Kitabı oku: «СИЁСАТШУНОСЛИК», sayfa 5
Таниқли инглиз сиёсатшуноси Эндрю Хейвуднинг фикрича, умуман “сиёсат шундай бир жараён бўлиб, унинг доирасида одамларнинг ўз хусусий ҳаётлари меъёрларини ташкил этиш, сақлаш ва бойитиш амалга оширилади. Сиёсат конфликт (conflict) ва ҳамкорлик (cooperation) каби ҳодисалар билан узвий равишда боғлиқдир. Шунинг учун ҳам, бир томондан, жамиятда мавжуд бўлган фикрлар, эҳтиёжлар ва манфаатларнинг бир-бирига тўғри келмаслиги ўзаро келишмовчиликларга айланади, бошқа томондан, ҳаммага маълумки, бу ҳолатни ўзгартириш учун ёки жуда бўлмаса, уни сақлаб туриш учун ҳамкорликка зарурият туғилади. Бундан Ханна Арендт таклиф этган сиёсий ҳокимиятнинг “ҳам-фаолият” қабилидаги таърифи келиб чиқади. Бу каби барча сабаблар туфайли сиёсатнинг моҳиятига аксарият ҳолатларда конфликтларни ҳал этиш жараёни – манфаатлар ва фикрлашлардаги келишмовчиликларни яраштириш жараёни сифатида қаралади. Шунингдек, сиёсатга нисбатан кенг ёндашувда уни фақат конфликтларни ҳал этиш, деб эмас, балки уларни ҳал этиш йўлларини излаш деб ҳам қараш керак. Чунки жамиятдаги барча конфликтлар ҳал этилади ёки ҳал этилмайди. Шундай экан, муқаррар равишда бир томондан, ижтимоий турли-туманлик (одамлар бир-бирларига ўхшамайди) , иккинчи томондан, ижтимоий ресурсларнинг тақчиллиги (ҳеч қачон барча нарсалар барчага етмайди) туфайли ҳам сиёсат инсоний жамиятнинг ажралмас таркибий қисмидир.
…Ҳозирги кунга қадар энг обрўли арбоблар ҳам сиёсий фан предмети нима эканлигига доир ўзаро келиша олмай яшаб келаётганлиги мураккаб муаммога айланди. Сиёсат турлича йўллар орқали талқин этилмоқда – ҳокимиятни юбориш, жамоавий қарорлар қабул қилиш, тақчил ресурсларни тақсимлаш, манипуляция тизими ва ҳоказо. Бизнинг ишимизда эса сиёсатнинг, хусусан, ҳаётнинг умумий тарзини яратиш, сақлаш ва бойитиш сифатидаги таърифига устуворлик берилади”56 .
Э.Хейвуд ўз нуқтаи назаридан келиб чиқиб, сиёсатга нисбатан қуйидаги йўналишларнинг ҳар бирини атрофлича талқин этади:
–сиёсат давлат бошқаруви санъати сифатида;
–сиёсат ижтимоий жараён сифатида;
–сиёсат келишув ва консенсус сифатида;
–сиёсат ҳокимият ва ресурсларни тақсимлаш сифатида.
Кейинги мавзуларда бу йўналишларнинг моҳияти ва аҳамиятига доир турли назарий қарашлар таҳлил қилинади.
2. Сиёсатнинг тузилиши
Жамият ҳаётининг сиёсий соҳаси жамиятнинг бир бутунлигини сақлаш, унда пайдо бўлиб турадиган зиддиятларни ўзаро мувофиқлаштириш мақсадидан келиб чиққан ҳолда мажбурлаш воситасида ижтимоий куч ишлатиш қобилиятига эга бўлган, шу билан бирга, давлат ҳокимиятининг бошқа институтлари аралашувини тақозо этадиган ижтимоий ва миллий бирликлар ижтимоий аҳволи ва ҳолатига дахл қиладиган гуруҳлар манфаатларини амалга ошириш билан боғлиқ жараёнларда пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам сиёсат – асосан гуруҳлар ўртасидаги ижтимоий аҳамият касб этадиган талаблар ва эҳтиёжларни амалга ошириш учун ҳокимият институтларидан фойдаланишга доир мақсадларга йўналган муносабатлар соҳасидир.
Сиёсат маълум тузилишга эга бўлиб, у қуйидаги таркибий қисмлардан иборатдир:
1) Сиёсий муносабатлар. У жамиятдаги ижтимоий гуруҳлар ва ҳокимият институтлари ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг барқарорлиги характерини ифодалайди. У ўз мазмунига биноан элиталар ва электорат, элиталар ва аксилэлиталар, етакчилар ва турли қўллаб-қувватлаш гуруҳлари, ижтимоий ва миллий бирликлар, турли манфаатлар гуруҳлари ва сиёсий институтларнинг турли-туман шакллардаги ўзаро ҳаракатларини характерлайди. Сиёсий ҳаётнинг муҳим кўрсаткичларини ифодалашда давлат ҳокимияти соҳасида устунлик қилишни ифодаловчи қуйидаги сиёсий муносабатлар характерлидир: сиёсий ҳукмронлик учун муросасиз кураш ёки давлат авторитети ва итоат эттиришдан оптимал фойдаланиш мақсадларидаги барча ижтимоий табақалар интилишларининг онгли равишдаги ҳамкорлик учун ўзаро уюшуви, фуқаролар тинчлиги ёки уруш, барқарорлик ёки инқирозлик ҳолати;
2) Сиёсий онг. У кишиларнинг ҳокимият аҳамиятига молик бўлган манфаатларини англаб етган ҳолатидаги муносабатларини сиёсий ҳаёт билан узвий боғлиқлигини ифодалайди. У ҳокимиятнинг мувофиқлаштирувчилик самарадорлиги ва кучини аниқлаб борувчи барча асосий ва аҳамият касб этадиган сиёсий муносабатларни ифодаловчиларни, шунингдек, субъектларнинг ҳокимият масаласидаги ўзаро боғлиқлигини характерлайди. Сиёсий онгнинг ўрни ва роли нуқтаи назаридан қараганда, ҳар қандай сиёсат сиёсий қарашлар ва идеаллар, дастурлар ва мақсадлар, кишилар хулқидаги меъёрлар ва кўрсатмалар, ҳокимият ва ўзини ўзи бошқариш органлари, элитани рекрутлаштириш механизмларини муттасил равишда мужассамлашуви ва институтлашувидан бошқа нарса эмасдир;
3) Сиёсий ташкилот. У ҳокимият институтларининг ижтимоий жараёнларни мувофиқлаштириш ва бошқариш марказлари сифатида характерланадиган ролидир. Турли ижтимоий табақалар ва жамият сиёсий манфаатларини ифодаловчи қонун чиқарувчи, ижроия, суд ҳокимиятлари органлари мажмуи, партиявий ва ижтимоий-сиёсий институтлар, турли таъсир кўрсатиш гуруҳлари ва бошқа бўғинлар сиёсатнинг ташкилий қобирғаси ҳисобланади. Сиёсий ташкилотлар аҳолининг ҳокимиятга доир иродаларини мужассамлаштиради, уни бошқарув қарорларида ифода этади, шу тариқа, барча сиёсий жараёнлар учун маълум бир йўналишлар бахш этади57 .
Сиёсатда бундай тузилмавий унсурларниннг ўзаро хатти-ҳаракати ва уларнинг мавжудлиги уларнинг ички бир бутунлигини таъминлайди, шу билан бирга, сиёсатни жамиятда маълум функцияларни бажариши учун шарт-шароитлар яратади.
3. Сиёсатнинг функциялари
Сиёсий фанларга мувофиқ сиёсатнинг турли-туман функциялари мавжуддир. Олимлар бу функцияларни турлича таърифлайдилар. Ҳозирги давр сиёсатшунослигида шаклланган характерли нуқтаи назарларни умумлаштирганда, сиёсатнинг функциялари қуйидагилардан иборатдир:
–жамиятнинг барча ижтимоий табақалари ва гуруҳларининг ҳокимиятга боғлиқ манфаатларини ифода этади. Бу маънода сиёсат кишиларга ўз эҳтиёжларини қондиришлари ва ижтимоий мақомларини ўзгартиришлари учун қўшимча имкониятлар бериш воситасидир;
–сиёсат фуқаролар манфаатларини фаоллаштириш, зиддиятларни очиб бериш, мақсадларни қўлга киритиш жараёнини кузатиб бориш натижасида жамиятда пайдо бўлган зиддиятларни ўзаро мувофиқлаштиради ва келиштиради, уларни давлат ва фуқаролар ўртасидаги маърифий ва маданий мулоқотлар оқими сари йўналтиради. Шунинг учун ҳам Платон сиёсатни “биргаликда яшаш санъати” деб бежиз айтмаган;
–сиёсат ижтимоий мажбурлаш воситасидан фойдаланиш имкониятини назарда тутган у ёки бу аҳоли табақалари ёки барча социумнинг бир бутун манфаатларидан келиб чиқадиган ижтимоий ва сиёсий жараёнларга раҳбарлик қилиш ва бошқариш, яъни зиддиятларни мувофиқлаштириш ва келиштиришга доир ўзига хос функцияни бажаради;
–сиёсий ва ижтимоий жараёнларни мувофиқлаштириш ва бошқариш асносида аҳоли турли табақаларининг манфаатларини бир бутун манфаатлар тизимига келтиришнинг устуворлигига муҳим аҳамият бериш асосида уларни интеграция қилишни мўлжаллайди. Сиёсат ижтимоий тизим бир бутунлигини, ижтимоий тартибни (ҳаттоки идора этиш режимлари ўзгарганида ҳам) таъминлайди;
–сиёсат шахсни ижтимоийлаштиришнинг муҳим воситаси, уни ижтимоий муносабатларнинг мураккаб оламига олиб кирувчи омилдир. Сиёсат соҳасида шахснинг ижтимоий фаоллигининг устувор мотиви – бу унинг муҳитга мослашуви эмас, балки шахснинг ўзгариш ва такомиллашиш эҳтиёжларидир. Шу тариқа, инсон сиёсат воситасида ўзининг ҳаётий эҳтиёжларини қондириш, ҳозирги замон дунёсини реал тасаввурлаш қобилиятига эга бўла олади. Ана шу сабабли ҳам сиёсат ўзига хос бўлган инсонни камолотга етказиш функциясини ҳам бажаради. У шахсга ўзини мустақил ижтимоий фаол мавжудот сифатида ривожланиш имкониятларини яратиб беради;
–сиёсат фуқароларнинг индивидуал мақсадлари ва гуруҳий манфаатларини амалга оширишга имкониятлар яратиб, жамият ва шахснинг ижтимоий ривожланишини янгиланиб туришини (инновациясини) таъминлайди. Бошқача айтганда, жамият сиёсий мувофиқлаштириш усулларидан фойдаланган ҳолда ҳаётни ижтимоий ташкил этишнинг янги шаклларини барпо этади, инсон ва табиат, халқлар ўртасидаги муносабатларни кенгайтириш учун шарт-шароитларни яратади.
Албатта, юқорида келтирилган фикрлар сиёсатнинг энг асосий функцияларига доирдир. Чунки сиёсат нафақат аниқ кўзга ташланиб турган, очиқ ифодалаган функцияларни, шунингдек, латент (яширин) функцияларни ҳам бажариши мумкинлигини АҚШ олими Р.Мертон қайд этган эди. Тирик организмларда бўлгани каби у ёки бу жамиятларда сиёсатнинг маълум функциялари ривожланмаган характер касб этиши мумкин. Масалан, жамиятнинг у ёки бу соҳаларига давлат аралашувининг ижобий натижаларини тасаввур қила олмаслик ҳолати сиёсатни ижтимоий жараёнларни бошқариш имкониятларидан бутунлай ёки тўла маҳрум қилиб, уни юз бераётган ҳодисаларга нисбатан доимо кечикиб муносабат билдирадиган ҳолатга солиб қўйиши мумкин58 . Шунинг учун ҳам сиёсатнинг асосий функцияларини амалга ошиш (ёки амалга ошмаслик) характерининг етуклиги ва ривожланганлиги тўғрисидаги тасаввурга эга бўлишга зарурият туғилади.
4. Сиёсатнинг ижтимоий ҳаётнинг турли соҳалари билан ўзаро муносабатлари
Сиёсат табиатини тушуниш уни жамият ҳаётининг бошқа соҳалари билан алоқаларини ўрганишни тақозо этади. Сиёсат иқтисод, ахлоқ, ҳуқуқ, руҳшунослик, бадиий маданият кабилар таъсирини ҳис этади, шунингдек, унинг ўзи ҳам ана шу ва бошқа инсон фаолиятига доир соҳаларга таъсир қилади. Сиёсат ўзининг тузилмаси ва моҳиятини тўла очиб берадиган маълум белгилар ва хусусиятларга эгадир.
Маълумки, сиёсий фикрлашлар жараёнида сиёсатни жамият ҳаётининг бошқа соҳалари билан боғлаш секинлик билан англаб етилган. Қадимги Грециядан то янги давргача сиёсатни ижтимоий организм бир бутунлигини таъминловчи ўзига хос социум ва инсон ўзаро муносабатларининг барча шаклларини қамраб олувчи, инсон фаоллигининг умумий универсал шакли сифатидаги қарашлар ва шарҳлашлар ҳукмрон бўлиб келди. Фақат Н.Макиавелли, Ж.Локк ва Т.Гоббс асарлари билан боғлиқ ҳолдагина сиёсатни фуқаролик жамиятидан ажратган ҳолда ва уни ҳаётнинг бошқа соҳалари билан боғлиқ тарзда тушуниш даври бошланди.
Сиёсий фикрлашнинг турли йўналишлари ва мактаблари сиёсатнинг бошқа ижтимоий соҳалар билан муносабатлардаги ролини турлича талқин этиб келди. Баъзи мутафаккирлар сиёсатнинг етакчи соҳасини “инсоний ҳаёт фаолияти” билан (Моска) боғлайди; бошқалари уни “иқтисодга боғлиқ бўлган иккинчи даражали ҳодиса”, деб билади (Маркс) ёки уни “ҳуқуқ” (Гоббс) , “ахлоқ” (Аристотель) ёки “дин” (диний-теологик анъаналар), деб билади; учинчи йўналиш эса сиёсатни инсон фаолиятининг барча бошқа турлари билан қориштириб, шу тариқа, бошқа ижтимоий соҳалардан айри эканлигини билиб бўлмайди, деган фикрда қолади (Фрёнд) ; тўртинчи йўналиш вакиллари эса уни нисбатан автоном бўлган, ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳалари билан тенг ҳуқуқли йўналиш сифатида талқин этади.
Сиёсатнинг бошқа ижтимоий соҳалар билан муносабатларини аниқлаш ва тушуниш икки томонлама характер касб этди. Жумладан, реал ҳаётда сиёсатнинг иқтисод, ҳуқуқ, дин ва ҳаётнинг бошқа соҳалари билан ўзаро муносабатлари сабаб-оқибатли ва функционал характер касб этди.
Сиёсатнинг сабаб-оқибатли характери воситасида сиёсий жараёнларнинг детерминаллашганлиги, унинг келиб чиқиши ёки оқими характерининг қандайдир носиёсий (иқтисодий, мафкуравий, маданий ва бошқа) омиллар билан боғлиқлиги очиб берилади. Масалан, давлат ҳокимиятини фуқароларнинг мулкий ва ижтимоий аҳволига боғлиқ эканлиги тўғрисидаги ғояни дастлаб Аристотель илгари сурган эди. Асрлар давомида бу ғоя бошқа олимлар томонидан ривожлантирилди. Масалан, Адам Смит сиёсий муносабатлар иқтисодий тузумга мувофиқ бўлиши лозимлиги ғоясини ишлаб чиқди.
Марксистик доктринадаги иқтисодий детерминизм ғояси сиёсатнинг мазмунини саёзлаштириб ва унинг шаклини моддий муносабатларнинг бошқача тури, деб билади, сиёсат функцияларини гўёки ундан устунлик қилувчи иқтисодий уклад ривожланишини таъминлаш билан чеклайди. Иқтисодни шу тарзда детерминациялаштиришнинг мутлақлаштирилишини шу билан изоҳлаш мумкинки, марксизм кишиларнинг сиёсий ҳаётдаги иштирокларининг идеал мотивларини материалистик талқин қилишга ҳаракат қилиб, нафақат бошқа ижтимоий соҳаларнинг (маънавий, диний, ҳуқуқий ва бошқ.) таъсирини инобатга олмади, балки сиёсий иштирокнинг индивидуал ва социомаданий механизмлари тўғрисидаги тасаввурларни ҳам кескин тарзда сийқалаштирди.
Марксизм детерминацияловчи алоқаларни сунъий тарзда бўрттириб, ошириб кўрсатиш ва илмий фикрлашда сиёсатни иқтисодга боғлиқ қилиб қўйиш билан бир қаторда, бу масалада яна бошқа томонга оғади – сиёсатни ўз ўзини детерминацияловчи ҳодиса сифатида талқин қилиб, сиёсатнинг ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳаларига таъсир кучини йўққа чиқаради. Бундай ёндашувлар “идора этувчи синф”да ёки элиталар хусусиятларида “сиёсийликнинг” бош манбаларини кўрадиган элитар концепцияларга ёки “ифлос” сиёсат ва “тоза” ахлоқнинг принципиал бир-бирига қўшилмаслигига доир баъзи назарияларга хосдир.
Ўз навбатида, сиёсатнинг ва ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳалари билан ўзаро функционал алоқалари ва муносабатлари уларнинг ўзаро бир-бирлари билан боғлиқлигини ифодалайди, шу билан бирга, улар ижтимоий жараёнларни мувофиқлаштиришнинг нисбатан мустақил тизимларидир. Бошқача айтганда, турли соҳаларнинг функционал муносабатлари жамиятдаги мавжуд ахлоқий, сиёсий, ҳуқуқий ва бошқа инсоний конфликтларни бошқариш, гуруҳий муносабатларни мувофиқлаштириш, жамият бирлигини таъминлаш воситаларининг ўзаро алоқадорлигини намойиш этади.
Бу регулятив тизимлар бир вақтнинг ўзида тарихий вазиятларга боғлиқ ҳолда, шаклланган менталитет ва яна бошқа кўплаб сабаблар туфайли хулқ ёки хатти-ҳаракатлар талаб этган рағбатлантириш шакли, улар таклиф этган меъёрлар ва санкциялар турли хил самарадорликларни намойиш этиши мумкин. Шу тариқа, жамиятнинг инсоний зиддиятларни ахлоқий ёки сиёсий, иқтисодий ёки ҳуқуқий регуляторларидан фойдаланиши ижтимоий ҳаёт соҳасидаги муносабатларга ўзига хос устуворликларни юклайди. Улар ўртасида вақтинчалик ўрнатилган бу алоқалар характери ижтимоий ҳаётнинг у ёки бу соҳасининг роли ошганлиги ёки пасайганлигини билдиради.
Одатда, барқарор демократик жамиятларда сиёсатнинг бошқа ижтимоий соҳалар билан функционал алоқаси мустаҳкам ва динамик характер касб этади. Бу сифатлар ижтимоий муносабатларни мувофиқлаштиришнинг сиёсий усуллари ролининг пасайиши, диний ва ахлоқий меъёрлар авторитетини, иқтисодий ҳаётни ўз-ўзини ташкил этиш усулларини кучайтириш тамойилларини мустаҳкамлайди.
Шу билан бирга, ўтиш даври шароитларида ёки авторитар тамойилларнинг ўсиш даврида ижтимоий жараёнларни мувофиқлаштиришнинг сиёсий усулларининг роли кучаяди. Тоталитар режимларда эса бошқаришнинг сиёсий усуллари воситасида идора этиш иқтисодий, ахлоқий, ҳуқуқий омиллар таъсири ва қадрини тушириш ҳисобига амалга оширилади. Бунда элита мафкуравий мулоҳазалардан келиб чиқиб ахлоқий меъёрларни писанд қилмайди, шунингдек, иқтисодий мақсадга мувофиқликдан келиб чиқиб, инсон қадр-қимматига оид тушунчаларни назарга илмайди. Ҳокимиятларнинг фуқаролар шахсий ҳаётига аралашуви, уларнинг шахсий ва жамиятдаги ҳаёти тўла назорат қилиниши натижасида сиёсат бошқа ижтимоий соҳаларни ютиб юбориши жараёнлари содир бўлади. Шунинг учун нафақат сабаб-оқибатли, балки ижтимоий ҳаёт соҳалари ўртасидаги функционал алоқаларини мутлақлаштириш сиёсат табиатини жиддий салбий ўзгаришига олиб келади.
Сиёсат ва иқтисод. Сиёсат билан иқтисод ўртасидаги муносабатларда сиёсий ҳокимиятни шаклланиш жараёнларида иқтисоднинг сезиларли детерминациялаш ролини кузатиш мумкин. Иқтисоднинг бундай детерминациялаш ролини девелопменталистик ((фр. developpement – ривожланиш) ёндашуви мисолида кўриш мумкин. Бу ёндашув тарафдорлари сиёсатнинг иқтисодга боғлиқ эканлигини мутлақлаштирмаган ҳолда иқтисоднинг кучсиз ривожланиши ҳокимиятнинг марказлашуви ва авторитар тамойилларнинг кучайишига зарурият ва эҳтиёж сезади, деб билади. Шунингдек, улар жамиятдаги иқтисодий ўсиш, жон бошига ўсувчи ялпи ички маҳсулот плюралистик демократиянинг ривожланиши учун шарт-шароитлар яратади, деган ғояни ҳам илгари суради.
Таниқли олим Б.Рассет қатор ижтимоий-иқтисодий (О.Холининг аҳоли жон бошига кўрилган фойда, маълумотлилик даражаси, мактаб таълими билан қамраб олинганлиги, оммавий ахборот воситаларининг тарқалиши ва ҳоказо) ва турли сиёсий (давлатнинг бошқаруви учун харажатлар, сайлов тизимининг характери ва ҳоказо) кўрсаткичларни тўплаб, улар асосида жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш типларига мувофиқ келадиган жамиятларнинг турларини ажратиб кўрсатади: анъанавий, примитив жамият; анъанавий цивилизация; ўтиш жамияти; саноат инқилоби жамияти ва юксак оммавий истеъмол жамияти59 .
Албатта, “иқтисод доимо ҳаётнинг сиёсий соҳасини аниқлайди” қабилидаги қарашлар – бу уни ҳаддан ошириб кўрсатишдир. У ёки бу давлат, синф, миллат, гуруҳ сиёсатининг асосий манбаларини иқтисодий детерминизмга боғлаш ҳам тўғри эмас. Аммо, шу билан бирга, сиёсатнинг иқтисодга бутунлай боғлиқлигини тарихий ривожланиш тажрибаси ҳам инкор қилади. Сиёсат ҳокимияти – давлатнинг итоат эттириш шаклига ўтиши билан хўжалик муаммолари ижтимоий аҳамият касб эта бошлайди, шунингдек, давлат иқтисоднинг бутун бир жамият манфаатлари билан боғланган жиҳатлари учун ўзининг мувофиқлаштириш қобилиятини сақлайди. Лекин бундай таъсир уч хил бўлиши мумкин: позитив, негатив ёки нейтрал.
Иқтисодни номонополлаштириш ва номилитарлаштириш, макробошқарувни такомиллаштириш, фаол ижтимоий сиёсат олиб бориш, коррупцияга қарши кураш каби ҳозирги замон ижтимоий тараққиёти эҳтиёжларига боғлиқ бўлган масалаларни ҳал қилиш давлатнинг иқтисодий мувофиқлаштириш маркази сифатидаги ролини оширишни талаб этмоқда. Масалан, Ғарбдаги ҳам либерал, ҳам консерватив мафкурага берилган доиралар давлатнинг регулятив қобилиятини талаб қилувчи объектив ижтимоий жараёнлар таъсирида давлат органларининг иқтисодий жараёнларга аралашувига нисбатан муросасиз нуқтаи назарларидан воз кечмоқда.
Бошқа томондан ёндашганда эса тадбиркорлик, кичик ва оилавий бизнес, фуқароларнинг хўжалик ташаббуслари кабиларга боғлиқ ҳолда жамият ижтимоий тузилмаларидаги илгари силжишлар учун давлатнинг хўжалик-иқтисодий ҳаётини бошқаришдаги иштирокини кенгайишига қарама-қарши ўлароқ, иқтисодий жараёнларни ва ўз-ўзини ташкил этиш тамойилларини кучайтириш фойдалидир. Лекин аниқ бир мамлакат миқёсида фикр юритганда, сабабли ва функционал муносабатларни ўрганиш талаб этилади. Умуман, сиёсат билан иқтисод бир-бири билан бевосита эмас, балки билвосита – ижтимоий муносабатлар орқали ўзаро боғлиқдир.
Иқтисод инсонлар ҳаёт фаолиятининг моддий асосларини олдиндан белгилаб, бу билан жамият ижтимоий дифференциацияси характерини аниқлайди. Турли хил гуруҳлар ўз ижтимоий манфаатларини иқтисодий мазмунларига мувофиқ ҳолда қондиришни давлат фаолиятининг у ёки бу характерига ёки ҳокимият институтларининг ўз манфаатларини қондиришга ундайдиган сиёсий шаклларга мурожаат қилишлари табиий бир ҳолдир.
Давлатнинг қатламлар ва гуруҳлар ижтимоий сўровларига у ёки бу шаклда акс-садо бериши сиёсатни иқтисодий ҳаёт сўровлари ва талабларини концентрациялаш, уларни қабул қилинаётган ҳокимият органлари қарорлари мазмунига айлантиришга мажбурлайди. Лекин бу манфаатлар давлат сиёсатида янги йўналишлар бўлишига олиб келадими ёки ҳокимият ўз сиёсий йўлини радикал модернизация қилишга мажбурлайдими (яъни, янги сиёсатни шакллантиришни шарт қилиб қўйилиши, давлатнинг ўз ваколатларини амалга оширишнинг янги йўналишларига зарурият сезиши) ёки жамият у ёки бу гуруҳлар такрор ишлаб чиқаришини таъминлашнинг носиёсий воситаларидан фойдаланишни афзал кўрадими ёки маълум страта ва табақалар мақсадларига эришиши учун тўсиқлар қўядими – буларнинг ҳаммаси аниқ тарихий вазиятга боғлиқдир. Шунингдек, иқтисод билан сиёсат ўртасидаги муносабатлар характери турли-туман бўлиши мумкин.
Сиёсат ва ҳуқуқ. Ҳуқуқий соҳа амалдаги қонунчиликда у ёки бу кучлар сиёсий ҳукмронлигининг асосий принципларини мустаҳкамлайди. Шу билан бирга, ҳуқуқий меъёрлар ўткир ва кескин сиёсий талабларни юмшатади, бу билан нафақат сиёсий йўл тарафдорлари талабларига, балки давлатнинг барча фуқароларига мослашади, партиявий иштиёқлари мавжудлиги ёки йўқлигидан қатъи назар уларга умуммажбурий талаблар қўяди. Ҳуқуқ жамиятнинг табиати олдиндан белгилаб қўйган, кишиларнинг ҳамкорликда яшаш талаблари тизими бўлиб, бу талаблар амалдаги қонунларда мустаҳкамлаб қўйилганми ёки йўқми, ундан қатъи назар, ҳамкорликка йўғрилган кишилар бирликлари бу тизимсиз яшай олмайдилар. Шунинг учун ҳам ҳуқуқ у ёки бу қатлам, миллат, давлатнинг сиёсати етуклигининг ўзига хос мезонидир. Шу туфайли ҳам ҳуқуқ жамиятдаги фуқароларнинг фаровонлик ва маълум тартиботда яшашига нисбатан ижтимоий ўзаро талабларининг қуйи чегараси бўлиб, усиз жамиятнинг ҳам, индивидларнинг ҳам бир-бирларини ижтимоий ва сиёсий фаолиятларига зиён келтирмайдиган ҳолатдаги кишилик ҳаёти ва ҳокимият жараёнларидаги иштирокларини амалга ошириб бўлмайди.
Ҳуқуқий шаклда (позитив ҳуқуқ) фуқаролар ижтимоий ва сиёсий хулқи ва хатти-ҳаракатини ҳуқуқий мувофиқлаштиришнинг ифодаланиши – бу инсон индивидуал хулқининг йўл қўйилган чегараларда алоҳида ўсиш характерига эга эканлигидир. Шу тарзда ҳуқуқ идора этувчи тузилмаларнинг, шунингдек, мухолифатнинг ҳам фаолият имкониятлари ва чегараларини аниқлаб беради. Шунинг учун ҳокимият доираларининг ҳуқуққа бўйсуниши – сиёсий режимнинг легитимлиги ва унинг барқарорлигини таъминлаш учун яратилган жиддий шарт-шароитлардан бири ҳисобланади.
Албатта, аниқ сиёсий тизимларда сиёсат билан ҳуқуқ ўртасидаги муносабатлар зиддиятли, шунингдек, бир хил аҳамият касб этмаслиги мумкин. Нафақат тоталитар ёки авторитар, балки маълум даражаларда демократик мамлакатларда ҳам кўпинча сиёсий лояллик қонундан юқори қўйилади, бунинг натижасида эса қонуннинг ҳуқуқий мувофиқлашуви кучсиз кечади.
Собиқ иттифоқ давридан маълумки, партия ва давлат номенклатураси нафақат қонунларга бўйсунмади, аксинча, ундан ўз сиёсий мухолифатларини йўқ қилиш учун унумли фойдаланди. Бу даврда сиёсий қатағонга учраганлар “жиноятчилар”, деб эълон қилинди. Давлат репрессив аппаратининг барча кучи уларга қарши қаратилди.
Сиёсат ва ахлоқ. Сиёсат билан ахлоқнинг ўзаро мутаносиблиги муаммолари бир неча минг йиллардан буён мутафаккирлар ижодида муҳим ўрин эгаллаб келди. Ғарб дунёсидаги сиёсий фикрлар тарихида бу масалани ечишнинг уч хил ёндашуви шаклланди.
Биринчи гуруҳ мутафаккирлар – Макиавелли, Моска, Михельс, Бентли, Бёрнхем, Г.Кан кабилар сиёсатда ахлоқнинг ролини инкор қилиш нуқтаи назарига яқин турди. Платон, Аристотель, Э.Фромм, Л.Мэмфорд, Ж.Хаксли кабилар эса аксинча, сиёсий ёндашувларни ахлоқий-этикавий баҳолашлар билан қориштириб, ахлоқнинг устуворлиги талқинини мерос қилиб қолдирди. Учинчи гуруҳ вакиллари – А.Швейцер, М.Ганди, А.Эпштейн кабилар эса ахлоқ воситасида сиёсатнинг фазилатларини ошириш тарафдори бўлди.
Амалий ҳаёт кўрсатдики, ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳаларида бўлгани каби сиёсатда ҳам дастлабки даврлардан бошлаб манфаатларни шакллантириш ва уларни амалга ошириш жараёнлари инсонда ахлоқ устуворлиги, унинг ҳокимиятга даъвогарлик қилишдаги адолатга амалга қилишга доир тасаввурлари давлатга нисбатан йўл қўйилган ва тақиқланган муносабатлардаги эркинлик ва тенглик чегараларида кечиши анъаналари шаклланди, сиёсий институтлар билан боғлиқ бўлган муносабатларда ўзаро масъуллик каби қадриятларга амал қилиш бошланди. Бошқача айтганда, сиёсат дастлабки даврлардан бошлабоқ ўзида икки хил ўлчов – инсоннинг давлат ҳокимияти билан бўлган муносабатларидаги баҳолаш ва мўлжал олиш тизимларини акс эттирди: фойда ва ахлоқ. Агар сиёсий онг инсонни мақсадга эришиши самарали ёки самарасиз, зарарли ёки фойдали ҳодисалар сифатида баҳолашга мажбурласа, ахлоқ бу масалаларни эзгулик ва ёвузлик, мавжудлик ва зарурият каби ўзаро муносабатлардан келиб чиқиб ҳал қилади ва бу билан баҳолаш ва мезонлаш тизимидан юқорида туради.
Албатта, сиёсатнинг ахлоқийлиги нисбий ўлчовдир. Барқарор демократик режимларда ахлоқ халқ билан элита ўртасидаги ўзаро ҳурматли мулоқотнинг муҳим манбаларидан биридир. Шу билан бирга, у ёки бу мамлакатлардаги айрим сиёсий жараёнлар (урушлар, инқирозлар, инқилоблар, модернизациялар) сиёсий хатти-ҳаракатларнинг ахлоқий йўл қўйилган чегараларини бузишга мойил бўлиб қолмоқда. Баъзи ҳолларда эса ахлоқий қадриятлар сиёсий ҳаёт чегараларидан бутунлай чиқариб ташланмоқда.
Сиёсий жараёнларнинг барча кенгликлари ҳам ахлоқий ва сиёсий ёндашувлар зиддиятларини ўзларида тенг равишда ифодаламайди. Элиталар бошқарув фаолиятининг фақат касбий тоифага тегишли соҳалари ёки инсондан ахлоқий танлашни талаб қилмайдиган фуқаролар мажбуриятларини амалга оширувчи технологиялар, одатда, ахлоқий рефлекциянинг (жавоб таъсир) минимал даражасига эгадир, холос. Шу билан бир вақтда, бу зиддиятлар субъектнинг сиёсий нуқтаи назари ишлаб чиқилаётган жараён – қарорлар қабул қилишда уларга эришиш мақсадлари ва воситалари мутаносиблиги рўй бераётган пайтларда анча кескинлашади.
Масалан, Германияда фашистлар ҳокимият учун курашаётган даврда ишчилар ҳуқуқи ва қадрини ҳимоя қилиш, улар институтларини сақлашга ваъда беради. Лекин улар бир вақтнинг ўзида (1933 йил баҳорида) ишчиларнинг касаба уюшмалари, хазиналари, газеталари таҳририятларини ўз биноларидан ҳайдаб чиқариб, уларнинг ўрнига фашистлар бошчилигидаги “Немис ишчилар фронти” касаба уюшмасини тузди. Большевиклар доҳийларининг сиёсати ҳам худди шу каби ахлоқсизлик асосида амалга оширилди. Улар ҳам ишчилар манфаатларини ҳимоя қилувчилар сифатида инқилоб уюштирдилар, кўп ўтмасдан ўз репрессив аппаратини ишчиларга қарши қарата бошлади60 .
Ахлоқ ва сиёсат ўртасидаги зиддиятларни, ҳар қандай шаклдаги ижтимоий мажбурлашни, ҳаттоки куч ишлатишни ўз табиатига кўра ахлоқсизликдир, дейиш ҳам қийин ҳолатдир. Аслида субъект томонидан қўлланаётган сиёсий усуллар ва воситаларни ахлоқий баҳолаш конкрет вазиятларга боғлиқдир. Масалан, агрессор хатти-ҳаракатига қарши ёки инсоннинг яшаш меъёрларини очиқ равишда бузувчи кишилар (ва гуруҳлар) фаолиятини тўхтатиш билан боғлиқ куч ишлатиш ахлоқий жиҳатдан эътироф этилади. Социолог Р.Доузнинг фикрича, куч ишлатиш монополиясига эга бўлган давлат ўз легитимлигини таъминлай олса, яъни халқнинг ахлоқий туйғулари расмий ҳокимият ахлоқий меъёрларига тўғри келгандагина бу кучдан самарали фойдалана олиши мумкин61 .
Немис олими Макс Вебер талқинича, “дунёдаги ҳеч бир этика, кўпчилик ҳолатларда, “яхши” мақсадларга эришишда ахлоқий жиҳатдан шубҳали ёки, ҳеч бўлмаганда хавфли воситалардан фойдаланиш ва ортиқча ножўя ва хунук оқибатларга олиб келиш эҳтимоллари билан боғлиқ заруриятлар билан алоқадорликда бўлиш фактини четлаб ўта олмайди”62 . Шунинг учун ҳам сиёсат олдида доимо ахлоқий талаблар учун бегона бўлмаган “озгина ёвузлик”ни танлаш муаммоси, яъни конфликтларни мувофиқлаштиришда пайдо бўладиган, муқаррарлиги аниқ, инқирозлик вазиятларини юмшатувчи каби мақсадга эришиш воситаларидан фойдаланиш вазифаси туради; ўз хоҳиш-иродасига эришишда мақсадларни пастроқ ижтимоий баҳоларда амалга оширишга интилиш барқарорлик ва фуқаролик муросасозлигини сақлаш сиёсатига хос бўлган белгилардир.
Ахлоқий рефлексияга эга бўлмаган характердаги режимлар сурбетлик, мунофиқлик, инсонга нафрат билан қараш каби иллатларни ҳокимият ва бошқаришнинг устувор меъёрларига айлантиради. Натижада, коррупция, криминал тарзда идора этиш ва ниҳоят, сиёсат аҳолининг турли гуруҳлари ўртасида бир-бирига нафрат уйғотиш, жамият бирлигини бузиш манбалари ва воситаларига айланади. Ноахлоқий сиёсат шахс устидан куч ишлатиш, диктатура ифодаси бўлиш, бу ёвузликларни тўғридан-тўғри рағбатлантириш воситасидир.
Сиёсий ва ахлоқий мезонларнинг зарурий мувозанатини сақлаш мураккаб ишдир. Бундай ишни уддалаш кучли ахлоқий фазилатларга эга, турли хил сиёсий иштирокларда бевосита тажриба орттирган сиёсий етакчиларга насиб этади. Ахлоқий принципларга эга бўлмаган етакчилар ўзининг ҳокимиятга доир мақомини ошириш ёки уни сақлаш учун турли воситалардан фойдаланишда ички чегараларни осонлик билан бузадилар; қарорлар қабул қилишнинг сиёсий масъулияти оғирликларини ўзида синаб кўрмаган етакчилар кўпинча ҳокимиятнинг ҳаммани жалб қилувчи танқидларига берилиб кетиб, бу билан аҳолининг эҳтирос ва ҳис – туйғуларини жунбушга келтиради.
Сиёсий ва ахлоқий ёндашувлар ўртасидаги мувозанатларни сақлашнинг қийинлиги сабабларидан бири – бу сиёсий онг тузилишининг мураккаблигидир. Сиёсий онгнинг индивидуал компонентлари, одатда, шаклланган эътиқодга берилишни сақлаш, шахснинг ҳаётда маълум бир фикрлар таъсири остида бўлиш қобилиятларини характерлайди. Гуруҳий ахлоқ эса инсонни у ёки бу бирликка қўшилганлиги, унинг қўйилган жамоавий мақсадларни айнан ўзлаштиришини, гуруҳ аъзоларига айнанлашишини (идентивлик) характерлайди. Шу билан бир вақтда, ахлоқий тасаввурларнинг умуминсоний мазмуни инсонга унинг умуман бутун бир инсониятга тааллуқли эканлигини англашга кўмаклашади. Шунингдек, бу жараён ҳар бир инсонга мустақиллик бахш этиб, сиёсий курашларда унинг атрофидаги кишилар сафдоши ёки мухолифати эканлигининг ҳеч бир аҳамияти йўқ. Кишиларда фақат умуминсонийлик, универсал меъёрлар, қадриятларнинг уйғунлашувигина шахснинг ахлоқий онгини талаблар даражасига кўтара олади.
Сиёсат мавжуд экан, унинг зиддиятли муносабатларини ахлоқий жиҳатлардан ҳал қилиш қийин жараён бўлиб қолаверади. Лекин, шунга қарамай, бу ихтилофларга цивилизациявий шакл беришнинг имкониятларини топиш мумкин. Бунинг учун авваламбор, элита ёки қандайдир ижтимоий (миллий, диний) ёки сиёсий гуруҳларнинг имтиёзли турмуш тарзига йўл бермайдиган, инсонийликка йўналтирилган сиёсат юритиш ҳокимиятнинг ҳар бир жабҳаларининг вазифалари бўлиб қолиши лозим бўлади. Ҳокимият фуқаровий тинчлик, сиёсий кучлар ўртасида муттасил муроса учун изланишга асосланган сиёсат олиб бориши керак63 .
Шу билан бирга, бундай сиёсат йўли элита ва етакчилар танлаш механизмлари, улар фаолияти устидан жамоатчилик фикрининг демократик назоратини кучайтириш билан тўлдирилиб борилиши зарур. Бу жараёнларда инсоннинг ўзи ҳам ахлоқий масъуллик юкини у ёки бу партия, давлат ёки ишончли вакилларини сиёсий танлаши устига ортишга интилмаслиги лозим. Ана шундагина ахлоқ сиёсий ривожланишнинг ишончли манбасига айланади, сиёсат эса ахлоқ қадриятлари ва универсал меъёрлар мақомини мустаҳкамлаш воситаси сифатида майдонга чиқади.
Такрорлаш учун саволлар:
1. Сиёсатнинг келиб чиқиши ва амал қилиши учун қандай ижтимоий-сиёсий шарт-шароитлар шаклланган бўлиши лозим?
2. Сиёсат қандай таркибий қисмлардан иборат?
3. Сиёсат қандай функцияларни бажаради?
4. Сиёсат ижтимоий ҳаётнинг турли соҳалари билан қандай тарзда ўзаро муносабатларда бўлади?
