Kitabı oku: «Türk və dünya: munis tariximiz»

Kitab Tofiq Hacıyevin əziz xatirəsinə ithaf olunur

GİRİŞ YERİNƏ BİR NEÇƏ SÖZ

Çar Rusiyasının müstəmləkəçi şovinizmini daha sərt şəkildə davam etdirən Sovet dövlətinin süqutundan sonra türk xalqları tarixinin olduğu kimi yazılması yolunda ilk addım atanlardan biri qıpçaq-qumuq oğlu Murad Adcı oldu. O, bu işə böyük sensasiya doğuran «Qıpçaq çölünün yovşanı» («Polın polovetskoqo polya») kitabı ilə başladı.

Sonrakı kitablarında da türkün dünya sivilizasiyasında oynadığı ciddi rolu işıqlandırdı, dünyanın siyasi coğrafiyasına onun göstərdiyi təsirdən danışdı, türk xalqları tarixinin gizli saxlanan, sirri açılmamış bir sıra səhifələrini geniş oxucu kütləsinə təqdim etdi. Bu məzmun son kitabının adında açıq əks olunur: «Türk və dünya: munis tariximiz».

Azərbaycan oxucularına həmin adla təqdim etdiyimiz bu kitab təkcə son əsərin tərcüməsi deyil. Biz Murad Adcının bütün əsərlərindən ayrı-ayrı oçerkləri almış, bir dəst düzəltmişik. Oçerklər bir-birini tamamlayan, türkün tarixi haqqında aydın təsəvvür yaradan bir buketdir.

Murad Adcının bu kitabında türk tarixinin qlobal məsələləri ilə bir sırada adi məlumatlar da var. Ancaq bu adi məlumatlar da yad qələm sahiblərinin türk haqqında formalaşdırdığı yanlış təsəvvürləri dağıdır.

Məsələn, rus və rus olmayan xalqların geniş kütləsi içərisində kazak necə tanınır: baş kəsən, əzazil, insafsız bir əsgər-döyüşçü kimi. Çünki insanlar kazakı döyüşkən zümrə kimi görüblər. Kazak öz əsgəri vəzifəsini şərəflə icra edib – o, həmişə döyüşdən qalib çıxıb: kazak düşmən ordusu ilə də qəhrəmanlıqla vuruşub, çara qarşı tətilə qalxan, siyasi üsyan qaldıran fəhlələri, zəhmətkeşləri də qəddarlıqla susdurub. Üzbəüz gələndə kazak rusa da, rus olmayana da qarşı amansız olub. Kazakı rəsmi dövlət rus elan edib. Rus da bilib ki, kazak rus deyil, kazak özü də bilib ki, o, rus deyil. Bəs geniş kazak kütləsi kim olduğunu bilibmi? Ancaq kazakın ziyalıları, oxumuşları biliblər ki, onlar nəslən türkdürlər.

Maraqlıdır: rus bu tarixi niyə danıb? Görünür, kazakın zümrəvi igidliyini özününkü kimi təqdim etmək istəyib. Kazaka rus deyib, onu rusun istəyi yolunda qəddarlığa, vuruşlara-döyüşlərə təhrik ediblər.

M. Adcı əsərində bu məsələləri yaxşı açıqlayır. Onun bu əsəri rus dilində yazıldığı üçün, təbii ki, onu geniş kazak auditoriyası oxuyub və özünü, tarixini özü üçün aydınlaşdırıb.

M. Adcı kazak haqqında mövcud təəssüratı dəyişmək üçün əsərinə maraqlı bir səhnə daxil edir: döyüşsüz, vuruşsuz, özü tarix olmayan, ancaq tarixin qavranmasına kömək edən bir səhnə. Murad Adcı kazakın məişətinə girir. Onların adi insan həyatı yaşadıqlarının, əməklə, təsərrüfatla məşğul olduqlarının, hətta əmək qəhrəmanları, təsərrüfat başçıları olduqlarının və hamısından da maraqlısı evdə, ailədə türkcə danışdıqlarının şahidi olub; rusca danışıqlarında türk atalar sözünün kalkasını hərfi tərcüməsini işlədib, sonra türkcəyə çevirdiklərini, rusca söhbətlərində yumor məqamında «izvinite» (bağışlayın) deyib türkcə bir söyüş söydüklərini şəxsən eşidib (kitabında vermədiyi xeyli şeyləri Murad mənə şəxsən danışıb və özü də «izvinite» deyib, gülə-gülə onlardan bəzilərini söyləyib və əlavə edib ki, elə bizim qumuq qıpçaqcasında da belə deyirik). Bəli, kazak türkü də, başqa türklər kimi, ona toxunan olmasa, sakitcə yaşamaq, işləmək, torpağa qan yox, tər tökmək üçün can atır və onun qəhrəmanlıqla vuruşmağı da bu sakit yaşayış üçün olmuşdur.

Başqa bir incəlik. Sibir türkün qədim yaşayış ocağı və qədim mədəniyyət abidələrinin ən çox yeraltı (çünki yüz min illik və ondan da o yana tarix onun üstünü örtüb) və qismən də yerüstü muzeyidir. Arxeoloji tədqiqlərində Sibirin e.ə. yüz-yüz əlli min illik tarixini öyrənən A.Okladnikov Avropa mədəniyyətinin Sibirdən başlandığını deyir. Bəs niyə rus belə zəngin tarixli Sibiri sürgün yeri kimi məşhurlaşdırıb. Ola bilsin ki, məhz bu yeraltı və yerüstü muzeylərdən diqqəti yayındırmaq istəyib bu muzeyin müəllifinin, yaradıcısının ta-nınması, məlumlaşması yəqin ki, ona əl vermir. Ya ola bilər ki, Sibir iqliminin sərtliyində hər oğul yaşayış qura bilmir. O yerdə ki, qoşqu heyvanı kimi öküz yerinə maraldan istifadə olunur, bu iqlimin romantikasının hər etnos duya və yaşaya bilməz. Bu romantikanın valideyni türkdür. Türkün qar yumşaqlığı, ürəyinin-niyyətinin qar ağlığı, xarakterinin buz sərtliyi bu iqlimin yetirməsidir.

Əsərində Murad Adcı belə adi həqiqətləri tarixi gərəklik kontekstində ustalıqla verir.

Sibir – Avropa, arası Avrasiya, Yaxın Şərq – Uzaq Şərq, arası Çin, Monqolustan və Orta Şərq – bu, türkün ixtisarla təsir dairəsidir, yığcam coğrafiyasıdır.

Oxucu bu əsərdə həmin coğrafiyanın və bu coğrafiyanın sakinlərinin həqiqi, indiyə qədər gizli qalmış tarixi haqqında məlumat alacaq.

M. Adcının kitabı bir şeirdir – şeirin məzmununu nağıl kimi dinləmək yox, özünü oxuyub duymaq gərəkdir.

UNUDULMUŞ VƏTƏN VƏ YA ÖN SÖZ YERİNƏ

Avropada «rəsmi» tarixi əks etdirən əfsanələr əsrlərdən bəri hökm sürür. Və bu əfsanələr avropalıların əsil keçmişini düşünməyə imkan vermir.

İnsanların nəsil-nəsil şüuruna belə bir mübahisəli fikir yeridilib ki, «Qərb elə Qərbdir, Şərq də Şərqdir». Bu fikir çoxşəkilli planetimizi ikiyə bölməyə məcbur edir və sivilizasiyanın mənbələrini antik yunan heykəllərinə, Roma hüququna, xristian ayinlərinə bağlayır, qalan şeyləri «barbarlıq», «cəhalət», «vəhşilik» sayır.

Bəs belə olarmı?

Yunan heykəlləri, məsələn, sütunlu məbədlər elə belə, özbaşına meydana gəlməyib, heykəltəraşlıq və memarlıq antik Avropaya İrandan¹, yəni Şərqdən gəlib. Roma hüququ da, bilindiyi kimi, Romada doğulmayıb. O da xristianlığın başqa ayin və simvolları kimi, heç olmasa, Xristin təvəllüdündən beş, yeddi yüz il əvvəl «barbar» Şərqdə var idi. Və bununla bağlı belə bir təbii sual çıxır: Şərq və onun mədəniyyəti harada qurtarır? Və ya Qərb və onun mədəniyyəti haradan başlayır? Son dərəcə gözlənməz cavablar ola bilər. Axı müxtəlif tarixi epoxalarda «Şərq Qərb» anlayışı dəyişib.

İndiki qarşıdurmada müstəmləkəçilik epoxasının üslubu oxunur – bunun arxasında dünyanın bölüşdürülməsi niyyəti dayanır. Kiməsə lazım olub ki, avropalılar özlərinin Şərq köklərini unutsunlar, əfsanələrə inansınlar. İstənilib ki, insanlar lazım gələndə oyuncaq əsgərciklər kimi müharibəyə qalxsınlar, «özlərininkiləri» sevsinlər, yad sayılana nifrət etsinlər…

Biliksizlik toxumu səpmək münasib olub. İnsanların məhz bu bilməzliyi və sadəlövh inamı ilə hakimlər Avrasiya kontinentində tarazlığı saxlaya bilmişlər. Və dünyada özlərinə düşmən müəyyən etmiş, müharibələr başlamışlar. Roma dövründən məlumdur ki, tarixindən ayırmaqla iki nəsil sonra xalqı kütləyə çevirmək olur. Daha iki nəsil sonra onu sürü kimi idarə etmək olar. İnsan sürüsü onunla səciyyələnir ki, çobanlarını hədələmir, əksinə, onunla fərəhlənir.

Fransız filosofu Volter deyib ki: «Tarix cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin məcmusudur». İngilis tarixçisi Eduard Gibbon XVIII əsrdə ona qətiyyətlə etiraz edir: «Tarix nəsə cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin siyahısından daha böyük hadisədir».

Avropalılar özləri haqqında həqiqətləri ən azı min il bundan əvvəl başlayıblar: Avropa Kilsəni Şərqi və Qərbi olaraq ikiyə böldü. Aralıq dənizinin sahibi Bizans imperatorunun hakimiyyəti yavaş-yavaş tükənirdi. İki əsr sonra səlibçilər Konstantinopolu tutdular və hakimiyyət bütövlüklə Roma Papasının əlinə keçdi.

Papa Bizansı koloniya elan etdi və Şərqi Avropanı öz məqsəd zonası saydı. Bu ideyada Avrasiya üfüqləri gorunürdü, təcavüz yuvalanırdı. Bu, dünya ağalığı ideyası idi.

Əsil müstəmləkə ekspansiyası başlanırdı, bunu dini simvollarla ört-basdır edirdilər. Xristianlıq müstəmləkəçilik fırtınasının vizit kartı idi.

Tarix heç bir müsəlman və ya buddist müstəmləkəsi tanımır, hamısı xristianlara məxsusdur. Papanın siyasətinin sifəti, nəticəsi bu idi.²

Əvvəllər Rusiyanı, daha doğrusu, onun böyük hissəsini Dəşti Qıpçaq (Qıpçaq Çölü) adlandırırdılar. Bu, Baykaldan Alpa qədər uzanan nəhəng, qüdrətli çöl dövləti idi.

Roma katolisizminin təşviqi ilə Rusiyada romanovçuluq (əslində romaçılıq T.H.) başladı. Tədricən ölkəni yaddaşsızlaşdırdılar. Xristianlığın gəlməsi, Avropanın quluna çevrilmə ruslara çox baha başa gəldi. Ölkənin əhalisi qula çevrildi, slavyanlaşdı. Romanovlar (romaçılar) ölüm qorxusu ilə yeni katolik mədəniyyətinə yol açdılar, xalqa öz vətənini, yəni Rusiyanın Rusun sələf yurdunu unutdurdular. Romanovlara əski dini düşüncə, Tanrıçılıq inamı əl vermirdi.

Çöl xalqı öz vətənində izqoy³ halına salındı, yalanla içirdilib yuxuya verildi.

Romanovlar Rusiya siyasətinə gözlənilmədən gəldilər. Belə qeyri-rus soyadlı adamlar Rusda yox idi. Bu soyadı 1613-cü ildə ilk dəfə şəxsiyyətcə çox zəif olan Zaxarin-Koşkin qəbul etdi, sülalənin əsasını qoydu. O, başa düşdü ki, «Romanov» olmaqla «romalı» (roman) olmuş olacaq. Özü yalançı rus patriarxı Filoretin oğlu idi. Filoreti həmin kilsə mənsəbinə I Yalançı Dmitri (Ljedmitri) qaldırmışdı, patriarx kürsüsünə (kafedrasına) isə II Yalançı Dmitri təyin etmişdi. Filoret Vilnoda yezuit⁴ kolleci bitirmişdi və ilk rus yezuitlərdən idi.

Beləcə Üçüncü Romanın ssenarisini reallaşdıraraq, Şərqi Avropanı gözəgörünməz Latın (xristian) imperiyasına çevirdilər.

Eradan əvvəl başlamış Altay miqrasiyası milyonlarla insanın taleyini həll etdi, böyük sosial nəticələrə gətirdi. Avrasiyanı bir bütövə çevirdi. Xalqların Böyük Köçü kontinentlərarası ünsiyyət yaratdı, qədim dünyanın müxtəlif sivilizasiya ocaqlarını birləşdirdi. Vahid planet yarandı: Şərq Qərbi gördü, Şimal Cənubu tanıdı.

Planet tanılmaz dərəcədə dəyişdi. Minlərlə ailələr köçdü, yeni ölkələr, yeni mədəniyyətlər yarandı, köhnə bünövrələr dağıldı. Bu, dünyanın yaranması kimi bir prosesdi. Avropanın əhalisi ən azı iki dəfə çoxaldı, Altayda isə əhali ehtiyatı azaldı. Məlumatlı hər kəs üçün görünür ki, Avrasiya dünyasının yaranması nə deməkdir və bunu kim yaratdı!!!

Qədim Altayın müqəddəs yerlərindən biri. İbadət üçün insanlar burada toplanarmışlar.

Altaydan gələnlər, nələri vardısa zəngin həyat təcrübəsini, var-dövlətini, mənəvi zənginliklərini Avropa ilə bölüşdürdü. Avropa varlı oldu, şəhərləri çoxaldı, gücləndi. Gücləndi və ona bu gücü verəni unutdu. Ona sülh, humanizm aşılayan türk tanrıçılığını kənara qoyub, qəddar, kolonial katolisizmdən yapışdı. Və göründüyü kimi, ona dost kimi baxmış tanrıçılara düşmən kəsildi. Və əslində Avropanın bu düşmənçiliyi öz keçmişinə qarşı yönəlmişdir.

Bəli, Avropa bu gün öz tarixinə qarşı çıxır – xristianlıq bunu rəva bilir (bu, ustadına kəm baxmaqdır. Bunun öz cəzası var: barama qurdu, özünə ipəkdən ev hörür, sonra həmin yumşaq, ipək, gözəl ev onun qəbrinə çevrilir. Yəqin ki, türkün Tanrısı Altaydan Avropaya gətirilən mədəniyyətə verilən qiyməti görür. Yəqin ki, insanlığın sonuncu dini olan islam, xristianlığın yaydığı anti-Xrist hərəkətə hələ dözməlidir. Haqq-Taalanın sonda öz sözünü deməyi var. T.H).

Yox, türklər xalqların Böyük köçünü boş əllə başlamayıblar – bunun zirvəsi Göy Allahına inam oldu. Tanrını İlahiyə qədər ucaltdılar. Altaylılar özlərinə dedilər: «Xeyir və şəri, rifah və bədbəxtliyi ancaq Tanrı verir. Həqiqətən hakim odur»…

HİNDİSTAN YARIMADASI VƏ ONUN SAKİNLƏRİ

İnsanlara yardım edən Qadir Tanrı haqqında xəbər quş kimi dünyanı dolaşdı.

Bu xəbər təxminən iki min il yarım, üç min il əvvəl Hindistana çatdı.

Türkün tarixinin Hindistan səhifələri açıldı.

Xalqların Köç dalğası bu ekzotik ölkənin şimalını tutdu. O zamanlar unudulmayıb – naqlar haqqında o vaxtlar qoşulmuş əfsanələr indi də əvvəlki kimi yaşayır. Hindlilərin düşüncəsinə görə, naqlar şimaldan gəlmişlərdir. Ağ insanlar olublar. İnsan sifətində yarımallahlar olublar, bədənləri ilanşəkilli imiş. İstəyəndə ilana, istəyəndə adama çevrilərmişlər. Poeziyanı, musiqini sevirmişlər, onların qadınları nadir gözəllikləri ilə ad qazanıblarmış…

Bəs niyə ilanbədənli? Çünki şərq əfsanəsinə görə insanlar ilandan törəyiblər.

İlan və ya əjdaha yalnız türklərdə əcdad rəmzi deyil, o, ümumiyyətlə, xeyirxah ruhdur, ocağın qoruyucusudur. İlanı öldürmək günah sayılıb. İlan obraz kimi çoxdan yaradılıb və bu, çətin ki, altaylıların kəşfidir. Şərqin çox xalqlarında bu işıqlı obraz keçmişin və gələcəyin birliyinin rəmzi olub. Bu, parçalanmayan birlik olub və onun müəllifi yoxdur (məhz bu təsəvvürə görə də ilan ilahi anlayış daşıyıb ilahi varlığı heç bir qüvvə parçalaya bilməz. T.H.).

Görünür, Hindistanda bu kult olmayıb, yoxsa ona bu qədər diqqət yetirib miflərində yaşatmazdılar. Başqa Şərq ölkələrindən fərqli olaraq, görünür, onlarda ilana sitayiş etməyiblər.

Altay əfsanələrinə görə, ilan həm də od və su ilə bağlı olub; guya ilan göydə uçub və eyni vaxtda xəzinələrinin saxlandığı yuvalara, mağaralara, çayların dibinə toxuna bilib. Guya insanlara dəmir külçəsini, qızılı və başqa yeraltı sərvətləri o vermişdir.

Əski Altay əfsanəsinə görə, bir dəfə ilandan «köynəkli» və ya «canavar dərisində» insan doğulub – bunu yaxşı əlamət bilirlər. Lazım gələndə canavar, pələng, ayı, yaxud istənilən heyvan surətinə girir. Və özünü yerə çırpır… Artıq burada vacib bir nəticə baş verir: həmin «köynəkli» insandan Altay qəbilələrində totem nişanəsi olaraq hami ruh törəyir. Bunlar ən çox ilan, pələng, quş və ya canavar olublar və qəbiləni qoruyublar. Beləliklə, vəhşi heyvanlar əsilzadə nəsillərin rəmzləri olublar. Onların şəkillərini bayraqlarda, gerblərdə veriblər.

Onlara qurbanlar kəsiblər və əlbəttə, onları qəbilənin himayəçilərini heç vaxt incitməyiblər.

Buradan başqa bir Altay ənənəsi törəyib bu, sənətdə öz əksini tapıb. Buna «heyvani üslub» (zverinıy stil) deyirlər. Türk ornamentləri, süjetləri bununla xüsusi seçilir. Qədim ustaların sümükdən hazırladıqları şəkilləri, heykəlcikləri qəbilənin yaşanışına, mübarizəsinə can verib.

Pələng öküzü parçalayır, canavar qabanı qovur… Belə mənzərələr heyrətamiz şəkildə plastikləşdirilir.

Canlı aləmin obrazları peyğəmbər Geserin Altaya gəlməsinə qədər, yəni altaylıların Tanrı inancını qəbul etməsinə qədər çox dəbdə olub. Lakin yeni inamın təsdiqindən sonra da totem nişanı itmədi. Əvvəllər olmuş qurbanlar isə itdi…

Qeyd etmək lazımdır ki, həmin uzaq keçmişlər haqqında o qədər də az şeylər məlum deyil.

Hətta çox da uzaq olmayan keçmiş haqqındakından bəlkə də daha çox şeylər bəllidir.

Tarixin paradokslarından biri məhz budur: yaxın hadisələr senzuranın qadağası altında olur.

Hindistanda «Mahabharata»nın və ya «Bharatanın nəsilləri» haqqında böyük dastan qorunub saxlanır. Bu, qədim Hindistanın salnaməsidir. Orada naqlar haqqında səhifələr var. Əfsanələrin verdiyi məlumata görə, onların vətəni şimaldadır – orada tükənməz xəzinə və dəmir xaç var. Ancaq daha maraqlı olan başqa şeydir: Altayda ilandan doğulmuş həmin «köynəkli» insan türklərin gəlişindən sonra Hindistanda da tanındı. Hindlilər onu Bhima adlandırdılar. «Mahabharata»da yerli gözəl «qurd qarınlı» təşbehi ilə təriflənən gəlmə qəhrəman həmin fikri təsdiq edir. Bu, Altay əfsanəsindəki qurd dərili insandır. Bu obrazın yaranmasını xatırlasaq, bu ehtimalın yəqinliyi şübhə doğurmaz. Bu mətndə Altay süjetləri fasiləsiz gəlir.

Nəzərə alsaq ki, Şimali Hindistanda birinci minilliyin əvvəllərində naqların yaratdıqları çar-hökmdar sülalələrinin real izləri gəlmişdir, fikrin gerçəkliyi bir daha özünü doğruldur.

«Mahabharata»nı on səkkiz kitabdan ibarət hesab edirlər.

Şərqşünasların fikrincə, eradan əvvəlki I minilliyin hadisələrini əks etdirən daha dolğun tarix əldə yoxdur.

İki min il yarım və daha əvvəlləri əks etdirən nadir kitablardakı əfsanələr şimaldan gələnlərlə bağlıdır. Mətni təşkil edən iki min beytdən az qala hər birində buna rast gəlinir.

Söhbət mədəniyyətdən gedir. Hindistanda bu mədəniyyət əvvəl olandan fərqlənir.

Qədim mətni detallarına qədər təhlil edən elm müəyyənləşdirib ki, eposun yazılı nümunəsi təxminən min il yarım bundan əvvələ aiddir və ondan bəri onda çox az şey dəyişib.

Bəs qədim əfsanələrin qəhrəmanları olan bu gəlmələr kimlərdir?

Və bu suallara cavablar varmı?

Bəli, bu məsələdə alimlərin fikirləri sərt şəkildə fərqlənir.

Bəli, burada siyasət işə qoşulur.

Kimsə onları Urala bağlayır, kimsə Tibetə.

Heç kəs onları Altayla bağlamır.

Burada qərb elminin heyrətləndirici korporativ (qəsdən düşünülmüş) birliyi üzə çıxır.

Elə bil kiminsə sifarişi ilə bu elm kontinentin tarixində heç nəyi türklərlə bağlamır.

Bu aşkara tabudur qadağadır, yasaqdır.

Ancaq tədqiqatçılar, o cümlədən qərblilər, çoxdan belə bir şeyə diqqət yetiriblər ki, qədim hind eposu («Mahabharata», «Ramayana») və Veda ədəbiyyatı tez-tez təbiət hadisələri təsvir edir. Bunu Hindistanın yerli sakinləri görə bilməyiblər. Məsələn, hərəkətsiz Qütb ulduzunu və Böyük Ayı bürcünü; yaxud aylarla davam edən qar, buz və şaxtalı gecələr; Günəşi batmayan uzun gün (Qütb gecələri); yaxud yalnız şimal dairəsinin əlli beşinci dərəcəsindən aşağı olmayan vilayətlərdə müşahidə etmək mümkün olan şimal bürcləri və s.

Hindistanda həmin Böyük Ayı bürcü üfüqün ardında gizlənmiş olur, o, görünmür.

Bununla belə, ona çoxlu poetik istinadlar var.

Qəribə deyilmi?

Bəs həmin en dairəsində yerləşən Qədim Altaydan çıxanlardan başqa bu şimal səmasını kim görə bilərdi?

Tibetin yüksəkliyindən bunu görmək olmaz.

Ural versiyası da etibarsızdır – bunu o adam təklif edə bilərdi ki, o, Qütb Uralında olmayıb, Uralın təbiətini və arxeoloji imkanlarını bilməz.

Ancaq Altayda həmin təbiət hadisələri var.

Çox heyf, burada tarixin işinə coğrafiya müdaxilə edir, axı onu senzura ilə boğmaq olmur.

Qədim Hindistanın eposu «coğrafi kəşflərlə» doludur.

Budur, məsələn, bir nişanə, gələnlərin vətənini səciyyələndirən az qala ən əsas əlamət: Meru dağı. Bu hətta dağ deyil, dağ silsiləsidir, şərqdən qərbə qədər uzanır. Eposda Merunu Qızıl dağ adlandırırlar. Bura Allahın iqamətgahıdır, «bütün canlıların ruhu burada olur».

İldə bir gün var ki, parlaq günəş Meru dağını dolanıb yenə onun ətəyinə gəlir.

Bu, gün dönümü hadisəsidir (yəni Günəşin göy elevatorunun ən uzaq nöqtəsindən keçməsi vaxtı. Bu hadisə adətən iyunun 22-də və dekabrın 22-də baş verir. Deməli, əfsanə bunu nəzərdə tutur ki, Meru dağının zirvəsi (onun ən uc nöqtəsidir) yəni Göy Tanrısına ən yaxın məsafədədir. T.H.). Bu hadisə vaxtı gün dönümü zamanı hindlilər pradakşin mərasimini keçirirlər müqəddəs yeri saat əqrəbi istiqamətində dolanırlar. Bu mərasim müqəddəs yerə, ziyarətgaha hörmət əlamətidir.

Hindlilərin düşüncəsinə görə, bu ayini hətta Günəş də edir müqəddəs Meru dağının başına dolanır.

Həmin müqəddəs dağ Altayda Onquday rayonundadır. Onu Sumer adlandırırlar.

Bu, Altayın ürəyidir. Türk üçün bundan müqəddəs yer olmayıb. Onu ancaq Kaylas dağı ilə müqayisə etmək olar.

Burada yaddaşın gedib çıxa bilməyəcəyi zamanlardan qalmış yüzlərlə kurqanlar və dua yerləri var. Açıq göyün altındakı əsil ibadətgahın minlərlə il yaşı var. Min illərdir ki, insanlar buraya ziyarətə gəlirlər.

Sumer Altayın səcdəgahı, qurbangahıdır.

Orada ucadan danışmaq olmaz, ov edilməz.

Yayda elə gün olur ki, günəş dağın bir tərəfindən çıxır, o biri tərəfində batır.

Bu, ağla gələn şey deyil. Bu, ona bənzəyir ki, duşunürlər: dağın zirvəsini örtən qarın hər dənəciyi kiminsə ruhudur, onun maddi vəziyyətidir. Bu qar dənəcikləri günəşin parıltısında gözü qamaşdırır.

Hind vedalarında həmin mənzərə belə ifadə olunur:

«Ecazkar quş dəstələri kimi Ağ dağ işıq saçırdı» əbədi Meru buzlağı haqqında belə deyilir.

Türkcədəki «su» sözü Sumer adının bütün məzmununu ifadə edir – Hind vedalarının «Səma Qanqı» bu dünyəvi mənəviyyat bulağından başlanır.

Altun gölü (Teles gölü və ya Süd gölü) hindlilər tanıyırdılar. Onun «canlı suyu», meşələrlə, yaşıllıqlarla örtülmüş sahilləri, düzənləri, ətirli çiçəkləri haqqında eşitmişdilər. Bilirdilər ki, bu göl «Merunun şimal ətəklərində» yerləşsə də, qışda yarısınacan donur.

«Süd gölü» «Ağ göl» haqqında xakas əfsanəsində də danışılır. Burada da müqəddəs Sumer dağına bağlanan coğrafi koordinatlar göstərilir. Orada göl «at gözünə bənzəyən qızılı sahilləri» ilə təsvir olunur.

«Mahabharata»da möcüzəli odur ki, Altay onu görmüş şəxsin gözü ilə təqdim edilir. Bu ölkə ürəkaçandır, müqəddəs ziyarətgah yurdudur.

Və maraqlıdır ki, diqqət təbiətdən çox insanlara yönəldilir.

Burada Tanrı ədaləti hökm sürür.

Xüsusi qeyd olunur ki, Göy Tanrısına ürəklə inanırlar. İnsan ancaq vaxtilə atıb getdiyi Vətəni haqqında belə danışa bilər. Təsvir ağıldan yox, ürəkdən gəlir.

Deyilir ki, orada müqəddəs hərəkətli «ağ kişilər, qanunun biliciləri, möminlər hökm sürürlər».

Bunlar «bütün xeyirxah əlamətlərlə səciyyələnirlər, ay kimi parlayırlar», «şüalanan, əbədi Allaha daxil olurlar».

Altay belə olub.

Altaylıların ağ inamları belə olub.

Uydurulmamış, təbii olub.

Türkoloqu daha çox maraqlandıran «Mahabharata»nın birinci kitabıdır. Bu kitabda naqlar haqqında, onların həyat tərzi haqqında məlumatlar var.

Əslində, bu, Altayın qədim tarixidir, türklərin tarixidir. Bunlar elə məlumatlardır ki, onlara başqa ədəbi mənbələrdə rast gəlinmir. Hindistanın xalq eposu nadir yaddaş xəzinəsidir. Buradakı əfsanələr nəinki xalqların Böyük köçündən, bu Köç dalğasının Hindistana girməsindən, hətta onun burada qalmış nəticələrindən də xəbər verir.

Hind alimləri tam əmindirlər ki, naqlar Şimali Hindistana gəlmiş real etnos olublar. Onların gəlməsindən iyirmi beş əsr keçib bu, kiçik rəqəm deyil və arxeologiya naqların gəlişini təsdiqləyir.

Hər halda «Mahabharata» yalnız nağıllar toplusu deyil. Burada ciddi tarix var, sadəcə, bu tarix əfsanələr formasında verilir.

Hindistanın mədəniyyət ənənəsi elədir. Burada hind alimləri tarixi əfsanələrə inandırıcı sənədlər kimi münasibət bəsləyirlər.

Rusiyadan fərqli olaraq, burada tarixi mətnlər müqəddəsdir. Onların üzərində dəyişiklik etmək və ya köçürmək heç kəsin ağlına da gəlmir.

Keçmişi dəyişmək olarmı?

Əlbəttə, yox.

Hindlilər danmırlar ki, «Pracnaparamita»nı türklərdən götürüblər – bu abidə Hindistanın məxsusi mədəniyyətinin fundamentinə daxildir. Bu, hindlilərin özünəməxsus, İncili və ya Quranıdır.

Bu, müdrikliyin qədim toplusudur.

Bunu oxumaq üçün ancaq təmiz ürəkli maarifçilərə icazə verilib. Çünki ondakı yüksək fikir və həqiqəti qavramaq hər kəsə müyəssər olmur.

Çox heyrətlidir ki, orada rast gələn frazalar və bütöv süjetlər sonralar İncildə və Quranda da əks olundu.

Hətta təkcə bununla hindlilər dünya mədəniyyətinə böyük xidmət göstərmiş olurlar ki, Altayın bu müqəddəs, əziz düşüncə örnəyini qoruyub saxlayıblar.

Hindlilər bəşəriyyət üçün türkün o mənəvi sərvətini saxlayıblar ki, türklər özləri onu biabırçı şəkildə itiriblər.

Gəlmələr haqqında məlumatlar Şambala haqqında əfsanəyə transformasiya olunub.

Hindlilərin Şambala adlı uzaq əyalətinin coğrafi koordinatları var: o, Xan Tanrı çayının hövzəsində Sambıl-tasxıl dağının ətəklərindən başlanır.

Bu informasiya da dəqiqdir, etibarlıdır. Tanrı çayı Altayda axır.

Və Xan Tanrının zirvəsi yaxşı məlumdur: bu gün Qırğızıstan, Qazaxıstan və Özbəkistan türk dövlətlərinin sərhədləri orada birləşir (Tyanşan çincə Tanrı dağı deməkdir T.H.).

Şambala adını müxtəlif şəkillərdə yazırlar: Şambxala, Sambkxala, Şambala.

Görünür, bu toponim qam balıq adına gəlir. Belə təkamül baş verib:qam–baluq–kambaluk–çambaluk–şambaluk şambala. Birləşmə iki qədim türk sözündən ibarətdir: qam – ilahi məzmunlu qüvvə və baluq – şəhər, qala.

Deməli: ruhani xidmətlərin şəhəri, məskəni.

Bu məzmun Şambala haqqında Hindistanın şimal buddistlərində qorunub saxlanan rəvayəti olduğu kimi əks etdirir.

Tibetdə monastrı idarə edən şəxsə şamo deyirlər (şam və qam anlayışları əski türk mifologiyası ilə aşkarca aydınlaşır və bunlar türk sözləridir T.H.).

Altayda Ağsu da (Aksu) axır. O da məşhurdur.

Hind çarlarının Günəş sülaləsinin əsasını qoyan hökmdar onun sahilində anadan olub bu ölkənin tarixində belə yazılıb.

Sehrli Şambala haqqında Hindistanda çox şeylər bilirlər. Oranı ruhanilərin, bilik xəzinəsi sahiblərinin yurdu sayıblar, ora bəşəriyyətin intellektual elitasının evi olub. Yeri gəlmişkən, əfsanəvi arilər buradan, Altaydan gəliblər.

Əfsanəvi Şambalanı çoxları axtarıblar, ancaq tapmayıblar. Çünki həqiqəti olmayan yerdə axtarıblar. Hesab edirlər ki, o (Şambala) Tibetin əl yetməyən dərələrindədir. Çox təəssüf ki, bu adamlar türk dünyasının coğrafiyasını bilməyiblər (bilsəydilər, deyərdilərmi? – T.H.).

Başa düşmək gərəkdir ki, planetin məskunlaşması kortəbii, ya kiminsə iradəsilə baş vermir, bu, demoqrafik qanun əsasında olur. Bu, biliklər sistemi olan sosial coğrafiya elminin görəcəyi işdir.

Ancaq və yalnız hazırlıqlı xalq köçməyə, yeni torpaqlarda məskunlaşmağa və orada yaşamağa qabildir.

İki min il yarım bundan əvvəl məhz türklər belə bir xalq oldular. Onlar öz vətənləri Altayda elmi-texniki inqilab etmişdilər.

Bunu inkar etmək olmaz ki, həmin dövrdə dünyanın heç yerində dəmir əmək alətlərini onlar qədər geniş dairədə istifadə edən heç kəs olmayıb.

Heç kəs o zaman onlar kimi mükəmməl at-araba nəqliyyatına yiyələnməyib.

Heç kəs həmin dövrdə onların yiyələndiyi kamillikdə inşaat-quruculuq materialı və ondan istifadə ustalığı, bununla da bağlı yüksək memarlıq sənəti görməmişdi.

Tibetdə və Monqolustanda yayılmış lamaizm şimal buddizminin bir qoludur. Lamaizmin əsasını I əsrdə IV Budda qurultayında türklər qoydular. Yeni inancın qəbulunun rəsmi təsdiqini çar Kanişka öz üzərinə götürdü.

Təsadüfi deyil ki, o zaman Budda ibadətçiləri «imanlarını təkmilləşdirmək və müqəddəs mətnlər əldə etmək üçün» məhz Altaya və Mərkəzi Asiyaya gedirdilər–260-cı ildə Çindən buraya ibadətə gəlmiş şəxs öz gəlişini belə izah etmişdi.

Lamaizm türkoloq üçün ona görə maraqlıdır ki, kökləri birbaşa Altaya gedən adətləri qorumuşdur. Ölməz Tanrı adını lamaizm bilir, halbuki bu inancda Allah yoxdur.

Avropalılar tərəfindən işğal olunana qədər Hindistanda Tanrı obrazı kimi Altay da unudulmamışdır.

Bu gün Buddanın şəklini mavi gözlü (hindlilərin dediyi kimi: arilər kimi) çəkmirlərmi?

Bu, unudulmuş hadisələrin əks-sədası deyilmi?

Məsələn, «şimaldan gəlmişlərin» unudulması.

Axı hindlilər onları naqlar deyil, həm də arilər adlandırırdılar – bunlar ikinci, üçüncü köç dalğalarının iştirakçıları kimi saklar/şaklar adını daşıyırdılar.

Atın qurban kəsilməsi mərasimi diqqəti çəkən hadisədir, bu, min illərdir ki, türklərdə saxlanmışdır. Qədim hind mifində buna «asvamedka» deyiblər.

«Xüsusi seçilmiş atı azad buraxırlar, ancaq çar (yaxud müəyyən olunmuş sərkərdə) ordu ilə onun ardınca düşür.

Həmin atın keçdiyi ölkələrin hökmdarları ya bu atın sahibi olan çara tabe olmalıydılar, ya da onunla müharibəyə qalxmalıydılar. Bu proses bir il çəkirdi. Bir ildən sonra atı paytaxta gətirirdilər. Fəth edilmiş ölkələrin sakinlərinin iştirakı ilə at qurban kəsilirdi» – bu, həmin mərasim haqqında tarixçilərin sözüdür.

Bu, heyvanın öldürülməsi sayılmırdı – at öz borcunu yerinə yetirmiş olurdu.

Qurban kəsilməsi üç mərasim (ritual) ocağı ilə müşayiət olunurdu, qurbangahın qibləsi üzü Şərqə olurdu. (Altayın coğrafi mövqeyi nəzərdə tutulur. – T.H.)

Bu mərasim Altayda XIX əsrə qədər icra olunmuşdur. Hindistanda isə xeyli əvvəl, ingilislərin müstəmləkəsi olandan unudulub.

Türklərdə belə məsəl olub: «At dırnağı dəyən yerlərin hamısı bizimdir.

Yeri gəlmişkən: zəmanəsinin hər bir mədəni adamı kimi, Kolumb türk dilini bilib. Tarixi okean səyahətində o, Hindistanın Böyük xanına məktub aparıb.

Hindistanda və İranda türk xanlıqlarından Marko Polo da kifayət qədər yazıb. «Kitab»ının üçdə biri onlara həsr olunub – az qala iki sətirdən bir «Böyük Kan», «türk» sözləri işlənir.

Budur, dünyanın ən qədim mədəni ölkələrindən biri Hindistanın zəngin mədəniyyətinin yaradılmasında türk iştirak edib. (dünya memarlığının tacı sayılan Tacmahalın memarı türkdür və məhz Azərbaycan türküdür. – T.H.)