Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5», sayfa 5
Һәм басмады да.
Икенче көнне көн туар-тумас, Искәндәрне Җангали хан чакыртып алды. Кичә кичтән шактый әтәчләнсә дә, хан кадәр хан дәшкәч, Искәндәр тәмам каушый калды. Чөнки аны беркайчан да ханның болай иртә үз янына дәшеп алганы юк иде. Искәндәр аннан-моннан гына капкалады да сарайга йөгерде, сулышына капланып, тәхет ягына үтте. Һәм ни өчендер ханның аягына төште.
– Тор, Искәндәр, кыланма, – диде Җангали хан. – Әйт әле, кем, мөгаллим Искәндәр, кичә кем янында булдың?!
– Воевода Василий Пенков янында, олуг хан.
– Кунак иттеме?
– Әйе, кичә бәйрәм иде ич. Покров көне.
– Эчтең дәме?
«Ни тели бу миннән? Үзе дә булды ич. Әллә соң үзен күргәнен сиздеме, берәрсе җиткердеме?.. Моны воевода үзе үк җиткергән булса? Җангали хан белән бер булып, Искәндәрнең башына җитәргә теләмиләрме болар?..» – дип уйлады Искәндәр, гәүдәсен турайта төшкәндә.
– Ярый, – диде хан. – Җавап биреп торма. Бүген ауга барабыз, Арча ягына.
– Баш өсте, ханиям, баш өсте.
Искәндәр ашыга-кабалана өенә кайтты, җылырак киенде дә тун төймә-бауларын бәйли-бәйли өйдән чыкты. Кичтән кар туктаган, көн аяз, бераз гына суыткан, тискәре яктан җил исә. Үткән ауда Сөембикә дә барган иде. Аның өстендә кеш тиресе белән каелган ак тун, аягында ак итекләр, башында ак шәл күреп, Искәндәр хәйран калган иде. Сөембикә ханбикә гелән кар кызы иде, хәтта яшькелт-зәңгәр күзләре дә кар төсенә кергән сыман иде. «Бүген дә бара микән?» – дип уйлады Искәндәр. Гаҗәп хәл, Сөембикәне аның күргән саен күрәсе килә, гелән яныннан да җибәрмәс иде. Тик Аллаһы Тәгалә аңа башка язмышны юраган, ни төсе-йөзе, ни акылы камил булып җитмәгән Җангалигә язган.
Быргычылар инде китеп баралар, сунар этләре, ат менгән җәнлек куучы егетләр Арча капкасына юнәлделәр. Сарай болдырына Җангали хан чыкты, аның артыннан Җәмилә белән Сөембикә. Искәндәрнең йөрәге дерт итеп куйды. Сөембикә шул ук киемнәрдән иде, гелән аккош, менә-менә очып китәр кебек.
Артлы чаналарга җигелгән мичәүле атларга төялеп каланы чыккач, Җангали хан Искәндәрне үз чанасына дәштереп алды. Хан чанасына күчеп утыргач та, Җангали аңа бер сүз әйтмәде. Тиешле җиргә барып җитеп, чанадан төшкәч кенә, Җангали хан аңа ук-садагын бирде.
– Минем янда булырсың, – диде ул тәкәллефсез генә.
Әллә кай тарафлардан хан ягына җәнлек-җанвар куыла. Көтмәгәндә каршыларына килеп чыккан бүре, төлке, куяннарны хан куштаннары уктан алалар. Җангали хан ике төлкене уктан алды, куанычыннан ни кылырга белмәгән хан яныннан ут кебек үткән җәнлекләр артыннан ук яудырды. Куштаннары исә бик үк тырышмыйлар: ханнан уздырган хәлдә хөкемдарның үпкәләве бар иде. Җәнлекләр куу, аларны бер тарлавык авызына юнәлтү этле аучылар өстендә. Алар куып китерәләр тарлавыкка җәнлекләрне, шул рәвешле хан белән куштаннарның күңелен күрәләр. Һәм, әлбәттә инде, Искәндәр дә, гәрчә ауга теләп килмәсә дә, Җангали ханга ук артыннан ук биреп торды. Уклар тамгалы. Хан бер бүрене алды, явыз ерткыч егылгач, балаларча сикереп куйды. Барысы да күрде, бүре арыган, күрәсең, этле аучылар дала вә урман хуҗасын нык кына алҗытканнар, ул көчкә килә иде. Хан янына дүртенче чанада барган Булат бәк Ширин килде, Җангалине мактап, кулын кысты, иңеннән ләпәде.
– Мин берничә ханга хезмәт иттем, әмма мондый төз аткан ханны беренче күрүем әле. Котлыйм, котлыйм, хан. Күзегез очлы, кулыгыз каты икән.
Искәндәр барысын да аңлады. Ауның башында Булат бәк Ширин тора икән. Алҗыган бүрене җибәрүне дә ул оештырган булса кирәк. Шик юк, бүре-төлкеләрне куарга Булат бәк Ширин якын-тирәдәге авыл кешеләрен дә яллаган. Җангали хан йөрәгенә Булат бәк Шириннең мактавы сары май булып ятты. Моны сукыр да күрер иде. Ханның кабак бите елмаюга җәелде, күзләре тагын да кысылды, күз урыннары такта ярыгы кебек кенә калды, калын иренле авызы колагына җитте. Хан, терәген киерә төшеп, хатыны Сөембикә янына таба кузгалды. Ул ханбикәсенең дә мактавын көтә иде. Әмма Сөембикә үз тирәсенә җыелган авыл хатын-кызлары белән сөйләшүендә булды, Җангали ир-канатының янына килеп басуын күрсә дә, аны күрмәмешкә сабышты, ахыр:
– Менә хөкемдарыгыз Җангали хан да минем белән килешер, – диде.
Җангали хан ни турында әңгәмә баруын белмәсә дә, ияк какты. Чак кына арырак авылның ир-атлары белән Булат бәк Ширин сөйләшә. Ил белән кем идарә иткәнен бу манзараны күрмичә дә аңларга була иде. Әйе, кем идарә итә ил белән? Әнә шул сорау ауга килгәч туды Искәндәр башында. Аның бу хакта башта Җәмилә белән, аннан ханбикә белән аңлашасы килә иде. Иллә тегеләрнең ул күзәткән хәлләрне аңламауларыннан куркып, дәшми калуны хәерлерәк күрде. Сәере шул булды: кайтыр юлга чыккач, Булат бәк Ширин Искәндәр утырган чанага килеп чүмәште һәм, үзалдына сөйләнгән кебек:
– Моңа кадәр бер генә хан да ауга хатын-кызны ияртеп чыкмый торган иде, бу, бахыр, хатыныннан аерыла да алмый. Әллә көнли инде. Кемнән? Бәлкем, син беләсеңдер, мөгаллим Искәндәр? – диде.
– Белмим. Минем үз кайгым үземә бик җиткән, олуг бәк, – дигән булды Искәндәр, гамьсез калырга тырышып. Мәгәр шундук сизенде: бәк аның кылын тартып карарга тели. Җангали ханны хурласа, һич булмас димә, башын кистерергә дә күп сорамас, җаен табар.
Шушы хәлдән соң бер атна да узмады, бу юлы аны ханбикә каз өмәсенә алып китте. Ханбикәне җиде-сигез укчы сак озата. Чанада Җәмилә дә, Сөембикә белән Искәндәр генә. Ни кызыксынса да, Искәндәр «Җангали хан кая соң?» дип сорарга кыймады. Җангали булмагангамы, Сөембикә ханбикә бүген ачык сөйләшә, юк кына кызыктан да матур итеп, кеткелдәп көлә, әҖәмилә аңа мәзәкләр сөйли. Искәндәр ханбикәдән күзен дә ала алмый.
Авылга бик тиз килеп җиттеләр. Урамга керер-кермәс, елга буйлап көянтәләргә икешәр каз түшкәсе тагып кайтучы хатын-кызны күреп, Сөембикә ат тотучыга туктарга кушты. Чанадан төште дә, өмәчеләргә берничә сүз әйтүгә, артына әйләнеп Җәмилә белән Искәндәрне кул изәп үз янына дәште. Ул арада Сөембикә бер кыздан көянтә-казларын сорап алды. Алды да, җай гына көянтәне иңенә салып, вак-вак атлап китте. Башта бу хәлгә авыл кызлары авыз ачып карап катсалар, соңра сакчылары шым булды. Җәмилә исә ханбикәсе артыннан янә бер кызның көянтәсен сорап алды һәм Сөембикәгә иярде. Ул арада кызларның берсе җыр башлады, аңа калганнары кушылды. Искәндәр чанадан төште дә өмәчеләр артыннан китте. Сүзләрен аңлап бетермәсә дә, хәтта авыз эченнән генә булса да, җырга да кушылды. Бу хәлне күреп, авыл урамына килеп керүгә, капка-каралтылардан халык сибелде. Башта ни булганын аңламый тордылар, ахыр кемдер Сөембикә ханбикәне таныды бугай, аягына ук төште, туктарга мәҗбүр итте. Ул арада бер ир-ат:
– Халаяк, җәмәгать, ханбикәбез ләбаса бу, ханбикәбез! Халаяк, дим, җәмәгать!..
Сөембикә оран салучыга игътибар итмәде, баруын белде, халык ары-бире чабыша, сакчылар да ни кылырга белми арттан киләләр, ханбикәләренә, ул-бу булмагае дип, үрелеп-үрелеп карыйлар, ахыр халыкны ыра-ера башладылар, алгы яктан юл ачтылар.
– Юл сарыгыз, юл! Читкәрәк китегез, читкәрәк!..
Өмә өенә кайтып җиткәч, Сөембикә көянтәсен кызга бирде, аркасыннан сөеп: «Сөйгән егетең бармы?» – дип сорады. Кыз, салкыннан тагын да алсуланып киткән йөзен яулык-шәл очы белән каплый төшеп: «Бар, ханбикә, бар», – диде. Сөембикә аңа иңендәге шәлен салып бирде, күзләренә карады: «Бәхетле бул!» – диде. Аннары, башын күтәреп, барчасы да ишетсен дип булса кирәк: «Ханбикәң истәлеге итеп сөйгән егетеңә күрсәтерсең», – диде.
Искәндәр чана янына йөгерде, аннан ханбикәгә шәл алып килде, чөнки Сөембикәнең халыкка иңендәге шәлен салып бирү беренче тапкыр гына түгел иде инде. Сөембикә Искәндәр китергән шәлне иңенә салды да ишегалдына атлады. Искәндәр аңа иярде. Өмә хуҗасы, ни кылырга белми өтәләнеп, йорт буенча чабып йөри, әле тегесенә, әле монысына эш куша, кычкырына, каударлана иде. Ханбикә аны үз янына дәшеп алды һәм борчылмаска кушты, үзенең ни өчен килү максатын әйтте бугай: хуҗа агай тынычланып болдырга таба юнәлде.
Күп тә үтми ап-ак итеп юылган казларны, кызларның көянтәләреннән алып, егетләр келәткә кертеп тезделәр, ул арада өйдән йорт хуҗасы чыкты, кунакларны өйгә дәште. Кунаклар керәсе өй эчендә нинди ыгы-зыгы баруын күз алдына китерүе кыен түгел иде. Алгы якка тәмле аш исе чыккан, борыннарны кытыклап тора, кунакларны җитәкләп диярлек түр якка алып керделәр. Сөембикә белән Җәмилә күзгә-күз карашып алдылар да, итекләрен салып, түр яктагы мендәрләргә барып утырдылар. Искәндәр ишекъяры таптанып калды.
– Искәндәр, ә син, бар, сакчы егетләрне кара, ашат-эчерт, күз-колак бул, – диде Сөембикә, бүлмә җиһазларын күздән уздыра-уздыра.
Искәндәр чыгып китте, Сөембикә табындагы ризыкларга күз салды. Урта хәлле игенченең табыны мул иде, каралты-курасы да нык, төпле. Кызлар белән егетләр иске өйдә тамак ялгап та алдылар бугай, ишегалдында чырыйлаган, көлешкән тавышлар ишетелә башлады.
Искәндәр бер читкәрәк китте дә ихата киртәсенә утырды. Кызлар белән егетләр башта бер-берсенә мәзәк такмаклар әйттеләр, аннары уенга керештеләр. Ниһаять, каз канатын яшерү башланды. Бу – уенның иң кызыгы иде. Башта каз канатын түгәрәкләнеп баскан егетләр уртасына ташлыйлар, егетләр канатны эләктерәләр дә бик тиз генә яшерәләр. Шуннан соң бер сафка тезелеп басалар. Кызлар нәүбәтләшеп егетләрдән каз канатын эзлиләр. Борын-борын заманда Казан төбәгендә яшәгән төрки-болгар халкы ошбу уенда каз канатын тапкан егеткә кияүгә чыгарга тиеш булган, имеш, диләр. Хәзер исә каз канатын тапкан кыз белән егет келәткә кереп бикләнәләр һәм егет «Ачыгыз!» дип әйтмичә, ачмыйлар икән.
Һәр кыз егетләр сафыннан узды, һәммәсен дә капшап карады, үзләре оялалар, йөзләренә гүя ут каба, ә үзләре барыбер канатны табарга тырышалар. Үз нәүбәте җиткәч, һәр кыз егетләр сафын уза, шиге төшкән егеттән каз канатын эзли, тегенең кытыгы килә, әллә юри көлә, кыланган була, ә кыз исә канатны эзли – егетнең бар җирен капшый диярлек. Менә шунда көлү вә ирәешү башлана. Ниһаять, кызларның берсе егетнең куеныннан каз канатын тартып чыгарды Һәм алар, кулга-кул тотынышып, келәткә кереп бикләнделәр. Ә тышта калганнар чыр-чу киләләр, келәттәгеләргә киңәш-сабак бирәләр. Егетләр: «Батырша, ныграк кыс, ике битеннән дә үп, колагын тешлә, колагын!» – дип киңәш биреп торсалар, кызлар исә: «Капчыклар артына пос, тоттырма, Айсылу!» – дип, үз нәүбәтендә кызны котырталар. Икәүдән-икәү генә ябык келәттә калган яшьләрнең ни кылулары Искәндәргә караңгы иде, әмма «Каз канаты яшерү» уены аңа ошады, хәтта уенга катнашмавына үкенү кебек бер нәрсә тойды. Аңа шушындый ихласи вә самими яшьлек куанычын һичкайчан татырга туры килмәде. Агасы Пётр аны сабый чакта ук диярлек чиркәү әһелләренә бирде. Ә анда аны бары тик диндарлыкка өйрәттеләр.
Күп тә үтмәде, өйдән ханбикә белән Җәмилә чыкты. Сөембикә, капка каршына җыелган халык алдында нотык тотты. Аннары авыл аксакалларының моң-зарын тыңлады. Тегеләр, нигездә, авыл морзасына зарландылар. Сөембикә морзага, күзенә бәреп, кисәтеп, шактый авыр сүзләр әйтте. Ханбикәнең сүзен куәтләп, халык шаулаша башлады. Авыл морзасы халыктан хан кушканча ясакны уннан бер өлеш түгел, уннан ике өлеш җыя икән. Моның өстенә һәр морҗа башына ике кадак атланмай таләп итә, ди. Сөембикә «яңадан бу хәл кабатланмас, кабатлана калганда үзе үк чарасын күрәчәк» дигән вәгъдә бирде. Морза да, халык алдына чыгып, ханбикә каршында ант эчте.
Искәндәр шул көндә ханбикәне бөтенләй башка яктан күрде: хаким вә хөкемдар икән ич ошбу сөйкемле хатын, тәхеттә хан урынына утырырдай бикә икән ич!
Кайту юлында алар сөйләшмәделәр, алган тәэсирләрдән арына алмый интекте Искәндәр. Җәмилә дә нигәдер дәшмәде. Һәркем үз уенда иде.
7
Ике көннән Искәндәргә хан белән ханбикә арасында барган бик үк тату булмаган әңгәмәне ишетергә туры килде. Ул Җангали хан янында утыра иде – сабак биреп, алар янына ханбикә килеп керде. Бу хәлгә Искәндәр генә түгел, хәтта хан үзе дә аптырый калды бугай, Җангали тәмам каушый калды.
– Ни йомыш, ханбикәм? Нигә үзең генә, Җәмилә мөгаллимә кая?
– Ул базарга китте, – диде Сөембикә, рәсми төстәрәк итеп, шактый төксе кыланып. – Бохарадан кәрван килгән икән.
– Кәрван килми тормый. Һәр кәрванга каршы чапсаң…
– Яңа китаплар китергәннәр, аласы итте.
Җангали хан тынычланды, тураебрак утырды.
– Ханбикәм, авылдан авылга йөреп, минем морзаларыма каты-каты кисәтүләр ясап йөрисең икән. Килешми. Кара халык – кара сарык ул. Мин беркайчан да кара халык яклы булмаячакмын, әйтте диярсең. Минем мәмләкәтем иң әүвәл кара халыкка түгел, аксөяк морзаларга таяна. Мин аларга ышанам, ханбикәм. Кеше, әлбәттә, һичкайчан канәгать булмас, бу – хакыйкать. Ризасызлык аның канына сеңгән булыр. Ризасызлык аны караклыкка, юлбасарлыкка этәрә. Гакылы булган кеше моны аңлый, вакытында туктала, ә менә гакылы сай кеше оран сала, буза куптара. Юк, мин ул морзаны һич тә акларга вә якларга теләмим, киресенчә, мин аның үзен җәзага тарттым, килеп әләкләгән өчен үзеннән унике алтын акча түләттем. Йөгерә-йөгерә түләде, рәхмәтләр укыды.
– Халкың зарын, ханым, сиңа да тыңлаштырырга ярыйдыр. Аннары, халык ул кара сарык түгел, гәрчә кара сарык дисәң дә, әнә шул кара сарык көннәрдән бер көнне сине тәхетеңнән алып атуы бар. Анда инде сине морзаларың һәм урыс воеводаң Василий гына коткарып кала алмастыр. – Сөембикә каерылып Искәндәр ягына карады, бу аның чыгып тор әле моннан диюе иде. – Минем синең белән күзгә-күз сөйләшәсем бар, ханиям…
Александр Глазатый ханбикәдән һич тә моны көтмәгән иде, бер мәлгә каушый калды. Ул ханбикәне мәмләкәт эшләренә кысылмый дип белә иде. Ир-канаты Җангалине беркайчан да яратмаган, тәхет ягында аның белән беркайчан да сүзгә килмәгән ханбикә, төскә-йөзгә алышынып, ханны урынына утыртмакчы. Шаккатмалы хәл иде, хәтта ни якын иткән, бер уйлаганда һичнинди сере булмаган мөгаллимен дә куып чыгарып җибәрде. Һәрхәлдә, шулайрак тоелды Искәндәргә. Алгы якта вәзир Коләхмәт, Ходайкол углан, Булат бәк Ширин, карачы Нургали үзара сөйләшеп торалар иде, Искәндәрне күрүгә, шым булдылар. Ул арада алгы якка күптән түгел генә шәех дәрәҗәсен алган Колшәриф килеп керде. Ул барчасы белән дә кул биреп күреште дә, һәммәсе утырышып дога кылдылар. Кай тарафтандыр укып кайткан, атасы вафат булгач, аның урынына шәех булган төз гәүдәле, мәһабәт сынлы, зыялылыгы йөзенә чыгып торган Колшәрифтән Искәндәр көнләшеп куйды. Олуг шәех аның белән дә килеп күреште, бер дә кяфер дип читләмәде. Бусы Искәндәргә ошады. Ләкин руханилар башлыгының бу вакытта хан янына килүе сәеррәк иде, гадәттә, шәех янына хан үзе барыр иде. Тагын да сәере шул булды: ханбикә аларның барысын да тәхет ягына дәшеп алды, алгы якта тупсабаш белән Искәндәр икәү генә калдылар. Бу хәлне күреп, Искәндәр борчыла башлады. Аңа калса, хан ягында ниндидер серле сөйләшү бара иде. Хәзер шиге калмады, фетнә башында ханбикә тора. Юкса иртән иртүк хан ягына килеп керер идеме? Булган хәлме? Кем уйлаган, кем уйлаган?..
Искәндәр икеләнә калды: чыгып китәргәме, әллә булмаса сабыр итәргәме? Чыгып китәр иде – тупсабаш аңардан күзен дә алмый, сабыр итәр иде – бер-бер хәл кылырга кирәк, түр якта ким куйганда Җангали ханны кысрыклау бара булса кирәк, һич булмас димә, үтереп ташлаулары да бар. Бу хәлне тизрәк воевода Василий Пенковка җиткерергә иде дә бит, елгыр күзле тупсабаш аңардан күзен дә алмый. Димәк, моңа мине сакларга кушканнар. Кем? Вәзир Коләхмәтме, ханбикә үземе? Аннары нигә болар арасында Юныс морза юк. Сәер, сәер эшләр бара сарайда.
– Мин китим инде, тупсабаш?
Тупсабаш аның ягына хәтта борылып та карамады, гүя Искәндәр аңа да мөрәҗәгать итмәгән иде.
– Мин сине җибәрә алмыйм, син – ханбикә колы. Кол иясен ташламый. Хәер, китә бир, миңа сине сакларга кушмадылар. Ләкин мин сине барыбер беркая да җибәрмәм.
– Ханбикә кушмадымы?
– Ханбикә дә, вәзир Коләхмәт тә.
Әнә ничек икән, ханбикә аны үзе җибәрергә кушмаган. Димәк, аңардан шикләнә. Билгеле инде, воевода Василийга барып әйтер дип курка. Тик, чынлап та, барып әйтер иде микән Искәндәр фетнә хакында? Юк, әйтмәс, ханбикәсенә хыянәт итә алмас. Кем аңа воевода Василий? Кем дә түгел. Баскак. Бүген монда, иртәгә Мәскәүдә. Ә Искәндәргә биредә яшисе дә яшисе. Воевода Василий бөек кенәзгә буйсына, ә ул рухи атакайга – митрополитка. Шулай кушылган, шулай уйланылган. Максатыбыз бер булса да, икебез ике юлдан барабыз икән ләбаса! Бер ул гына түгел, монда урыс сәүдәгәрләре, алат татарларының кайберләре митрополит Макарийга хезмәт итәләр һәм руханилар кулыннан шактый мул акча алып яталар. Аның өчен агасы Пётр Тургенев ала булса кирәктер. Үзе үк: «Исән-имин әйләнеп кайтсаң исәпләшербез», – диде. Димәк, Мәскәү шымчылары сафында кол сурәтендә йөргән Искәндәр дә бар. Александр Глазатый Владимир кенәзләре нәселеннән. Мәскәү рухи атакайлары аны бер дә күздән яздырмыйлар, һәрчак хәлен белеп, хәбәрләшеп торалар, гәрчә моңа кадәр бер генә җитди йөк йөкләмәсәләр дә. Бәлкем, аны кузгатырга куркалардыр. Чөнки Искәндәр турыдан-туры хан сараенда яши. Әйе, митрополит өчен Искәндәр кечкенә генә булса да төш кенә икән шул.
Кем бүген Рәсәй хөкемдары? Бу сорауны Искәндәр еш кына үз-үзенә бирә дә, тәмам җавапсыз калып, гасабилана башлый иде. Бит Иван IV тәхеткә утырганда, аңа нибарысы өч яшь була. Үлем түшәгендә яткан атасы Василий III зиһене саф чакта ук җиде бояр каршында угланы Иванга тәхетен васыять итә. Карачылары итеп туганы Андрей Старицкий кенәзне, хатыны Елена Глинскаяның агасы Михаил Глинскийны куя, олан кенәзнең киңәшчеләре итеп бертуган Василий һәм Иван Шуйскийларны һәм дә Михаил Тучков кенәзләрне билгели. Ләкин җиде кешедән торган боярлар ил белән бары тик бер ел гына идарә итеп калалар. Ире үлгәннән соң, кенәгинә Елена Глинская кенәз Овчина-Оболинский белән якынаеп китә, ә теге үз чиратында олан кенәзнең карачыларын һәм киңәшчеләрен берәм-берәм кулга ала. Ә мәмләкәт белән идарә итүне боярлар алдында кенәгинә Елена Глинскаяга тапшыра. Әйе, гәрчә тәхеттә олан кенәз утырса да. Әнә кая таба бара хәлләр Мәскәүдә. Әллә соң биредә дә, әйтик, мәмләкәт башына Сөембикә ханбикәне утыртырга җыеналармы?..
Башына шундый уйлар килүгә, Искәндәр эсселе-суыклы булып китте. Ул ни кылырга белми арлы-бирле йөренергә кереште. Ахыр артына да әйләнеп карамый өенә кайтып китте. Башта ул чишенми-нитми воевода Василий янына йөгерергә иткән иде, ишегалдында берәүнең йөренүен күрде һәм бу уеннан кире кайтты. Әйе, аның артыннан кемдер күзәтә. Аның кем икәнен беләләр. Хәер, аның бу хәлне яшергәне дә булмады. Яшергәне булмады, әмма берәүгә дә әйткәне дә булмады шикелле. Мәскәүдән ул дәвамлы рәвештә хатлар алды, үзе дә даими җибәреп торды – бары тик. Мәгәр Мәскәүдән бер генә боерык та алмады. Боерыкны аңа воевода Василий җиткерде. Иллә Василий кенәзгә ышануы кыен иде, нигездә, Искәндәр бары тик руханиларга буйсынды. Алар әмереннән башка ул аяк та атламас, чөнки алардан башка аралашмаска ул тәре үбеп ант итте. Воевода Василийның кыланышы аңа тагын, тагын ошамады. Ләкин тыңламый да булдыра алмады, чөнки ул, әйтүе хак булса, аның да иминлеген саклый иде.
Искәндәр тәмам чарасызланды. Ни кылырга тиеш ул? Нигә әле кадала-каплана өенә кайтты?.. Хәзер үк, хәзер үк сарайга йөгерергә һәм ханбикәнең Җангали хан яныннан чыкканын көтеп торырга.
Ул әйләнеп килгәндә, тупсабаш алгы якта шәм салучылар белән кызу-кызу ни турындадыр сөйләшә иде, Искәндәрне күрүгә, аның янына ашыкты.
– Искәндәр мөгаллим, ханбикә сине дәштергән иде, син каядыр китеп баргансың булып чыкты, – диде.
– Мин өемә генә кайтып килдем. Китабым оныткан идем. – Искәндәр куеныннан бер китап чыгарды. – Алган кебек идем үзе, – дигән булды аклангандай. – Ханбикә сораган иде.
– Сабыр ит, – диде тупсабаш Тинбай, Искәндәрнең аклануына колак та салмыйча. – Хәзер дәшәрләр.
– Колшәриф хәзрәтләре андамы, Булат бәк Ширин угылы Нургали дә андамы, китмәделәрме?
– Анда, мөгаллим, анда. Вәзир Коләхмәт тә, Ходайкол углан да.
– Кһм, – дип тамак кырды Искәндәр. – Озак утыралар. Хәзрәтләре Колшәрифне күрәсем килгән иде. Ул миңа бер китап ышандырган иде. Атасы, мәрхүм, урыны оҗмах түрендә булгыры, изге кеше иде. Борһан шәех исәптә түгел, ул Мәскәү ягын каерды, изге Мансур шәех турында әйтүем…
– Синең өчен изге, минем өчен исә гап-гади адәми зат иде, Искәндәр мөгаллим, – диде тупсабаш Тинбай. – Урыс кенәзе, башы яшь булса да, Польша-Литвага каршы сугыш башларга җыена икән, кһм, Җангали ханнан гаскәр сораган. Казанны үз йортым дип бара икән. Төшендеңме, мөгаллим, эшләр кая таба бара? Бөек кенәгинә олан кенәз мөһере белән әмер-үтенеч хаты җибәргән, воевода Василий иртән иртүк хатны Җангали ханга кертеп бирде. Хан тәмам аптырауда. Ханбикә аны тынычландыра.
Әнә ничек икән. Хангали хан Мәскәүгә атлы гаскәр җибәрергә тиеш, ә ханбикә Сөембикә моңа каршыдыр. Хан каршы. Җангали хан икеләнә булса кирәк йә булмаса гаскәр тупларга җыенгандыр, ә ханбикә үз тарафдарлары белән хәзер аны үгетлидер. Әйе, Мәскәүгә, җәһәннәмгә яу йөрү өчен гаскәр бирмәскә. Әйтик, нигә әле Идел буенда көн күреп, тереклек иткән татар халкы Ливония кадәр Ливониягә барып орышсын вә кан койсын ди! Хак Тәгалә, ханбикә хаклы. Тик бит Казан мәркәзе чынлап та Мәскәү кенәзе йорты. Җангали хан Мәскәүгә гаскәр бирүдән баш тарта икән, башы яшь булса да, урыс гаскәренең Казанга таба борылуы бар, һич булмас димә. Ә инде моның ахыры ни белән бетәсен күз алдына китерүе дә кыен. Мәхшәр булыр. 1524 елда Василий III Казан дәүләтенең көч-куәтен сындыру нияте белән яңа гына тәхеткә утырган Сафа Гәрәй ханнан вәгъдә-иман шартнамәсе ала ич. Сафа Гәрәй хан олуг кенәз ихтыярыннан чыкмаска, шартнамәгә тугры калырга, кирәк икән Мәскәүгә гаскәр белән ярдәм итәргә вәгъдә итсә дә, вәгъдәне бозып, урыс җирләренә үзе яу йөри башлый. Бу хәлгә җен ачуы чыккан Мәскәү кенәзе 1580 елда Казанга барымта йөри һәм каланы камый. Сафа Гәрәй хан мәркәзне саклап калу шарты белән яңартылган шартнамәгә кул куярга мәҗбүр була. Кенәз борылып кайтып китә. Әмма күп тә үтми Сафа Гәрәй хан Казан мәркәзеннән урыс сәүдәгәрләрен кудырта, алатларга адәм күтәрә алмастай салым сала. Мәскәү тарафдарлары булган алатлар ни кылырга белми күчеп китә башлыйлар. Әмма мәрхүм Василий III үз тарафдарлары алатларга бал-мал биреп, тегеләрне кире бора һәм Казан халкын Сафа Гәрәй тарафдарларына каршы котыртырга куша. Иңнәренә ишелгән көтелмәгән байлыктан алатлар ни кылырга белми торалар, ахыр Казанга таба кузгалалар. Татарлар буларак аларны туктатучы булмый, алатлар казанлыларның куштан түрәләренә мул-мул байлык өләшәләр, Сафа Гәрәйгә каршы чыгарга өндиләр. Гомер-гомергә акча-малга алданып яшәргә өйрәнгән казанлылар Сафа Гәрәйне кууга ирешәләр. Алар башында, әлбәттә, Булат бәк Ширин һәм аның даны илгә чыккан бикәсе Хөршидә торалар. Нәкъ менә алар, Сафа Гәрәй Казаннан чыгып китүгә, Мәскәү кенәзе Василий III гә хан бирүен сорап мөрәҗәгать итәләр. Василий III бик рәхәтләнеп Җангали ханны җибәрә. Бу хәл белән Мансур хәзрәтләре тарафдарлары да килешәләр, гәрчә ошбу тарафдарлар арасында бу хакта шактый зур бәхәсләр барса да. Ниһаять, Җангали хан Казан мәркәзе тәхетендә. Инде тәхетне тагын да ныгыту өчен, аны өйләндерергә кирәк. Кызы да табыла – Нугай илбашы Йосыф бәк кызы. Өйләнә Җангали хан. Бер ел үтә, гүзәл хатын бала тапмый. Казан халкы канәгать түгел, аларга кала нигезендә туган ир бала кирәк. Җитмәсә, Җангали хан Мәскәү воеводасы, чын мәгънәсендә явыз вә эчкече Василий Пенков сүзеннән чыкмый. Хәзер әнә шул сәяси өермәгә Искәндәр дә килеп керде. Аның бер дә сәяси эшләр белән шөгыльләнәсе килми, ул Сөембикә ханбикәгә гашыйк. Гашыйк кына аз, ул ансыз яши алмый башлады. Җәһәннәм төбенә олакса ни булган сәясәтләренә. Ул аны ярата, ансыз яши алмый. Төшләренә керә, төннәрен саташып чыга, күзалдында ул да ул. Илереп-исәрләнеп йөрер хәлләргә калган мәлләре булгалый. Тик кемгә әйтә ала бу хакта. Юк, әйтә алмый. Ә бит ханбикәнең аңарда гаме дә юк, күрә-күзәтә ич! Әмма барыбер мәхәббәтеннән ваз кичмәс. Ул бүген-иртәгә ислам динен кабул итәр, мәчеткә йөри башлар. Колшәриф шәех белән аның шул хакта сөйләшәсе килә. Ул үзе генә белә, митрополит шымчысы Александр Глазатый Сөембикә ханбикәгә булган мәхәббәте аркасында гына ислам динен кабул итте, аның белән теләктәш, диндәш булу өчен, һич кенә дә сәяси чарасызлыктан түгел. Әйе, Искәндәрнең өмете-теләге, уе-хисе зурдан иде – Сөембикәне, һич югы, бер мизгелгә бәхетле итү. Тик ханбикә күңелендә Искәндәрнең мәхәббәте кайтаваз табармы?! Искәндәр газиз мәхәббәтен үзе белән гүргә алып кереп китмәсме?.. Тик онытмасаң иде, Лександр, син бит чынында христиан. Митрополит Даниил яисә Макарий сине җир астыннан табып алырлар…
Әйе, воевода Василий Пенков кисәк кенә аның күңеленә кара шом салды – ул аның боерыгын үтәргә тиеш. Һәм тиештер дә. Ә син ханбикә кадәр ханбикәгә гашыйк булып, аңа багышлап шигырьләр тезәсең, тарихка язам дип тырышып, төннәрең йокысыз үткәрәсең. Алай димә, димә алай, син хәзер дә аның ягымлы күз карашыннан аягына төшеп, итек башын үбәргә әзерсең. Һәм җай чыкса үбәр дә.
Мәгәр кем урысларга каршы фетнә оештыра бүген? Әнә шул син гашыйк булган Сөембикә ханбикә түгелме? Җангали ханны ул җиңгәндер. Аннары ул сәяси хәлләрдән гомумән ерак йөрде, сәләте дә, теләге дә булмады. Ул курчак хан иде, курчак хан булып калыр да. Казан халкы каланы урыс басты дип зарлана. Бу хакта Искәндәр һәр җирдә ишетеп йөри. Хак Тәгалә ич, ачу килмәслек тә түгел, хансарайда алар, урам кибетләрендә янә урыс сәүдәгәрләре, гәрчә күпчелеге татар сәүдәгәрләре булсалар да, урыс товарларын саталар. Кыскасы, алыпсатарларның күбесе урыслардан, хәтта тамгачылар арасында да кызыл йөзле урыслар күренгәли башлады. Моңа кадәр казанлылар, ризасызлык белдерсәләр дә, коралга тотынмадылар – зарландылар, сукрандылар, орыштылар һәм оныттылар, әллә гадәтләнә башладылар, әллә килештеләр. Ә менә соңгы көннәрдә казанлылар янә кайный башлады. Иң башлап моңа Искәндәр игътибар итте, чөнки канәгатьсезлек урамнан сарайга үтеп керде, әмма бу хакта Искәндәр воевода Василийга әйтмәде, әйтергә дә җыенмый. Күңеле белән инде ул мөселман, ислам динен кабул итте. Тик барыбер эчне нидер тырный, ниндидер ялгышлык кыла кебек. Әйе, гафу ителмәслек ялгышлык. Фетнә купса, һич булмас димә, бер җайдан аны да дар агачына асып куярлар. Асмасалар да, көн күрсәтмәсләр. Анда инде үлепләр гашыйк булган ханбикәсе дә аны коткара алмас. Аннары, нишләп соң әле ул аны коткарсын ди?! Ул бит хәтта аның гашыйк икәнен дә белми. Фетнә вакытында халык тәмам котыра, ата – улны, ана кызны белми. Борынгылар: «котырган кешене котырган эт тә туктата алмас», – дигәннәр.
Искәндәр арлы-бирле йөренде, тәмам алҗып түмәргә утырды. Шулчак ишек ачылды, аны Сөембикә ханбикә дәшә дип кычкырдылар. Искәндәр каударланып торды, башын иятөшеп, тәхет бусагасын атлады һәм һәммәсе белән дә бил бөгеп, күкрәгенә уң кулын куеп исәнләште, аннары утырып дога кылды. Доганы кычкырып әйтте, барысы да ишетте.
– Утыр, түрдән уз, мөгаллим, кем, Искәндәр, – диде Җангали хан. – Хакмы шул, Искәндәр мөгаллим, Колшәриф мелла әйтә, син ислам динен кабул итеп, мәчеткә йөрергә җыенасың икән. Һәм моңа воевода Василий каршы төшкән икән, хәтта сиңа янаган, имеш.
– Хак Тәгалә, ханиям, андый хәл булды. Мин чынлап та ислам динен кабул итәргә булдым, воевода Василий миңа янады, әмма мин аны тыңламадым.
– Хуш, Искәндәр мөгаллим, хуш. Инде хәзер ни кылырга исәп тотасың?
– Кыласын кылдым инде, ханиям. Мин – мөселман. Ля иләһә иләлләһү, Мөхәммәдүр-рәсүлү-лаһи! Аллаһы Тәгалә, Мөхәммәд галәйһиссәлам вәссәллам Аллаһы Тәгаләнең рәсүледер, ягъни илчеседер. Кәлимәтүш-шәһәдәти. Әшһәдү әл ла иләһә илләл-лаһу вә әшһәдү әннә Мөхәммәдән габдүһү вә рәсүлуһү…
– Мөхәммәд галәйһиссәламнең атасы кем? – дип сорады Колшәриф шәех.
– Габдулла бине Габделмоталлип бине Һашимдыр, шәех.
– Анасы кем?
– Ваһап кызы Әминәдер.
– Мөхәммәд галәйһиссәлам кайда туды?
– Мәккәдә туды.
– Ничә яшендә пәйгамбәрлек килде?
– Кырык яшенә җиткәч, Аллаһы Тәгаләдән хәзрәте Җәбраил фәрештә аркылы пәйгамбәрлек килде.
– Пәйгамбәр булгач, Мәккәдә ни эшләде?
– Унөч ел бик тырышып, халыкны иман китерергә өндәде.
– Аннан соң кайда барды?
– Аллаһы Тәгаләнең рөхсәте белән Мәккәдән Мәдинәгәһиҗрәт кылды, ягъни күчеп килде.
– Ничә яшендә вафат булды?
– Мәдинәгә баргач, унынчы елда, алтмыш өч яшендә.
– Пәйгамбәр булгач, дөньяда ничә ел торды?
– Егерме өч ел тереклек итте.
– Егерме өч ел эчендә Аллаһы Тәгалә аңа нәрсә иңдерде? Хәзрәте Җәбраил галәйһиссәлам аркылы изге китабыбыз Коръәнне иңдерде.
– Инде иман китерүеңне расла, мөгаллим Искәндәр.
– Амәнтү бил-лаһи вә мәләикәтиһивә көтөбиһи вә рәсүлиһи вәлйәүмил-ахири вәлкадәри хәйриһи вә шәрриһи минәллаһи Тәгалә вәл-бәгъси бәгъдәл-мәүти.
Колшәриф һәммәсенә дә күз йөртеп чыкты, карашын ханда туктатты, килешеп ияк какты.
– Воевода Василий сине ни дә булса кылырга ирексезләдеме, мөгаллим Искәндәр? – дип сорады Җангали хан.
– Мин ул кешедән куркам, ханиям. – Әйткән сүзе әйләнә-тирәдәгеләргә ничегрәк тәэсир итте икән дип, Искәндәр башын күтәреп һәммәсенә күз йөртеп чыкты. – Ул мине үз янына дәшә, сораштыра.
– Ары таба чакырмас та, сораштырмас та, – диде Ходайкол углан.
Искәндәр сер бирмәскә тырышты, гәрчә чәч төпләренә кадәр тир бәреп чыкса да. «Димәк, фетнә буласы», – дип уйлады ул һәм ни сәбәпледер күкрәгенә хәнҗәр кадалган воеводаны күз алдына китерде.
– Искәндәр – минем мөгаллимем, мин аңа ышанам, ул хансарайда калыр, – диде Сөембикә ханбикә. Ул моны шундый катгый итеп әйтте ки, барчасы да аның белән килешеп ияк какканнарын сизми дә калдылар.
– Хуш, хуш, ханбикә, син дигәнчә булсын, – диде Җангали хан.
– Керешергә вакыт, ханиям, – диде ханбикә, тәүге җитдилегендә кала биреп. – Җангали хан хансарай азатлары белән Ташаяк базар төбәгенә юнәлә. Ходайкол углан Хан капкасын саклый. Калган капкаларга Ходайкол углан үз меңбашларын билгели. Вәзир Коләхмәт хансарайда кала! – дип боерды ханбикә Сөембикә.
Шаккатмалы, хәйран калмалы хәл иде, Искәндәр үз колакларына үзе ышанмады, улмы, ханбикә Сөембикә шулай әмер бирәме? Ә бит тәхеттә Җангали хан утыра!
– Мин биредә нишләргә тиеш соң, ханбикә? – дип сорады каушый калган вәзир Коләхмәт.
– Барчасына да минем әмерләрем җиткереп торырсың, вәзир.
– Йа Рабби, баш өсте! – дип, ханбикәгә бил бөкте вәзир Коләхмәт.
Җангали хан тураебрак утырды, ләкин ханбикә Сөембикә янында олуг хан тәмам кечерәеп калган кебек иде. Мәгәр хан ханбикәсен бүлдермәде, бары тик борсаланып кына алды.
– Хәзер миңа казнабаш Идрисҗанны чакырыгыз! – диде ханбикә һәм, иелеп, Җангали ханга нидер әйтте, тегесе килешеп ханбикәсенә ияк какты.
Казнабаш килеп керде, ишекъяры туктады, бил бөкте дә кулларын кая куярга белми туктап калды. Сөембикә ире Җангали ханга «Йә!» диде.
– Казнабаш Идрисҗан, мәркәздәге һәммә урыс сәүдәгәрләренең товар-малларын хан амбарларына алып кайтырсың, бер җайдан артык нык тырышып урысларны яклаган алатларныкын да. Синең белән Юныс меңбашы Тургай булыр.
Казнабаш Идрисҗан Җангали ханга килешеп баш иде.
