Kitabı oku: «Нарқыз»

НАРҚЫЗ

НҰРПЕЙІС БАЙҒАНИН

(1860–1945)

 
Өткеннен жыр бастайын,
Кіші жүз – Əлім Алшыннан.
Бұрынғы өткен бұл сөзді
Тыңда халқым, қартыңнан.
Сейіт қызы Айшадай
Айдай сұлу жарқыннан,
Кедей қызы болса да,
Нұрлы өнердің күшімен
Əр нəрсеге талпынған.
 
 
Өлең айтып, əн созған
Домбыра тартса, топта озған,
Өлең-жырды ағытып
Шаршы топта жақ тозған,
Ару еді нұр шалқып,
Балуан еді даңқы артық
Жауырын жерге тимеген,
Талай мықты балуанды,
Тұмақ құрлы көрмеген.
Жығылуды білмеген.
 
 
Бəйгесіне ат алған,
Алғыс алған, бата алған.
Айша сұлу жасынан
Балуандығы асқан соң,
«Нарқыз» болып атанған.
Ажарына көз салсаң,
Нұрланған ай сияқты.
Мінезінен сынасаң –
Көрген адам ұнатты.
Жəне жүйрік жауапқа,
Құрбы көңлін құлатты.
 
 
Балтыр еті – бесіктей
Омырауы – есіктей.
Жауырыны – қақпақтай.
Желкесіне ораған
Бұрымы бар тоқпақтай.
 
 
Келбетіне қарасаң,
Ерден озат көрінген.
Кербездігін айтайын:
Басуға аяқ ерінген.
Жиынды жерде жырласа,
Əсем сұлу əнінен
Тау бұлағы төгілген.
Өнер, келбет, балуандық
Бір өзіне берілген.
Айналаға сүйікті,
Салтанатпен жүріпті.
Домбырасы қолында,
Сөзін елге тыңдатқан,
Ақылы артық білікті.
 
 
Сол заманда сол жақта
Ел билепті Мəмбет хан.
Қарауындағы халыққа
Көрсетпепті атар таң.
Хан ағасы таз екен,
Ақылы да аз екен.
Інісі хан болғанға
Қарап жүріп мəз екен…
Əмірі зор Мəмбет хан
«Қыз берсін, – деп, – ағама!»
Сейітке күш сөз айтқан.
Хан айтқан соң амал жоқ,
Көнбейтұғын заман жоқ:
«Хан сөзінен шығатын, –
Депті Сейіт, – шамам жоқ!»
Келген елші кісіден
Осыны естіп, аһ ұрып,
Нарқыз тынған ішінен…
Нарқыз сонда қорланды:
«Мен екем ғой бағам жоқ!
 
 
Əке тілін алмаймын,
Тазға болып тəуелді
Тіршілікте бармаймын!
Өлең айтып зарлаймын,
Домбырамды өңгеріп,
Дүниені шарлаймын.
Құрым іліп жүрсе де,
Осы жатқан халықтан
Өз теңімді таңдаймын…
Ол сертімнен танбаймын!»
 
 
Осыны айтып, бота көз
Ақбоз атқа мінеді.
Ер қасына шашақты
Домбырасын іледі.
Қайда сауық, жиын той
Ортасында жүреді.
Қыз күйігін зарлаған
Елі-жұрты біледі.
Жаны ашырлар, жақындар
«Қайран боздақ – бота көз!»
Деп ішінен күйеді.
 
 
Көшіп, қонып жүретін
Ханның байтақ мекені.
Нөкерлері қасында,
Салтанатпен Мəмбет хан
Көш алдында кетеді.
Түлкі тұмақ басында,
Ақбоз аты астында,
Күміс сапты қамшыны
Мықынына таянып,
Мəмбет ханның алдынан
Біреу кесіп өтеді.
 
 
Оны көрген Мəмбет хан
Ашуланып сөйледі:
– Мен Мəмбет хан болғалы,
Хандық бақыт қонғалы
Абыройымды жан төкпеген.
Қадірлі едім көпке мен.
Халық билеп, хан болып,
Қолым неге жетпеген!
Бұрын-соңды алдымнан
Ешкім кесе өтпеген.
Қасымдағы нөкерден
Бір бесеуің барыңдар.
Хан алдынан кесе өткен
Жігітті ұстап алыңдар,
Басына қайғы салыңдар.
Ханың қорлық көргенде
Аянар не шағың бар?
 
 
Білдіңдер ме, халайық,
Ақын сырын ашады.
Жігіт емес, ол біреу
Ханның қуған жасағы,
Өзімізге белгілі
Нарқыз еді қашанғы.
Астындағы атына
Нарқыз қамшы басады,
Бес жігіттен қашады,
Бір белестен асады.
 
 
Қырдың асты шабынды,
Көрінбейтін таса еді.
Аттан түсе қалады,
Тартпа менен айылын
Қатты тартып алады.
Қашатұғын бұл емес
Бес жігіттен жаңағы.
Найза, қылыш қолында,
Бес жігіт те ағады,
Келе найза салады.
 
 
Мақталы екі шапаннан
Қарулары өтпеді.
Маңайына келе алмай,
Кейбіреуі шеттеді.
Кейі қайрат қылса да,
Нарқыз елең етпеді.
 
 
Нарқыз қайрат бастады,
Бес жігіттен саспады.
Бойын ашу басқаны,
Ақбоз атпен ұмтылып
 
 
Бес жігітті атынан
Жұлып-жұлып тастады.
Бес жігіт күні тарылды,
Қол қусырып бағынды.
«Өзің біл, – деп, – ағатай!»
Ер Нарқызға жалынды.
Қаһарман қыз сөйледі,
– Бері қараңдар, ей! –  деді.
Бəріңде де ақыл бар,
«Қой қорықса, ешкіні
«Апа» дейтін нақыл бар.
Қызды ағалап жалынған
Ылғи, – дейді, – «батырлар»!
Білемісің, жігіттер,
Адасып айтқан сөзіңді?
Адыраңдап келдіңдер,
Аңғармай-ақ өзімді.
«Ағатай» деп айтпасаң,
Ояр едім көзіңді.
 
 
Не десем де бағындың,
Бағынып, маған жағындың.
«Апатай» деп айта алмай,
«Ағатай» деп жалындың.
Байқадыңдар затымды,
Білмедіңдер атымды.
Хандарыңа айтыңдар
Көрдік деп бір ақынды,
Ақын емес, батырды…
Оған қалай теңейді,
Сонау тазша қатынды?!
Əуре болмай қайтыңдар,
Мініңдер де атыңды!
 
 
– «Мінген аты жараған,
Қаса арғымақ шын жүйрік,
Сағағынан үзіліп,
Басы көкке қараған.
Бізді көріп ырғытты,
Құс дер еді оны адам.
Шапқан сайын үдеді,
Күдірден күдір асқанда,
Біздің мінген тұғырлар
Болдырып жолда жүрмеді.
Ілесіп көрдік қарасын,
Кім екенін біле алмай,
Болжай алмай шамасын.
Əрлі-берлі шапқан соң,
Көрсетпей кетті қарасын.
 
 
Жүйрікке не амал қыласың?
Əдейі өткен кісі екен,
Атының біліп шамасын.
Осыған ханым нанасың!»
Деді осылай бес жігіт,
Ханның келіп алдына.
Нанды Мəмбет, жігіттің
Сөзіне құлақ салды да.
«Нөкерлерім, сырласым,
Таң қаламын, ғажап жан
Ол не қылған өктем» деп,
«Алдиярым айтпай алдымнан,
Жолымнан өтіп кеткен» деп.
«Хан əмірі өктем» деп,
«Талай сондай қашқынға
Əмірім менің жеткен» деп,
Ашуланды Мəмбет хан
Ақбоз атты жолшыға
Кіжінді «адам неткен?!» деп.
Бұйрық берді хан сонда:
«Көк аттыны бағыңдар,
Көк ат мінген адамды,
Жібермей ұстап алыңдар.
Көк аттыдан қорланып,
Қапа болған шағым бар.
Қайрылмай кеткен адамға
Өткізетін зəрім бар.
Бүгін қашып кеткенмен,
Ертең алар арьш бар!..»
 
 
Мəмбет жарлық салады,
Жасауылдар жарлығын
Дереу қабыл алады.
Жолаушы мен жортушы
Жүрер жолдың торабын
Жасауылдар бағады.
Көк аттылар кездессе,
Ханға айдап барады.
Тергеп жауап алады.
Жауап берген көктіге
Ылғи дүре соғады.
Бейнет шегіп талайы
Жылап кетіп барады.
Жасауылдар жалаңдап,
Қарауыл тағы қарады.
Көк ат мініп жүруден
Енді халық қалады.
Осы хабар халыққа
Құйынша тез тарады.
Осыны естіп ер Нарқыз
Ойға салып қарады:
«Мəмбет ханды көрсем» деп,
«Ерлігімді көрсетіп,
Қорықпай жауап берсем» деп.
«Сырымды алар сол төре,
Көрінбей қашып жүрсем» деп.
«Қабырғама ақыл салайын,
Ойлайын ойдың талайын,
Ел жиналған ас болса,
Ақбоз ат мінген қалыппен,
Саспай ханға барайын.
Көкірегі қара хан,
Алдынан ел тараған.
Көп ішінде бармасам,
Хан жолдасы – көп адам,
Жалғыз барсам қапыда
Ұстап алар аламан.
 
 
Жиында барсам, егер де
Айтармын көпке сөзімді.
Жиылған жиын көп халық
Қорлыққа бермес өзімді.
Көп ішінде сөйлеймін
Айтайын деген сөзімді.
Сонда халық көзімен
Көрсін менің күшімді,
Білсін менің ісімді!
 
 
Жалғыздық түсіп қазір мен
Қайырсыз ханнан ығысып,
Көріп жүрмін қысымды.
ұлы жиын той, аста
Күреске түссем белсеніп,
Жиылған көрер сұсымды».
Осыны Нарқыз ойлайды.
Көңілінде жігер, қайраты
Асқан сайын Нарқыз да
Бұл талабын қоймайды.
Жақын күнде жиын, ас
Тап бұл жылы болмайды.
Малы семіз, халық шат,
Аман шығып сол қыстан,
Келесі жаз болғанда
Көп дəулетке көңіл мас.
Күзінде өлген Жарлығас,
Осы байдың асына
Сауын айтып халыққа
Бермек болды сыйын-ас.
Ас бермек елге санат-ты,
Əркімдер атын жаратты.
 
 
Астың күні жеткенде,
Бəйбішелер байсалды
Бай асына саба артты.
Алшын, Жаппас, көп Шекті
Он екі ата Байұлы
Жолдың шаңын боратты.
 
 
Ел билеген би, болыс
Ас беретін мырзаға
Ата жолы осы деп
Шəйіге жамбы орапты.
Орнаған дəулет шағымда
Қызметімді көрсін деп,
Жағалбайлы, Жетіру
Ат шаптырған еліне.
 
 
Келсін деп оған тағы да
Тама менен Табынға,
Рамазан, Төлеуге,
Кердері мен Керейтке,
Ат жетер жердің шегіне,
Он алты болыс еліне
Аян болған ас екен.
Көлдей қымыз шалқыған,
Ішкен адам мас екен.
 
 
Жүйріктерді санаса,
Бес жүз сексен ат екен.
Балуан келді одан көп,
Асқа тіккен бəйгесін
Сонда жығып алам деп.
Ат пен түйе бəйгеге
Күшімді бір салам деп…
 
 
Келді балуан əр жерден,
Айтса мақтау сиярлық
Сандақтары əр елден.
Осы ас көпке даң болды,
Асқа сойған көп малдан
Аққан өзен қан болды.
Бұрын-соңды көрмеген