Kitabı oku: «Ko‘hna dunyo», sayfa 2

Ikkinchi bob

«Men senga sulton Mahmud G‘aznaviy yurishlari to‘g‘risida gapirgan edim. Biroq men Mahmud davrining boshqa bir buyuk vakili to‘g‘risida hali gapirmadim. Bu – al-Beruniydir. Cheksiz qirg‘inbarot va shafqatsizliklar davrida u hayotga chuqur razm solib, haqiqatning tagiga yetishga intilgan ulug‘ olim sifatida ajralib turadi…»

Javoharlal Neru. «Jahon tarixiga bir nazar».

1-jild, 300-bet.

1

Bir haftadan beri bezgak xuruj qilib, noxush yotgan Beruniy bir lahza ko‘zi ilingan ekan, «Ustod! Ustod!» degan muloyim ovoz qulog‘iga chalinganday bo‘lib, uyg‘onib ketdi. Bu – yosh joriya Sadafbibining ovozi edi. Vaqt xuftondan oshgan bo‘lsa kerak, tokchalardagi shamlar yoqilgan, devorlariga kitob javonlari o‘rnatilgan torgina chorburchak xona kunduzgiday yorug‘ edi. Sadafbibi, chamasi, uni uyquda deb o‘ylab, javondagi kitoblarning changini artmoqda edi.

Egnida yo‘l-yo‘l ko‘k baxmal ko‘ylak, boshida qizil shoyi durra, oyog‘ida uchi egik ko‘k saxtiyon kavush, qiz eshitilar-eshitilmas tovushda qandaydir bir kuyni xirgoyi qilib, zavq bilan ishlar, dam javon changlarini artar, dam qizil, ko‘k, sariq jildli og‘ir kitoblardan birini olib hayrat bilan varaqlashga tutinar edi. Kitob varaqlaganda xirgoyi qilishdan to‘xtar, kulchadekkina yumaloq yuzida taajjub va hayrat aks etar, kitobni joyiga qo‘yishi bilan yana asta xirgoyisini boshlar edi.

Har safar Sadafbibining mana shu muloyim ovozini, xirgoyisining nozik ohanglarini, ayniqsa, sal chuchuk, yoqimtoy tilda so‘zlashlarini eshitganda Beruniy g‘alati bo‘lib ketar, negadir bolalik va o‘spirinlik chog‘lari yodiga tushar, lop etib, Jayhun⁴ sohillari ko‘z oldiga kelardi. Bu ohang, bu qo‘shiq, bu chuchuk va yoqimtoy tilni bir eshitishni orzu qilib, sog‘inib yurganlariga necha zamonlar o‘tdi?

Bundan bir-ikki oy muqaddam Sadafbibini Malikul sharob degan ko‘p yillik birodarining mayxonasida ko‘rib qolganida Beruniyni qizning husnidan ham burun mana shu mayin ovozi, sal chuchuk, yoqimtoy tili, ona suti bilan birga qoniga singib ketgan Xorazm lahjasida gapirishlari maftun etgan edi. Keyin surishtirsa, Sadafbibi chindan ham uning yurtidan, Gurganj bilan Qiyot⁵ o‘rtasidagi kichik qishloqdan ekan. Qaysi bir quljallob uni o‘sha tomonlardan olib kelib, Afshon shol bozorida sotgan ekan!.. Beruniy bu gapni eshitdi-yu, qadrdoni Malikul sharobga qattiq yopishdi.

Sadafbibi kelguncha Beruniy bu uyda hindistonlik shogirdi Sabhu bilan birga turardi, Sabhu ham uy-ro‘zg‘or ishlarining ko‘zini biladigan, qo‘l-oyog‘i chaqqon yigit, biroq Sadafbibi ostonani hatlab o‘tgan hamon hamma narsa o‘zgardi, go‘yo bu uyga yosh joriya emas, mayini bahor oftobi mo‘raladi-yu, hamma yoq allaqanday iliq nurga cho‘milib, charaqlab ketdi!..

Ajabo, o‘sha kundan beri allaqachon yigitlik davridan o‘tib, keksalik manziliga qadam qo‘ygan Beruniyning ko‘nglida ham bahor. U umrida faqat bir marta, o‘n olti-o‘n yetti yashar mahalida mana shunday yorug‘ kunlarni boshidan o‘tkazgan edi. Bahorday tez kelib, tez ketgan, lekin qalbida toabad so‘nmas nur qoldirgan u kunlar Rayhonabonu bilan bog‘liq edi.

Yo‘q, Sadafbibi Rayhonabonuga o‘xshamaydi. Nasroniy dini⁶ga mansub mashhur Qiyot savdogarining qizi Rayhonaning ko‘zlari bahor osmoniday ko‘m-ko‘k, cho‘zinchoq yuzlari sutday oppoq, yelkasida to‘lqinday mavj urgan sochlari esa bir jom cho‘g‘day qizg‘ish edi. Sadafbibi esa qoramag‘izdan kelgan, yuzlari yum-yumaloq, qosh-ko‘zlari qop-qora. Lekin bari bir, nimasi bilandir Rayhonabonuga o‘xshab ketadi. Nimasi bilan?.. Buni Beruniyning o‘zi ham aytib berolmaydi, biroq Sadafbibini ko‘rishi bilan, uning ovozini eshitishi bilan esiga Rayhonabonu to‘shadi-yu, ko‘ngli suv ichganday yorishib ketadi… Mana, hozir ham…

Sadafbibi, go‘yo uning tikilib qolganini sezganday, «yalt« etib qaradi, ko‘zlari javdirab, bir zum tikilib turdi, so‘ng, asta yurib, xontaxta yoniga keldi.

– Buyurgan dorungizni olib keldim, ustod.

Xontaxtadagi sharbat to‘la ko‘zacha yonida ipak tasma bilan bog‘langan o‘rog‘lik qog‘oz turardi.

– Doruga kim bordi? Sabhumi?

– Yo‘q, Sabhu ovqat boshlagan edi, o‘zim bordim,–Sadafbibi qizil shoyi durrasining uchi bilan yuzini yarim to‘sib, xontaxta oldiga cho‘nqaydi, cho‘nqayarkan, birdan ovozi o‘zgarib:

– Ustod! – dedi allaqanday siniq tovushda. – Agar ijozat bersangiz… endi attorlik rastasiga bormaymen!

– Nechun?

– Anov bukri… to‘nkaga o‘xshagan bukri attor yo‘limni to‘sdi.

– Ne deydi?

– Yomon so‘zlar. Siz so‘ramang, men aytmayin, ustod…

Beruniyning katta, qoramtir barmoqlari beixtiyor musht bo‘lib tugildi.

Kecha ertalab u dori buyurish uchun attorlik rastasiga o‘zi borgan edi. Tanish attorga uchrab, uyga qaytayotgan edi, muyulishdagi do‘kondan, Sadafbibi aytganidek, to‘nkaga o‘xshash bir kimsa otilib chiqdi-da, pildirab kelib, yo‘lini to‘sdi.

Bu o‘sha, Malikul sharobning mayxonasida kechalari nay chalg‘uvchi, mayxo‘rlar orasida «Piri Bukriy» laqabi bilan dong chiqargan bukri attor edi. Hayot Beruniy bilan bu bukrini bundan salkam qirq yil muqaddam Qiyotda, Rayhonabonular xonadonida to‘qnashtirgan edi. U mahalda bukri ham Beruniy kabi Qiyotda yashar, Rayhonaning otasiga shogird tutingan savdogar edi. Lekin ustozi hayot vaqtida ipakday muloyim, itday sadoqatli bo‘lgan bu bukri savdogar jon taslim qilgan kuni kechasi uning qiziga, eri o‘lib tul qolgan qizi Rayhonabonuga tajovuz qilgan, ular shu vajdan qattiq to‘qnashgan edi. Shundan keyin Beruniy uni ko‘rmagan edi. Taqdirning g‘alati o‘yinini qarangki, bu mash’um voqeadan salkam qirq yil o‘tgach, hayot ularni G‘aznada, to‘g‘rirog‘i, Malikul sharobning mayxonasida yana bir-biriga duch keldi. Ma’lum bo‘lishicha, bukri ham falakning gardishi bilan dunyo kezib yurib, oxir-pirovardida G‘aznaga kelib qolgan ekan. Bu yerda u attorlik do‘koni ochgan, kechalari esa Malikul sharobning mayxonasida mashshoqlik qilar, Bobo Setoriy va Piri G‘ijjakiylarga qo‘shilib nay chalar, shunday chalar emishki, har safar majlis ahlini sel qilar emish. Rost, oradan qirq yil o‘tgan bo‘lsa ham, Qiyotdagi mash’um voqea hamon esida turgani uchun bo‘lsa kerak, Piri Bukriyning o‘zi ham, nodir san’ati ham Beruniyning ko‘ngliga ko‘p o‘tirmadi. U kecha ertalab attorlik rastasida uchrashganlarida ham gaplashishga toqati yo‘q edi, biroq qaydandir paydo bo‘lgan Piri Bukriy pildirab kelib, yo‘lini to‘sdi-da:

– Bir qoshiq qonimdan kechgaysiz, mavlono! – deb xitob qildi. – Eslik odam eskini eslamas, derlar. Eski nizolarni ko‘ngildan chiqaraylik, mavlono! Eshitishimcha, siz nodir toshlar borasida piri komilsiz. Falakning gardishi bilan faqirning qo‘liga bir noyob tosh tushgan edi, shuni bir ko‘rib bahosini aytib bersangiz, mavlono!

Yo tavba! Piri Bukriy bilibmi, bilmaymi – Beruniyni eng nozik joyidan ushlagan edi. U ko‘p yillardan beri nodir toshlar haqida katta bir asar yozishni orzu qilib, juda ko‘p ilmiy ma’lumotlar va hatto har xil rivoyatlar yig‘ib yurardi!

Beruniy indamay bukrining orqasidan ergashdi. Ular torgina, pasqamgina, ko‘rimsizgina do‘konga kirishdi, undan tagiga bo‘yra tashlangan hujranamo bir xonaga, xonadan sichqon hidi anqigan nimqorong‘i yerto‘laga tushishdi. Tokchasiga bitta-yu bitta sham qadalgan g‘ira-shira yerto‘la har xil katta-kichik sandiqlar, allanimalar solingan xum va xumchalar, quti va qutichalarga to‘la edi.

Piri Bukriy yerto‘laning eng qorong‘i burchagiga o‘tib, otning kallasiday qulf osilgan og‘ir temir sandiqni ochdi, uning qopqog‘ini ko‘tarib, uzoq timirskilangach, toshbaqaday yum-yumaloq bir temir qutichani olib, Beruniyning oldiga keldi.

– Bu qutichadagi toshni kamina bag‘dodlik bir savdogardan xarid qildim, mavlono. Katta pulga xarid qildim… Ammo… olishga oldimu hanuz ishtibohdamen⁷.

Piri Bukriy shunday deb, qutichaning tagidagi tugmani bosdi. Bosishi bilan quticha darang-darang ovoz chiqarib, ochildi-yu, g‘ira-shira yerto‘la go‘yo to‘satdan o‘nlarcha sham yonganday charaqlab ketdi. Qutichaning tagida… kaptarning tuxumidek keladigan va kamalak rangida nafis tovlangan ajib bir javohir yarqirab yotardi!..

Beruniy o‘z ko‘zlariga ishonmay qoldi. U nafis ranglarda jilolanib, nimqorong‘i yerto‘lani yoritib yuborgan bu nodir javohirni bir ko‘rishdayoq tanisa ham, anchagacha o‘z ko‘zlariga ishonolmadi. Vo ajabo? Bu o‘sha, bir mahallar Bag‘dod xalifasi Xorun ar-Rashid xazinasida saqlangan, so‘ng qayoqqadir yo‘qolib, ko‘p nizo va qatl-u qirg‘inlarga sabab bo‘lgan, tarixiy kitoblarda ta’rif va tavsif qilingan mashhur javohir edi!..

Beruniy javohirni qutichadan asta olib, kaftiga qo‘ydi. Yong‘oqdekkina nodir javohir uning kaftida yana ham nafisroq tovlanib, go‘yo yangi ranglar kasb etgandek, yarqirab ketdi.

«Yo tavba! Bu iblis bukri shohlar xazinasini bezab turguvchi bu nodir ziynatni qaydan oldi? Bundan chiqdi, bu makkor to‘g‘risida yurgan mudhish mishmishlar to‘g‘ri ekan-da?».

– Bu javohirning bahosi shundaykim, yarim G‘aznani sotib olishga qudratingiz yetadi!

Piri Bukriy, go‘yo Abu Rayhonning bu so‘zidan qo‘rqib ketganday, uning kaftidagi javohirni «shap» etib yulib oldi-da, shosha-pisha yumaloq qutichasiga yashirdi.

Beruniy indamay orqasiga burildi, biroq hujraga o‘xshash o‘rtancha xonaga chiqqanida Piri Bukriy uni quvib yetdi:

– Mavlono Abu Rayhon! Kamina sizga bir iltimosim bor!.. O‘z ko‘zingiz bilan ko‘rdingiz: faqir ko‘chada qolgan bir gado emasmen. Qancha desangiz… xoh oltin, xoh javohir… qancha desangiz oling! Sizdan yolg‘iz iltimosim bor!.. – Bukrining allaqanday ma’sum ko‘m-ko‘k ko‘zlari telbaning ko‘zlariday charaqlar, iyagidagi siyrak malla soqoli dir-dir titrar edi. – Birdan-bir iltimosim… anov joriyangizni, Malikul sharobdan olgan anov joriyangizni kaminaga in’om etsangiz, mavlono!..

Beruniy shartta burilib ketmoqchi edi, bukri og‘ir hansirab uning qo‘liga yopishdi:

– Mavlono! Istasangiz anov javohirni, bahosi yarim G‘aznaga teng anov nodir javohirni oling!

Piri Bukriy telbalarcha harakat qilar, tirqirab oqqan ko‘z yoshlari yuzini yuvib, siyrak mallarang soqoliga quyilardi.

– Faqirga rahm qiling, mavlono, rahm!

Yo tavba! Salkam qirq yil avval ham oralarida xuddi shunday bir gap bo‘lib o‘tgan edi. Hozir ham!

– Qo‘lingni ol, piri Bukriy! Men quljallob emas menki, bir sho‘rlikni senga oltinga sotsam! – Beruniy shunday deb, bukrining temir iskanjaday qattiq, yopish-qoq qo‘lidan qo‘lini bazo‘r tortib oldi-da, tashqariga otildi.

Taqdirning ajab savdosi: unda, Qiyotda, Rayhonabonuga yopishgan edi bu iblis, endi Sadafbibiga!..

Beruniy xayol og‘ushidan bazo‘r qutulib, ro‘parasida mung‘ayib o‘tirgan Sadafbibiga qaradi.

– To‘g‘ri so‘zlading, bibim, ko‘cha yumushlarini Sabhu qilsin…

Beruniyning so‘zi og‘zida qoldi. To‘satdan tashqaridan gurs-gurs qadam tovushlari eshitilib, xonaga Sabhu kirdi. U nimadandir hayajonlangan, boshidagi oq qalpoqchasi bir tomonga og‘ib ketgan: qo‘lidagi kapgiri dir-dir titrar edi.

– Ustod! Sizni saroydan bir beka so‘roqlab keldi!

– Saroydan? Beka?

– Ha, soyabon aravada keldi. Yonida bir qancha suvorilari ham bor!

Ajab hol: kunduz saroydan chopar kelgandi. Chopar ertaga saroyda o‘tadigan mashvaratda hoziru nozir bo‘lishi to‘g‘risida amr-u farmon keltirgan edi. Endi esa…

Beruniy bir narsa deyishga ulgurmadi, eshik shitob bilan ochilib, xonaga bekaning o‘zi kirib keldi.

2

Egnida… tiriklar va g‘oliblar libosi: uzun qora ipak-ko‘ylak va ko‘ylak ustidan kiyilgan xipcha bel qora kimxob kamzul, yuzida zar sochilgan uzun qora durra, oyoqlarida uchlariga dur qadalgan bejirim qora kavush, xina qo‘yilgan barmoqlarida yoqut ko‘zli yirik oltin uzuk, beka poygakda to‘xtab, nazokat bilan bosh egdi.

– Bevaqt, kelganim uchun ma’ruz tutasiz, mavlono!..

«Xatlibegim! Sultonning erka singlisi Xatlibegim!» – Beruniy shitob bilan qaddini rostladi, ovozi beixtiyor titrab: – Qadamlariga hasanot, begim! – dedi. – Kaminani kechirgaysiz, sababi xastalik, istiqbolingizga chiqolmadim.

– Tashakkur! – Xatlibegim asta yurib xontaxtaga yaqinlashdi-da, xonani nafis mushk-anbar bo‘yiga to‘ldirib, nazokat bilan ko‘rpachaga tizza bukdi, bukarkan, keskin harakat bilan yuzidagi harir qora pardani ko‘tarib, yelkasiga otdi.

Beruniy chekkada haykalday qotib turgan Sadafbibiga yuzlandi:

– Sen bora ber, bibim, Sabhuga qarashib yubor…

Sadafbibi hurkak kiyikday chopqillab chiqib ketdi, Xatlibegim eshik yopilguncha uning orqasidan qarab turdi, so‘ng:

– Ayol zotini afv etasiz, mavlono, – dedi. – Bu sanam kim?

– Bu sanam… faqirning joriyasi, begim.

Xatlibegimning yupqa lablariga bilinar-bilinmas kulgu yugurdi:

– Ofarin! Joriya tanlashni bilar ekansiz, mavlono!

«O, ayol zoti, ayol zoti! Zaifa deb bejiz aytmaganlar!»

Beruniy ko‘nglidagi g‘alayonni bosish uchun mo‘risimon qalpoqchasini to‘g‘rilab, boshini xam qildi. U ro‘parasida o‘tirgan bu ayol sultonning suyukli singlisi Xatlibegim ekaniga ham ishongisi kelar, ham ishongisi kelmas edi. Biroq bu o‘sha, bundan o‘n yil muqaddam Hindiston yo‘lida, to‘g‘rirog‘i, Sind viloyatidagi go‘zal bir ko‘l sohilida pinhona uchrashgan Xatlibegimning o‘zginasi edi! Yo‘q, o‘zginasi emas, unda sulton haramiga rahnamolik qilguvchi bu shaddod, o‘ktam ayol xiyla yosh, xiyla ko‘hlik edi. O‘n yil ichida o‘zini ancha oldirib qo‘yibdi. Chakka suyaklari turtib chiqqan yumaloq qoramtir yuzida, hatto upa aralash nozik bo‘yoq surtilgan yonoqlarida bilinar-bilinmas ajin nishonalari ko‘zga chalinadi, biroq surma tortilgan qiyg‘och ko‘zlarida, qattiq qisilgan yupqa lablarida o‘sha shiddat, og‘asi amiralmo‘mininga xos o‘sha sovuq bir o‘ktamlik bor. Yoki bu ifoda, qiyg‘och ko‘zlaridagi bu sovuq shu’la yasamami? Axir o‘shanda, bundan o‘n yil muqaddam, go‘zal ko‘l sohiliga tikilgan saropardada o‘tgan pinhoniy kechada hozir sovuq chaqnagan bu ko‘zlar tamom boshqacha porlagan emasmidi?..

Beruniy to‘satdan toshqinday toshib kelgan g‘alayonni bosish umidida shosha-pisha qo‘lini chiniy ko‘zaga cho‘z-di. Bir zum uning ko‘z oldiga qimmatbaho sheroziy gilamlar to‘shalgan ipak saroparda keldi. Saropardaning to‘rida, qat-qat shoyi tushakda betoqat to‘lg‘anib yotgan yarimyalang‘och sanam nigohi oldida namoyon bo‘ldi, uning issiq bo‘salari, betoqat harakatlari esiga tushib, horg‘in tanasidan o‘t chiqib ketdi. O‘sha mahallarda saroy ahli orasida bu tantiq va shaddod bekaning nomi ibrat ma’nosida tilga olinar, go‘yo u erkak yuzini ko‘rmaslikka qasam ichib, go‘shanishinlikni ixtiyor etgan, degan gaplar yurardi. Bu gaplar rostmi, yolg‘onmi – buni yolg‘iz оllo biladi va lekin bu o‘ktam, erkatoy beka o‘shanda, ko‘l sohilidagi ko‘kalamzor qirlarga tikilgan qorong‘i saroparda ichida unga – yosh tilmoch Abu Rayhon Beruniyga unutilmas go‘zal bir oqshom in’om etgan edi!..

Beruniy sharbat to‘la piyolani ta’zim bilan bekaga uzatdi, uzatarkan, uning yupqa lablarida hamon o‘sha bilinar-bilinmas kulgu alomatini ko‘rdi. «Yo rab, u ham esladi!»

– Marhamat, bekam!

– Tashakkur! – Xatlibegim piyolani olish o‘rniga qora kimxob kamzulining cho‘ntagidan og‘ir qahrabo tasbeh olib, bitta-bitta o‘girishga tutindi. Beruniy ichida bir kulib qo‘ydi: «Xayriyat, yoshlik chog‘larini eslagani kelmapti, eslagani kelganida ne qilarding, sho‘rlik Abu Rayhon?»

Xatlibegim qo‘lidagi tasbehini xontaxtaga qo‘yib, piyoladagi sharbatdan bir ho‘pladi.

– Mavlono! Men sho‘rlik sizni yo‘qlab kelishdan murodim, xabaringiz bor, ul valine’mat davlatpanoh, – iloyo umri uzoq bo‘lg‘ay! – og‘ir dardga chalinmish. Saroy to‘la alloma, malikul kalom, dovrug‘i jahon hakimlar, biroq sho‘rlik og‘am o‘z o‘tida o‘zi qovrilib yotmish! Dardiga davo, ko‘ngliga orom berguvchi na bir habibi bor, na bir tabibi. – Xatlibegim harir durrasining uchini ko‘ziga bosib, piq-piq yig‘lab yubordi. – Olam-panohning dardiga davo qidirish o‘rniga saroyda ig‘vo, fisqi fasod! Inongan tog‘lari Ali G‘arib bilan Abul Hasanak bo‘lsa martaba talashishdan boshqani bilmas. Davlatpanoh olamdan o‘tsa, – iloyo bichgan kafanlari o‘zlariga buyurg‘ay! – taxtga kim o‘ltiradi? Shundan boshqa tashvishlari yo‘q ularning! To‘ng‘ich o‘g‘il amir Mas’ud qolib, kichik o‘g‘il, aqli noraso Muhammadni taxtga ko‘tarmoq rejasini tuzadurlar!

«Hammasidan boxabar! Yer tagida ilon qimirlasa biladi bu xotin! Ammo… bu mash’um sir-asrorni aytishdan murodi ne? Bu ig‘vo, bu fisqi fasod ishlarga daxlim ne mening?»

Xatlibegim to‘satdan durrasining uchini jahl bilan yelkasiga otib, Beruniyga tik qaradi, surma tortilgan ko‘zlari allaqanday sovuq chaqnab:

– Nahot bu dardning davosi bo‘lmasa, mavlono? – deb so‘radi. – Kecha saroyda nazm ahlining sultoni janob Unsuriy bir so‘z aytmish. Hindiston tomonda, qaysi bir nahr o‘rtasidagi orolda «ne’mati ilohiy» degan g‘aroyib bir daraxt o‘sar emish. Bu daraxtning mevasini tanovul qilgan xastayi notavon tanasidagi barcha dardlaridan forig‘ bo‘lur, chol bo‘lsa qirchillama yigit, kampir bo‘lsa… yosh malakka aylanur emish. Janob Unsuriy bu so‘zni eski kitoblarda o‘z ko‘zi bilan o‘qigan emish. Siz o‘sha yurtlarda bo‘lgansiz, mavlono, ayting, maslahat bering, qaydan topsa bo‘lur bu «ne’mati ilohiy»ni?

Beruniy Xatlibegimning iltijo bilan javdiragan g‘amgin ko‘zlaridan nigohini uzib, yerga qaradi, qarashi bilan Hindistonda shaharma-shahar darbadar kezib yurgan chog‘larida keksa kohinlardan eshitgan g‘alati bir rivoyat esiga tushdi…

«Hindiston muzofotlarining birida dong‘i olamga ketgan bir podsho bo‘lgan emish. Uning go‘zal bir to‘tisi bo‘lib, poshshoyi olam unga cheksiz mehr qo‘ygan emish. Kunlardan bir kun o‘sha to‘ti qafasda turib, poshshoyi olam bilan so‘zlashar ekan, nogahon osmonda yana bir to‘ti paydo bo‘libdi-yu, ikki to‘ti so‘zlasha ketibdi. Ammo sal o‘tmay qafas ichidagi to‘ti betoqat bo‘lib qaltiray boshlabdi, so‘ng yiqilib jon taslim qilibdi. Poshshoyi olam ko‘p qayg‘u va hasrat chekib, to‘tining jasadini boqqa olib chiqib tashlabdi. To‘ti esa qafasdan qutulgan hamon uchib, daraxt shoxiga borib qo‘nibdi. Poshshoyi olam hayron bo‘lib:

– Ey qushlarning sarvari! – debdi. – Mendan ne yomonlik ko‘rdingki, suhbatimdan qochasen?

To‘ti shakarguftorlik qilib:

– Shohim, – debdi, – xizmating haqini unutmaymen. Ammo… men ham to‘tilar poshshosi edim. Taqdir meni senga giriftor qilib, qafasingga solgandan buyon tobelarim mening firoqimda motam tutmishlar. Yoniga kelgan bu to‘ti mening inimdir, inim aytdiki: «E, og‘am, poshshoyi olamdan bir necha kunga ruxsat ol, yor birodarlaring yoniga borib, ul majruhlarni hijron azobidan qutqaz, so‘ng yana qaytib kelib, valine’mating xizmatini qil». Men unga: «Poshshoyi olam so‘zimga ko‘nmaydi», dedim. Inim aytdiki: «Sen o‘zingni o‘likka sol, zero, o‘lmayin qutulmaysen!» Alqissa, men shu tadbir bilan o‘zimni xalos qildim! – To‘ti shu so‘zni aytib, inisi bilan birga uchib ketdi.

Poshshoyi olam kecha-yu kunduz yig‘ida bo‘ldi. Bu necha kundan so‘ng uning visolidan umid uzib o‘ltirgan edi, qarasa, o‘sha to‘ti qayta parvoz qilib keldi. Tumshug‘ida bir daraxt niholchasi bor edi. Poshsho nihoyatda xushvaqt bo‘lib dedi: «Ey to‘ti! Meni firoq balosiga tashlab ketgani qanday jur’at etding?»

To‘ti aytdiki: «Bir qoshiq qonimdan keching, poshshoyi olam, zerokim, ko‘p muddatdan beri xesh-u aqrabolarimdan judo bo‘lib, ko‘nglim vayron edi. Bordim, ularning diydorini ko‘rdim va mana, qaytib, dargohingizga keldim».

Poshshoyi olam to‘tini ko‘p e’zozladi. So‘ng: «Bu olib kelganing qanday nihol?» – deb so‘radi. To‘ti aytdi: «Shohim, men sizdan ketib o‘z makonimga borganimda do‘stlardan hazratimga munosib tuhfa tayyorlashlarini iltimos qildim. Ulardan biri: «Men falon orolda bir daraxt ko‘rganmen. Mevasining xosiyati shulki, agar qari yesa darhol yigit bo‘lur, xastai notavon yesa, shu zamon sihat topadur», dedi. Men: «Olamda mundan yaxshi tuhfa yo‘qdir», deb mazkur daraxtdan bir niholcha olib, dargohingizga keltirdim».

Bu so‘zdan mamnun bo‘lgan poshshoyi olam bog‘bonini chaqirib: «Bu mevasi navjuvonlik ato qilguvchi mo‘jiza daraxt niholidur, uni yaxshiroq parvarish qil!» – dedi. Bog‘bon niholni boqqa eltib o‘tqazdi, mehr bilan parvarish qildi. Nihol tez fursatda kamolga yetib, bir necha yildan so‘ng meva qildi. Ittifoqo, uning mevasidan yerga tushganini bir ilon og‘ziga olib, zahar soldi. Bundan bexabar bo‘lgan bog‘bon mevani tovoqqa qo‘yib, poshshoyi olamning oldiga keltirdi. Poshsho mevani yemoqchi bo‘ldi. Uning bir vaziri bor edi, dedi: «Shohim, sizday poshshoyi olam uchun bunday narsalarni sinab ko‘rmay tanovul qilmoq joiz emas!»

Alqissa bu mevani mulozimlaridan biriga yedirdilar. U odam mevani yegan zamon jon taslim qildi. Poshshoyi olam ajab holatda qolib, to‘tiga dedi: «Ey badbaxt! Sen menga dushmanlik azmida jonimga qasd qildingmi?»

To‘ti harchand: «Shohim, bu ishni tekshirib haqiqat qilgil. Bu ishda bir sir-asror bor», demasin, poshsho uning so‘ziga quloq solmadi. To‘tini o‘ldirdilar. Poshsho daraxtni ham yiqitib, o‘tin qilishni buyurdi. Vazir aytdi:

«Shohim, bunday mevayi badhazm sizday poshshoyi olam xazinasida bo‘lmog‘i lozim. Dushmanni yo‘qotmoq uchun bundan a’lo doru yo‘q».

Ittifoqo, bog‘bonning bir oshnasi bor edi. Qarilik yuki qomatini kamondek egib qo‘ygan edi. U bog‘bonni ko‘rgani kelib, bog‘ni sayr qilar edi. Bog‘bon yo‘q edi. Nogoh o‘sha daraxt oldiga kelib qarasa, mevasi g‘arq pishgan. Undan bir dona tanovul qilgan edi, darhol navjuvon yigit bo‘ldi. Bog‘bon kelib qarasa, bir yosh yigit xiyobonda yuribdi. Darg‘azab bo‘lib so‘radi:

– Seni bu boqqa kim kirgizdi?

– E, birodar, men falon do‘sting bo‘lamen.

– Noma’qul gapni qo‘y, u keksa edi, sen qirchillama yigitsen!

– Ey birodar! Bog‘ingda bir turlik meva ko‘rdim, undan tanovul qildim-u, shu sifatga kirdim, o‘zim ham hayronmen.

Alqissa, bog‘bon o‘sha mevadan bir tovoq olib, o‘z birodari bilan poshshoyi olam huzuriga ravona bo‘ldi. Kelib bo‘lgan voqeani arz qildi. Poshsho sinab ko‘rib amin bo‘ldiki, to‘ti rost aytgan ekan. Shunda poshsho bog‘bondan: «Sen oldingi mevani daraxtdan olibmiding yoki yerdan?» – deb so‘radi. Bog‘bon yerdan olganini aytdi. Ma’lum bo‘ldiki, unga ilon zahar solgan. Poshsho to‘tini o‘ldirganiga pushaymon chekib, butun umri qayg‘u bilan o‘tdi…»

«G‘aroyib rivoyat! Johil hokimlarni sabr-toqat va adolatga chorlovchi ibratli rivoyat!»

Beruniy bu rivoyatni eshitgan zahotiyoq uni ko‘p yillardan beri yig‘ib yurgan afsonalar va rivoyatlar daftariga yozib qo‘ygan, bir kun o‘zining «Al-Osor al-Boqiya» degan tarixiy asariga kuritish orzusida edi. Lekin hozir… hozir bir hikoyat, har qanday xastaga sihat keltiruvchi «ne’mati ilohiy» to‘g‘risidagi bu hangoma shunchaki bir cho‘pchak ekanini, abadiylik orzusida ojiz banda yaratgan shunchaki bir rivoyat ekanini qanday aytadi? Yaxshi bo‘lsin, yomon bo‘lsin, bir mahallar unga bir necha totli daqiqa bag‘ishlagan, hozir esa mudhish haqiqat oldida undan najot so‘rab kelgan bu zaifaga ne deydi? Yuz amri issiq, uning ko‘nglini qanday og‘ritadi?

– Begim, – dedi Beruniy, ko‘zini yerdan uzmay, – uning ming yillarki, bani bashar siz aytgan bu «ne’mati ilohiy»ni qidiradi, ming yillarki, uni topishni orzu qiladi. Ammo uni topmoq hech bir kimsaga nasib etgan emas, begim!

Beruniyning so‘zini Xatlibegimning:

– Yo parvardigor! – degan faryodi bo‘ldi. – Nahot hech bir najot bo‘lmasa? Yetti iqlimni zabt etgan fotihi muzaffar, dong‘i olamga ketgan poshshoyi olam bukun… jismida uqubat, ko‘nglida tavahhum⁸, najotsiz to‘lg‘anib yotsa? Nahot suronli janglarda chek qo‘yib, endi farog‘at gulshaniga yetdim deganida… nogahon yopishgan bu dardi bedavo sabab… shami shabistoni so‘lsa⁹. Bechora og‘am. Endi uning bor umidi hazrat Ibn Sinoda!

– Hazrat Ibn Sino?

– Ha, – dedi Xatlibegim. – Mana, uch oydirki, davlatpanoh Ibn Sino hazratlariga elchi yo‘llamish! Ming taassufkim, hanuz darak yo‘q! Yana bir umidimiz siz bilan amir Mas’udda! Ul shahzodayi valiahd Isfahonga yurish qilib, uni zabt etgandur. Biroq nechundir undan ham darak yo‘q.

«Ibn Sino!..»

Bu ikki so‘z Abu Rayhonning diliga bamisoli iliq bir nur bo‘lib quyildi-yu, ko‘ngli yorishib ketdi. Yo rab? So‘ngbor Gurganj sarhadida, ko‘zlarida yosh, quchoqlashib vidolashganlariga necha yil bo‘ldi? O‘n sakkiz, yo‘q, salkam o‘n to‘qqiz yil bo‘libdi! O‘n to‘qqiz yildirki, bir-birining diydoriga zor! Gurganjda, Ma’mun ibn Ma’mun saroyida o‘tgan qizg‘in bahs-munozaralar, dilrabo mushoiralar, tongotar suhbatlar qayda qoldi? Faqat ko‘ngilda! Ular xuddi tushdagi ro‘yoday o‘tdi-ketdi! Goho-goho keladigan uzuq-yuluq xabarlar, onda-sonda bo‘ladigan yozishmalardan boshqa aloqa yo‘q… Hatto yozgan kitoblarni o‘qishga ham zor! Abu Rayhon uning dong‘i olamga ketgan «Al-Qonun» asarining faqat bir jildini o‘qishga muyassar bo‘ldi, Ibn Sino esa uning «Hindiston»ini hali ko‘rmadi ham!

– Ha, – dedi Beruniy hushiga kelib. – Ibn Sino hazratlari kelsa ko‘p yaxshi bo‘lur. Ul hakimi davronning bilmagan dorusi, davolamagan dardi yo‘q.

Xatlibegim tasdiq ishorasida boshini irg‘adi-da:

– Xabarim bor, – dedi qovog‘ini uyib. – Ul takabbur hakim bir mahallar G‘aznaga kelishdan bosh tortib, Jurjonga qochgan. Bilishimcha, siz ul allomayi davron bilan ko‘p muloqotda bo‘lg‘ansiz, mavlono. Baniyati shifo, yaxshi niyat qilib, hakim hazratlariga bir maktub yozib bersangiz. Tag‘in bir chopar yo‘llasak. Ul allomai davron G‘azna saroyida xizmat qilishni tilamasa tilamas, biroq bir bandai ojiz dardga chalinganda uni davolamoq hakim uchun ham farz, ham qarz emasmu, mavlono? – dedi Xatlibegim, lablari titrab. – Bechora og‘am! Na ko‘zida uyqu bor, na ko‘nglida taskin, har oqshom saroyda soya yanglig‘ tanho kezib chiqadi!..

Xatlibegim, go‘yo o‘z gapidan o‘zi qo‘rqib ketganday, birdan hushiga kelib, yuziga qora durrasini tortdi. Xatti-harakatlarida boyagi shiddat, gap-so‘zlarida boyagi qat’iyat zohir bo‘lib, shitob bilan o‘rnidan turdi.

– Bu sirni men sizga inonib aytdim, mavlono! – dedi u, chamasi, ortiqcha gapirganidan pushaymon bo‘lib. – Bu so‘zlarni tirik bir jon bilmasligi darkor! Oftobli olamga ulug‘ martabalar in’om etgan xudovandi karim, inshoollo, undan o‘z mehri shafoatini darig‘ tutmagay! Maktubni yozib qo‘ysangiz erta-buruskun odam yuboramen! Qo‘zg‘almang, mavlono, siz ham betob ekansiz, men o‘z dardim bilan bo‘lib, bilmabmen. Xayr, olloga toshirdim sizni! – Xatlibegim boshini baland ko‘targanicha, viqor bilan yurib, hujradan chiqdi. Beruniy holsizlanib joyiga cho‘zildi.

3

Haqiqatan ajab hol: kunduz farmoni oliy keltirgan choparlar! Oqshom esa… sulton bo‘lmasa ham, o‘ktamlikda sultondan qolishmaydigan bu o‘ktam begimning pinhoniy tashrifi!..

Beruniy uchlari jingalik, qalin mosh-guruch soqolini tutamlaganicha o‘yga toldi. Tokchadagi shamlar shu’lasida uning bir-biriga tutashgan o‘siq qoshlari, cho‘zinchoq qoramtir yuzi, chambarak qalpoqchasi tagidan bo‘rtib chiqqan do‘ng peshonasi, uzun qiyg‘ir burni – butun qiyofasi qandaydir juda shiddatli ko‘rinar, zotan, dong‘i olamga ketgan allomalardan ko‘ra suronli janglarda toblangan lashkarboshiga o‘xshab ketardi.

Mana, bir necha oydirki, dorussaltana G‘azna, nainki G‘azna, butun mamlakat notinch. Amiralmo‘minin atalmish sulton Mahmud G‘aznaviy to‘g‘risidagi sovuq mishmishlarning cheki yo‘q. Birov uni allaqanday davosiz dardga yo‘liqqan desa, birov tavahhum kasaliga giriftor bo‘lib, vasvas bo‘lib qolgan deydi. Bu mishmishlarning qaysi biri chin, qaysi biri yolg‘on – yolg‘iz olloga ayon. Faqat shunisi rostki, hamma tahlikada, ayniqsa, hakimlar va allomalarning ahvoli og‘ir.

Sulton bundan ikki oy muqaddam Beruniyni chaqirtirib, zoyicha¹⁰ tuzib berishni buyurgan edi. Beruniy o‘shandayoq sultonni ko‘rib, qo‘rqib ketgandi. Azaldan novcha, bo‘ydor odam, u xuddi ichini qurt yeb, qurib qolgan ulkan terakni eslatardi. Faqat ko‘zlari… o‘ymoq tagidagi simobday miltiragan qisiq ko‘zlari yaralangan qushning ko‘zlariday mungli edi. Sultonning ko‘zlaridagi bu tizginsiz mung sabab, Beruniy, garchi umrida hech qachon ilmi nujum¹¹ bilan shug‘ullanmasa ham, sultonning iltimosini qaytarmadi.

Saroydan qaytgach, munajjimlar yo‘l-yo‘rig‘idan foydalanib, zoyicha tuzdi, hatto unga jinday tuzatishlar kiritib, sultonning ko‘ngliga tasalli beruvchi so‘zlar yozib yubordim. Kim bilsin, ehtimol, ertaga mashvarat vaqtida sulton uni shu xususda so‘roqqa tutar, ehtimol, tuzgan zoyichasidan biror xato topib, intiqom olar!.. Hayhot, Beruniy umrida bir marta, unda ham bir xastayi notavonning ko‘ngli uchun o‘z e’tiqodidan xiyol chekingan edi, mana endi bu gunohi uchun intiqom xavfi tug‘ildi…

Esida bor, o‘sha uchrashuv chog‘ida Beruniyning so‘zlaridan tasalli topgan sulton birdan chehrasi yorishib, undan o‘z ishlarini, xususan, Hindiston to‘g‘risidagi asarini so‘rab-surishtirgan edi.

Beruniy yaxshi bilar: sulton uning bu asaridan ko‘p narsa kutar, bu kitob uning Hindistonda qilgan jang-u jadallari to‘g‘risida, majusiy shohlar ustidan qozongan ulug‘ zafarlari haqida bitilgan zo‘r qasida bo‘lishiga ishonar edi. Beruniy esa… Beruniy buni o‘ylasa uyqusi qochadi. Har safar o‘n yildan beri yozayotgan bu kitobga nuqta qo‘yishni o‘ylaganda, negadir Sind muzofotida bo‘lgan mudhish qirg‘in esiga tushadi. Tushadi-yu, butun fikr-xayoli ag‘dar-to‘ntar bo‘lib ketadi…

O‘shanda, Ind daryosi sohilidagi ko‘rkam qal’a ichidagi muhtasham ibodatxonaga o‘t qo‘yish to‘g‘risida amr-u farmon berilganida, Beruniy asir olingan hind lashkarboshilari bilan birga sulton oldida tiz cho‘kib, undan shafqat so‘ragan, mahbuslarning ko‘z yoshi aralash qilgan iltijolarini tarjima qilayotganida esa, o‘ziyam ko‘z yoshini tiyolmagan edi! Lekin sulton shafqat qilmadi. Muazzam qal’aning to‘rt tarafidan o‘t qo‘yishni buyurdi. Qal’aga yashiringan ellik ming odam, barobar tiz cho‘kib ibodat qilganicha yo‘q, ibodat emas, yuraklarni tilka-pora qilguvchi mungli bir qo‘shiqni aytganicha, alanga ichida kuyib kul bo‘ldi… O‘limga mahkum etilgan ellik ming mahbusning barobar tiz cho‘kib aytgan va go‘yo mungli qo‘shiqday yangragan bu ibodati hanuz qulog‘i ostida turipti, eslasa hanuz larzaga soladi uni, go‘yo bu beshafqat qirg‘in sulton Mahmud G‘aznaviyning amri bilan emas, uning amri bilan bo‘lganday, a’zoyi badani qaqshab ketadi. Uni Hindistonda qolishga da’vat etgan narsa ham mana shu gunohkorlik tuyg‘usi bo‘ldi. Hindlar yurtiga jindak xizmat qilib bo‘lsa ham, ko‘nglidagi bu g‘uborini yuvish istagi bo‘ldi.

Qo‘lida aso, yelkasida xurjun, Abu Rayhon avval bir o‘zi, keyinroq esa Lohur ko‘chalaridan topib olgan yetimcha Sabhu bilan birga yarim Hindistonni aylanib chiqdi. Shaharma-shahar, qishloqma-qishloq yayov yurib, avvalambor bu xalqning tilini, so‘ng yozuvini, keyin ko‘hna ibodatxonalari kabi ko‘hna tarixini o‘rgandi. Bozorlarda, ibodatxonalar bo‘sag‘asida o‘tirib keksa vedachi kohinlardan qadim afsonalar va rivoyatlarni eshitdi, ilmi riyozat¹² va handasa haqidagi kitoblari va taqvimlari bilan tanishdi, «Mahabharata» va «Ramayana» kabi dostonlari, ertaklari, hikoyatlari, qo‘shiqlari, hayitlari, ulug‘ ayyomlari, oy va yillar haqidagi tushunchalari, hatto ko‘hna vayronalarga bitilgan ko‘hna yozuvlarigacha yod oldi. So‘nggi bir necha yilni esa rasadxonalarda o‘tkazib, hind allomalarining falakiyot bobidagi tasavvurlarini, sayyoralar harakati to‘g‘risida tuzgan jadvallarini to‘pladi… Mana endi, hindlar yurtida to‘plagan bu ilmlarning hammasini jamlab, «Kitobu fi tahqiqi mo lil hind min ma’qulatin maqbulatin fil aqli av marzulatin», ya’niki, «Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi» degan ulkan asar yozdi. O‘zicha esa uni qisqacha qilib «Hindiston» deb ataydi.