Kitabı oku: «Барыта алҕас этэ…», sayfa 2

Оттон Маайыс, көрдөххө тоҥкуруун курдуга эрээри, эмиэ да элбэҕи эргитэ саныы олорбута…

…Бу баччалаах бэйэтэ, куба курдук куоҕайан тахсыар диэри, сибэкки кэриэтэ көрдөх аайы тыллан иһэр кыыһы, дьиҥэр элбэх уол тастан-кырыыттан сэҥээрэ көрөрө. Ол эрээри кыыс кэрэтиттэн саллан-чаҕыйан дуу, атынтан туохтан эрэ тардыстан дуу, киниэхэ чугаһааччы дэҥҥэ баар буолара. Оччоҕо Маайыс ордук-хос эйэҥкэлэспэккэ утарытынан баары баарынан сэһэргэһэрэ уонна… ол онон умнуллара… Кинини кэргэн кэл, таптыыбын диэбит икки киһи баара, олор иккиэн Питергэ этилэр, биирдэрэ – олус бэртээхэй бииргэ үөрэммит нуучча уола, иккиһэ – саха аатырар эрээри, бааһынай бастыҥа, куорат уола. Иккиэннэрин да киһи быһыытынан кыыс үрдүктүк сыаналыыра эрээри, онтон атын кини өйүгэр-санаатыгар туох да суоҕа. Ол иһин көннөрү, холку баҕайытык күлэн кэбиһитэлээбитэ, кинилэр аналлара буолбатаҕын кыаҕа тиийэринэн быһаара сатаан санаатын аһаҕастык этитэлээбитэ.

Оттон манна төрөөбүт дойдутугар кэлиэҕиттэн, хата, кыргыттар элбэхтик иҥээҥнииллэр, араастаан таҥас-сап моһуонун, муода хаамыытын туһунан туоһулаһар идэлээхтэр, онно-манна чэччийиэх диэн ыҥырааччылар да, ол Маайыс санаатын хоту буолбатах этэ. Кини ордук-хос көрүлээһини, бириэмэни сүүйэр таах сырыыны уруккуттан да утарара. Ол оннугар кинигэтин ордороро, библиотеканы манаан, онтон сонун таһаарыылары сурунан ылара. Дьонугар сыстаҕас буолан, бииргэ сырыылартан ураты, атас-доҕор дии-дии ыстаҥалыыр ыарыы киниэхэ төрүкү да суоҕа. Ону баара, бу мирк диэҥҥэ дьиктитик ыллардаҕа. Тоҕо эрэ Виталийы, наһаа уһуннук күүппүт курдук, олус түргэнник уонна дьикти баҕайытык бэйэтигэр чугастык ылыммыта… Кинилэр кэпсэтэр уһун киэһэлэрэ, сөбүлээн суруйсар истиҥ чаттара… кыыс санаатыгар туохтааҕар да күндү этэ… Хомойуох иһин… бу барыта «ааспыта» диэн өйдөбүлгэ тиксиэх муҥай?!

Маайыс санаатыгар, аны Виталий кинини чугаһатыа суоҕа, «албыннаабытын» буруй оҥостон бэйэтин дууһатын кэбийиэ… уонна миигин тэйитэр былааннаах эбит, ол иһин да бу ыҥырдаҕа диэн наһаа хомойбута… Таптыыбын диир кыаҕа суоҕа, аһынабын диирэ, тыыннаах киһиэхэ, аньыыта да бэрт буоллаҕа. Таптал туһунан саныыр да бобуулаах курдуга, кими сымыйалыаҥый? Ситэри билбэтэх, сирэй көрсүбэтэх киһигин тута итинник үрдүктүк сыаналааһын, дьиҥэр, бэйэни албыннаныы буоллаҕа. Ол да буоллар, кыыс сүрэҕэ уолга аһынар икки, харыһыйар икки былаастаах тардыһар курдуга. Туох эрэ үтүөнү оҥорон, бу уол олоҕун сырдата түһүөх баҕа санааҕа куустаран кыыс им-дьим олорбута. Кини мааҕын уолу көрөөт, оннооҕор куттаммытын да сатаан өйдөөбөтөҕө, өһүргэммэтэҕэ. Ийэ оҕотун харыһыйар, сүрэҕэр ыксары ыга кууһан көмүскүүр иэйиитигэр маарынныыр туох эрэ дьикти баҕайытык кинини хам тутан долгуппута. Сүүрэн тиийэн кууһан ылаат, уол баастаах-чэрдээх дьаабы сирэйин уоскутан ууруон, салыннар даҕаны сыллаан ылыах санаа хаста да көтөн түспүтэ.

Ол эрээри Маайыс инньэ гынар кыаҕа суоҕа, кини хаһан да уолга сыстыбатах, буолаары буолан эр дьоҥҥо чугаһаабатах туҥуй-сэмэй майгыта кинини көстүбэт ситиинэн ыга баайбыта. Ол оннугар кыыс өйүгэр уол кэпсээнэ ыраахтан дуораан курдук иһиллибитэ, дьылҕа кытаанах кыһарыйыыта кини тута… сөбүлүү көрбүт (дьиҥэр, истибит, аахпыт буоллаҕа ини?) Виталигын самнарбытыттан курутуйбута уонна ону кытта тэҥҥэ атыны санаабыта. «Миигин хайгыыр профессор уола баара, наһаа сэҥээрэр буолара… абам эбит, билсэ барарым дуу, хайдах да быһаарыллыбат боппуруос диэн суох, мин булгуччу ыйыталаһыам, билиэм… уонна Виталийга көмөлөһүөм…»

Маайыс оргууйдук төбөтүн көтөҕөн уол диэки көрбүтэ, анарааҥҥыта кыыстан куотар курдук илиитинэн бүөлүү туппут хараҕын кистээбит этэ уонна уол диэҕи итэҕэппэт кыырыктыйбыт баттахтар дьикти баҕайытык, «тоойуом, бу эн аналыҥ буолбатах, ааны сабан бар, уһаама» диэхтии, сааһа-наара суох ыһыллан, кулгааҕын кэннигэр мустубут этилэрэ. Кыыс, тугун дьиибэтэй диэн мунаара көрбүтэ да, сылаас тыыны билбэтэх, өлбүтү санатар тымныы баттахтар тугу да саҥарар кыахтара суоҕа…

Кини турбута. Уол хамсаабатаҕа. Кыыс аан диэки баран иһэн:

– Виталий, мин бу эргин кэллэрбин эрэ билсэ сылдьыам, – диэн, хоргуппаттын эрэ диэбит курдук, олуона соҕустук тыл көтөхпүтэ.

Киһи сүр ыараханнык үөһэ тыыммыта уонна:

– Бэркэ сылдьаар, наадаҕын ситиһээр, – диэн аат эрэ харата, уларыйан хаалбыт кэһиэхтээх куолаһынан хардарбыта уонна илиитинэн хайдах эрэ сүүһүн дуу, оройун дуу таарыйарыгар… били кыырыктыйбыт баттах… хамсыырга дылы гыммыта.

Маайыс харахтара кэҥээбитэ: хайдах хайдаҕый диэн өссө эбии бутуллубута уонна төттөрү уолга чугаһаан кэлбитэ. Онуоха биирэ эмискэ:

– Чугаһаама! Барар сиргэр бар! – диэн хаҕыстык соруйардыы саҥарбыта.

Кыыс дьик гына тохтуу түспүтэ, онтон эргиллэ биэрбитэ да, хобулугунан тоһугураан тахсан барбыта.

Барда-аа!.. Бүттэҕим… аны кэлбэт! Оо, таҥаралара диэн ханна эбитэй, көмөлөспөт да буолан…

– …Абыранаахтыыр ээ… – диэн Виталя абаккатыттан кимҥэ да туһаайбыта биллибэттик саҥа аллайбыта, сутуруктарынан кириэһилэтин тоҕоноҕун охсубута уонна икки илиитинэн сирэйин саба туттубута, били баттаҕын туура тарпыта.

Онуоха баттах оннугар килэгир тараҕай төбө килбэс гыммыта, борук-сорук дьиэ иһигэр бу дьулаан соҕус хартыына, дьэ, силигэ сиппитэ… Кырдьыга, бу түгэҥҥэ Маайыс манна суоҕа ордук да курдук этэ.

Онтон ыла нүһэр хараҥа күннэр Виталий сүрэҕин эмэн барбыттара. Оо, күн-дьыл уһаан да биэрээхтиириэн, түүн кэлэн быстыбатыан, сарсыарда уһуктан дьоллооботоҕуон? Уол санаатыгар Маайыс, итиччэ бэйэлээх үлэһит, талбыт курдук талыы көрүҥнээх кыыс, кинини умнубута чуолкай. Сордоох, эриирдээх-бутуурдаах муҥнаах олохтоох эр киһи элээмэтигэр тугу да гынаары наадыйдаҕай! Куһаҕана диэн, кини өйүттэн кыыс тахсан биэрбэтэҕэ. Урут эдэр сылдьан, аһара мэниктээбит түгэнэ да суоҕа ээ, силимнэһиэх курдук сыһыаҥҥа тиийбит доҕордоһуу да суоҕа… Ол да буоллар кини билсэригэр, эр киһитин тобоҕун киэргэтэ, ээ, таптал диэн арааһын көрбүт буоллаҕым, кыыс оҕо кэрэтин-маанытын миигиттэн ордук ким билиэй диэх курдук баһа соҕус киһиргээн да ылааччы этэ.

Дьиҥ иһигэр кини хантан тапталы билээхтиэй? Дьылҕа анаан бэлэх уунара дэҥҥэ буоллаҕа, оннук кэрэ түгэн киниэхэ тосхойо илигинэ ити иэдээн таҕыстаҕа, кини дьылҕатын соҕотохто туора соттоҕо.

* * *

Оттон Маайыс ити кэмҥэ киниттэн, кырдьык да ырааҕа. Били үнүр уолтан бараат, дьиэтигэр ыстаммыта, ыскаапка турар халыҥ паапкалартан биири ойутан таһааран суумкатыгар батары биэрээт, төттөрү үлэтигэр ыстаммыта. Тоҥсуура суох тойонугар киирэн соһуппута, чыыннаах-хааннаах саастаах салайааччы мэлдьи чуолкай кыыс бүгүн хайдах эрэ сирэйэ-хараҕа турбутун бэлиэтии көрөн тугу да саҥарбатаҕа, кыыс этэрин күүтэн көрөн олорбута.

Маайыс тохтоло суох, уруккутунааҕар ураты түргэнник субурутан барбыта:

– Миэхэ командировка наада… Били сыл саҥатыгар миэхэ этиллэ сылдьыбыт бырайыагы оҥорорго сөбүлэһэр эбиппин, хойутаабатах буоллахпына… күн сарсын да көтөргө бэлэммин… – диэбитигэр тойоно соһуйан хаастарын үөһэ диэки ыйаан таһаарбыта уонна:

– Бай, тоойуом, ол аата хайдаҕый? Эн толкуйдаатыҥ дуо, чахчы? Сорудах кырдьык уустук… уонна сатаннаҕына… салгыы кыраныысса таһыгар тахсыылаах ээ… – диэн эмиэ да мунаарбытын биллэрбитэ.

Иһигэр олус үөрбүтэ, ити бырайыак бу кыыска анаабыт курдуга, атын үлэһит кыайымыан сөбө, кини соҕотоҕо да, мүччүрүйбэт сокуон курдук, кылгас кэмҥэ күүскэ үлэлиэн сөбүн ыйа сытара.

Маайыс:

– Мин барытын ыараҥнаттым, өйдүүбүн уонна сөбүлэһэбин, – диэбитэ.

– Оччоҕо сарсыарда көтөҕүн, барыта бэлэм, эйигин онно олохтуохтара, көрсүөхтэрэ, сорудаххын анарааттан истиэҕиҥ, – диэн тойоно тута быһаарбыта.

Ити курдук кыыс Питергэ сонно көтөн кэлбитэ. Бастакы үлэ күнүгэр олус тиэтэйэрин туораттан көрүөхтэрэ диэн дьиксинэ да санаатар, өйө-санаата… урукку билсиилээхтэригэр тиийэ турара.

Маайыс киэһээҥҥэ диэри нэһиилэ тиийбитэ. Јссө күнүс профессорын уолун төлөпүөнүнэн булан үөрбүтэ ааһа илигэ. Бүтээт, буута быстарынан Невскэй проспект арҕаа эҥээригэр элээрбитэ. Онно турар улахан научнай инсти-тут үрдүк кирилиэһигэр күүтэн, уоскуйа сатыы турбута.

Көрсүбэтэхтэрэ ырааппыт эдэр уол чэпчэки баҕайытык ойон кэлэн кыыска илиитин ууммута, сирэйин-хараҕын сыныйан көрбүтэ уонна уруут-уруккуттан таптыыр сахатын кыыһа өссө тупсан, дьиктитик киэркэйэн кини иннигэр турарын итэҕэйбэт курдугун омуннаах соҕустук төлүтэ биэрэн ыһа-тоҕо кэпсээн барбыта. Аттыгар олорооччулар дьиибэргии-сонургуу, ымсыыра да көрбүттэрэ: эдэркээн уоллаах кыыс, арааһа, омук кыыһа буолуо ээ, кыраһыабайа да бэрт эбит, бэртээхэй да паара буолан көстөллөр.

Маайыс дэлби күлбүтэ-үөрбүтэ, харахтара чаҕылыҥнаан, сирэйэ сандааран олороро. Кини саҥата тоҕо эрэ балачча элбээбитин уол дьиктиргээбитэ да, сөбүлүү истибитэ. Буолумуна даҕаны, Маша наһаа сэмэйэ таптыыр уол сыһыана (кини туһугар кэлэн!) доҕордуу өйдөбүлтэн ырааппатыгар саамай улахан биричиинэ дии саныыра. Онон бу сырыыга уол күлүгэр имнэммитэ «хайыы, майгылыын-сигилилиин биллэ да аһыллыбыт дии, баҕар, мин диэки, дьэ, истиҥник көрөөрөй, иэйиибин итэҕэйээрэй» диэн үөрэ түспүтэ.

Кинилэр чугас эрэстэрээҥҥэ киирэн сэһэргэһэ олорбуттара, өөр да өр ааспыттан ыла мунньуллубут сонуннарын ырыппыттара. Сарсын эмиэ көрсүөх буолбуттара, Маайыс көрсүһүү истиҥ киэһэтиттэн дуоһуйа астынан атаартарбыта, уол дьиэтигэр көтүөҕэр кыната эрэ суох дайа турбута…

Оттон ити кэмҥэ Виталий ыалдьыбыта… Туоҕа да буолара биллибэтэ эрээри, күүскэ ыалдьыбыта. Быраас кэлэн, мэлдьи аныыр эмин саҥата суох суруйбута уонна… ханна эрэ баран сынньаннаргын диэн си буолуохтааҕар сүбэлээн көрбүтэ…

Ол эрээри Виталий ханна да барарга санамматаҕа, кини ыарыыта биллэрэ. Мэлдьи кыаммат курдук турук, төбө ыарыыта, харах ыарыыта, көҕүс хайдыах курдук ыарахан сүгэһэр сытара кинини дьулаппата, үөрэнэн да хаалбыта. Арай бу сырыыга тыынара ыараабыта, ону даҕаны ахсарбат буола сатаабыта. Эдэр эрээри, эмэҕирбит эмээхсин доруобуйатынааҕар лаппа айгыраабыт туруктаах, санаата кэлбэт, саҥаны кэрэхсээбэт, туох эрэ хаа иһигэр сытар үөннүү, күнү-түүнү эрэ кэтэһэр киһи сордоох дьылҕа тугу аныырын кэтэһэр эрэ курдуга, атыҥҥа наадыйбата.

Дьиҥэр кини аҕыйах да кэмҥэ ыар ыарыытын умна быһыытыйбыт курдуга. Ардыгар санаан ылара: баҕар, маннык куруук бэйэ бодотун тардына соҕус сырыттаҕына, (били Маайыстыын сэлэһэр кэмчи да кэмнэригэр) аны алҕас арыый үтүөрүө эбитэ дуу? Ол эрээри кини билэрэ: үтүөрэр да күнүгэр кириэһилэттэн турбат, босхоҥ кэриэтэ дьүһүн-бодо кэбилэммит киһитэ инникигэ эрэлэ суоҕа чуолкай! Ама да, остуоруйаҕа дылы, ким кинини кэлэн, аптаах ууга оройунан уган ороон таһаарарыгар харахтыын көрөр, сирэйдиин тупсар, илиилиин-атахтыын хамсыыр буолуой?! Сымыйата биллэр.

Ыы, дьэ, Маша кыыс ханна эрэ сырыттаҕай… Биирдэ эмэ санаан ааһара дуу, кинини? Саатар, соһуйбут түгэнин сөҕөн өйдөөн да кэлиэ буолуо ээ? Ол эрээри тоҕо да кинини санаахтыай? Бу ынырыгы умуннарбын эрэ диир иниэ?

Итинник араас санааттан Виталий бэйэтэ да билбэтинэн илиилэрин тарбахтара таһыгырыахтарыгар диэри ыгыта тутара, биир бэйэтэ бүтүннүү күүрэн, сымыһаҕын ытырара уонна… көмүскэл көрдөөбүттүү, көмүскэтиттэн мөлбөһөн, кэмчи харах уута биир-биир сүрэҕэлдьээбиттии бытааннык таммалыыра.

Оттон Маайыс күн аайы профессор уолуттан арахпат буолбута. Үлэтэ (ол аата куораттан анаан ыыппыт улахан сорудахтара) бастаан утаа билсиһии курдук буолан чэпчэкитин билэрэ, ол иһин аҕыйах күҥҥэ иллэҥнээҕин кыыс туһанан хааларга суоттаммыта. Бу сотору – өскөтүн кинини араас тестэринэн, кэпсэтиилэринэн сөбүлээтэхтэринэ – ыраах ыытыахтара, оччоҕо бу куоракка өтөрүнэн кэлбэт кутталланар. Онуоха диэри кини ситиһиэхтээх дьыалата баһаама. Аан бастакы – профессор уолун «иннин ылыы» этэ…

Биһиги кыыспыт күлэн-үөрэн эргичиҥнээтэҕинэ уолан киһини уутун аралдьытар гына уларыйар эбит. Ону таһынан өссө үөрбүтэ-көппүтэ таһыгар соҕус уонна санаата хараҕар суруллар уратылаах омук буолан, нуучча уола табыллыбыта туораттан да көстөрө. Кини Машеньканы өрдөөҕүттэн билэрэ да диэххэ сөбө. Бу ураты ыраас, килбик уонна наһаа билиигэ дьоҕурдаах, үрдүккэ тардыһыылаах кыыс уол көрөн турдаҕына сиппит курдуга. Аҕата оҕонньор уу иһэ-иһэ хайгыыра. Кини студеннарыттан, саатар, аҥаардара Машенька курдук өйдөөхтөрө буоллар, профессор букатын да үлэлээбэккэ, олор научнай үлэлэрин көрө-көрө килиэптээн олорор кыахтаныа эбитэ буолуо… Ону баара, олоххо оннук хаһан да буолбат. Машенькалар биирдэр-иккилэр эрэ. Хаһан эрэ Дьокуускайтан кэлэ сылдьар үөлээннээҕэр: «Эдэр ыччаты сэнээмэҥ, билигин да бэрдэриилээх оҕолордоох дьоллоох омуккут, кытаатан ону мүччү эрэ тутумаҥ, харыстааҥ. Инникигитин салайсыахтаах кыахтаах бэйэлээх биир кыыс оҕо ити сылдьар», – диэн этэн турар. Ону анарааҥҥыта туох диэн сыаналаабытын билбэт. Оттон уола, Маша күн-түүн ситэн-хотон, тупсан истэҕин аайы хараҕа уоттаммытын, тэҥнээҕин курдук барыны кэпсэтэрин эмиэ да сэҥээрэ, эмиэ да сонньуйа көрөрө… Профессор санаатыгар кыыс хаһан да нуучча уолугар кэргэн барыа суоҕа, тоҕо эрэ оннук көрүҥнээх. Оттон уол буоллаҕына, элбэх дьахтарга сыҥаламмат чинчилээх. Ити хоту дойду кыыһын көрбүтүнэн хааллаҕына, биир институттан тахсыбакка үйэтин моҥуур кутталлаах…Ону көрө-билэ сылдьар кырдьаҕас аҕа хайыай, оҕотун ытыктыыра, таптыыра бэрт, ол иһин уол тус олоҕор хаһан да кыбытык буолан кыттыспат санаалааҕа.

Маайыс бүгүн эмиэ киэһэриитэ уол үлэтин таһыгар баар буолбута. Бу сырыыга кинилэр теплоходунан хатааһылыы барбыттара… Кыыс сирэйэ-хараҕа олус турбут көрүҥнээҕэ. Сотору ыраах үлэҕэ барарын эппитигэр уол күп-күөх харахтара толбоннура, хараІара түстүлэр, хайдах эрэ санаарҕаабыт курдук буолла. Онтон кыыс, күлэн мичийээт, уолтан биир улахан көрдөһүүлээҕин эттэ:

– Эн институккар ылан көрүөҥ суоҕа дуо… Биир эдэр киһи баар, мин ырааҕынан аймаҕым… Сүрдээх ыарахан майгылаах, ылыныа да биллибэт эрээри, ийэм көрдөспүтүн аанньа ыйытабын… Сирэйэ-хараҕа оһоллоох, илиитэ-атаҕа ситэри хамсаабат. Саамай куһаҕана олоххо эрэлин сүтэрбит… Эмтэниэн баҕарбат…

– Ону ким көрүөй? Эмтэнэр кэмигэр ким сибээстэһэрий? – диэтэ уол.

– Мин кэлэ-бара эйигиттэн эрэ сураһыахпын сөп, дьонун чугаһаппат, онон кимэ да суох, – диэтэ Маайыс. – Төлөбүрүн мин дьонум уйунуохтара, мин ааппыттан счекка түһүө, – диэн быһаарда.

Профессор уола мунааран турбахтаата эрээри, иһигэр, арааһа, барыны эргиттэ быһыылаах:

– Машенька, это просто так не делается, дело времени, не могу дать гарантий что всё наладится, надо ведь осмотреть насколько его состояние серьёзно, и на что можно расчитывать… Ты меня понимаешь? – диэтэ сэрэнэн.

Кыыс үөрдэ, бачча бэйэлээх, сылы сыллата уочараттыыр ыарыһахтардаах, үлүгэрдээх улахан суолталаах уонна кыахтаах, дойдуга соҕотох килииникэ сүрүн бырааһа син ылыныах курдук эттэ, быһа аккаастаабата.

Кинилэр киэһэни быһа кэпсэттилэр. Кыыс ис-иһиттэн олус долгуйан туран, Виталий остуоруйатын кыаҕа баарынан кэпсээтэ. Туох эмэ эрэл кыыма баар буолуох буоллаҕына, көмөлөһөр кыахтаах бу эрэ институт килииникэтэ баарын уонна онно бигэ эрэнэрин эттэ.

Уол, кыра оҕо үһү дуо, тута өйдөөтө… Машенька аймаҕа буолбатах ээ, кини таптыыр кыыһа аймахтаһыан баҕарар киһилээх эбит, онтуката иэдээҥҥэ түбэспит… Оо, оттон кини буоллаҕына, Маша, кэрэчээн саха кыыһа Машенька, кинини санаан, истиҥник ахтан кэлбит диэн бэйэтин албыннана санаахтаабыта да баара… Бу хаһан да чугастык сыһыаннаспатах уоллаах кыыс икки ардыларыгар аҥаардастыы астынар уол иэйиитэ кыыска туох да кыымы сахпатаҕыттан кини, кырдьыга, сүрдээҕин хомойбута, сүрэҕэр ыттарбыта эрээри:

– Конечно, моя милая Машенька, ради тебя я пойду на все… Я понимаю, ты нашла себе человека, который достоин твоих рук… Я правильно понял? А почему… коли ты любишь его, тебе мешают его увечья? – диэн эмискэ ыйыппытыгар кыыс соһуйан ах барда.

– Мин буолбатах… кини миигин чугаһатыа суоҕа, кытаанах уол… – эрэ диэтэ Маайыс уонна түҥнэри хайыста… уһун кыламаннарыгар ыйанан хараҕын уута бычалыйда.

Профессор уола сөбүлэннэ. Иһигэр санаата: «Көрөн иһиллиэ. Сорохтор үчүгэй буолаат, санаалара уларыйааччы. Мин сэттэ сыл Машаны таптаатым, оттон анараа киһини көрүөхпүт, кини таптала дуу, миэнэ дуу. Хайабыт киэнэ күүстээҕин…»

Биир сарсыарда Виталий ситэ уһукта да илигинэ, төлөпүөн тыаһа тырылыы түстэ. Үлэтиттэн эрийэллэр. Профсоюз хотуна кэлиэх буолла. Уол туох эрэ бырааһынньыгы умуннаҕым дуу, хайдах буолан билиннэхтэрэй диэн мунаарда. Киниэхэ профсоюз көмөтө улахан эрээри, дьону кытта тэҥҥэ сылдьыбат буолан алтыһыыта кыра.

Виталий туран суунна-тараанна, били кыырыктыйбыт паригын саба уурунна, аһаабыта буолла. Сотору буолаат, мэлдьи биллэр-көстөр, киниэхэ кэлээччи бэрэссэдээтэл дьахтары кытта биир билбэт киһитэ киирэн кэллилэр.

Били үнүрүүн эмп анаабыт бырааһа Виталийы санаторийга ыыта сатааҥ диэн үлэтин салалтатыгар төлөпүөннүү сылдьыбыт. Ону профсоюзка мунньахтаан баран, Санкт-Петербурга баар киһини чэбдигирдэр килииникэҕэ эмтэтэ ыытарга диэн быһаарбыттар. Ороскуотун барытын тэрилтэ уйунар. Соһуйан хаалбыт Виталий туох да диэн булбата. Кини интернетинэн ол килииникэни кытта сибээстээх. Бастатан туран, онно уочарат. Иккиһинэн, хас биирдии көрүү-истии, оннооҕор бэрэбиэркэлиир да сеанс, улахан харчы төлөбүрдээх. Кини ону үйэлээх сааһыгар да төлүүрэ саарбах. Үсүһүнэн, өссө киниэхэ туһалыа эрэ, суох эрэ…

– Эн харчытыгар санаарҕаама, биһиги бэйэбит ону төлүүбүт, төһө да буоллун, рекламаттан үппүт киирэ турар, онон ким эрэ туһатыгар барыахтаах эбиискэни көҕүрэтэбин диэмэ, – диэтэ билбэт киһитэ холкутук.

– Оттон… баҕар, оннугун оннук буолуо эрээри, ол миэхэ туһалыырын саарбаҕалыыбын… – диэтэ уол кырдьыгынан.

– Ол туһунан боппуруос, нэдиэлэ бүтүүтэ манна оннооҕу профессор таарыйыахтаах, биһиги кинини көрдө-һөн эйигин приёмҥа суруйуохпут, онтон көстөн иһиэ… – диэтэ үөрэ түспүт дьахтар.

Кинилэр кэннилэриттэн Виталий дөйбүт курдук өр олордо. Мааҕын үлэтин дьоно эппит сонуннара төбөтүттэн тоҕо эрэ тахсыбат. Киниэхэ сотору-сотору үлэтин хайҕаан эрийээччилэр, хайдахтаах да сорудаҕы уол син биир кыайарын билиммиттэрэ ыраатта эрээри, кини ардыгар баҕас «инбэлиит эрээри кыайбыт» дииллэр быһыылаах диэн өссө өһүргэнэ санааччы. Ол да иһин бу сырыыга эмиэ ол тоҕо наһаа күндүргэтэн киниэхэ эрэ итинник, сыаната биллибэт улахан өҥөнү босхо туһаайдахтарай диэх санаа үүйэ-хаайа тутта. Кыратык да туһаммыт киһи куһаҕана суох буолуо эбит ээ диэн эмиэ да ымсыырар… Ол эрээри, били эбээтэ хаһан эрэ этэринии: «Ээ, мин диэхтээн, кэнним уһаабыт, инним кылгаабыт эрэйдээх», – диэн эмиэ баҕарталыыр…

Итинтэн ыла түүн түһүүр идэлэннэ…

Арай түһээтэҕинэ, уруккутун курдук чэпчэки баҕайытык ыстанан туран балыыһа кирилиэһиттэн аллара ыстанар, иннин хоту сүүрэр, сылаас тыал иэдэстэрин ил гынан ааһар. Киниэхэ утары Маша сүүрэн иһэр! Кыыс үрдүк эрээри, олус чэпчэкитик туттар, атахтара салгыҥҥа уйдарыах курдук дайаллар… Виталий куттанар, бай, аны кини мин сирэйбин көрүө, уол сонно саба туттар, арай илиитин иминэн бигээбитэ, харахтара орун-оннуларыгар, ханан да иэдэстэригэр чэр диэн суох… Илиитин ыытан кэбиспитэ – Маша кинини көрөн турар, мичээрдиир уонна илиитин уунар… Уол сүрэҕэ мөҕүл гынар, кыыска саба түһэр, иэдэһин кыыс нарын иэдэһигэр даҕайаары төҥкөйөн эрдэҕинэ… туох эрэ ыйылаабыт хатан тыас тула аймана түһэр…

Уһуктан кэлбитэ… ааҥҥа ким эрэ кэлэн чуорааны чылыгыратан тыаһатар эбит…

Ити сырыыга үлэтин дьоно профессоры дьиэтигэр аҕалбыттара. Ыарыһаҕы болҕойон-сыныйан көрөөт, туома күн аҥаара токкоолоһон, иҥэн-тоҥон ыйыталаһан баран, профессор Дьокуускайдааҕы киини кытта кэпсэтэн, онно салгыы көрүөх буолан тута кэпсэппитэ. Ол иһин Виталий манна киирбитэ үс хонно. Араастаан да анализтыыллар эбит диэн сөҕөр, Питер киһитэ бырыынчыга да бэрт эбит дэһэллэрин кулгааҕын уһугунан иһиттэ. Эдэр баҕайы эрээри, кытаанах соҕус, ордук-хос элбэх саҥата суох киһи урукку-хойукку, өлүөр эрдэҕинээҕи хаартыскатын бөҕө хомуйтарда. Уол ыксаан сороҕун тыаттан дьонуттан ылларда. Түрүлүөнү тарда сатаабатар да, хас да сиргэ иһиллэн, уу чуумпуну аннынан кини дьылҕатын таайа сатааччылар син биир балайда буоллулар.

Виталийы луохтуур наһаа интэриэһиргиирин уол кэнники хайдах эрэ сөбүлээмээри гынна. Туох баар уруккутун-хойуккутун ыйыталаһа сатаан баран, дьахтары кытта сыһыаныгар тиийэ токкоолоспута да баара. Ол барыта кини доруобуйатын бары өттүнэн көрөргө тыын суолталаах үһү. Инньэ гынан, Виталий тулуйа сатыыра, туттунара, толкуйдуура элбээн сытар. Сарсын этиэхтээхтэр: кинини – киһини, ол остуоруйаҕа кэпсииллэринии, дэбигис уларытар-тилиннэрэр кыаллар дуу, суох дуу? Кииҥҥэ эмтээн туһа тахсар дуу, суох дуу? Оо, бу түүнү эрэ тулуйбут киһии-и…

Эдэр луохтуур этиитин кэнниттэн Виталий эмиэ дөйөн сытар. Ама, оннук өргө дуо? Ама, кырдьык дуо? Ама?! Тоҕо да итинник дөбөҥнүк табыллыан ким урут эрдэ эппэтэҕэй? Боростуой да эбит буолбатах дуо?! Саас-сааһынан саныы сатыыр да, уол сүрэҕэ ыалдьыах буолан нэһиилэ сытар. Бэйи эрэ, хайдах этэй? Мааҕын сарсыарда хааһытын сиэт, саҥардыы сытан эрдэҕинэ Питер луохтуура сулбу хааман киирэн кэлбитэ. Доргуччу баҕайы саҥаран, биир тыынынан субуйан субу курдук эппитэ:

– Бэрэбиэркэ көрдөрбүтүнэн, эн эдэриҥ уонна тыын уорганнарыҥ чэгиэннэрин быһыытынан, бу эчэйииҥ сүүс бырыһыан туоратыллар кыахтаах. Ол аата? Аан бастаан хамсыыр кыаххын төннөрөргө икки эпэрээссийэ наада, боростуой эпэрээссийэлэр. Оттон хараххар өссө биир-икки, табыллыбатаҕына үс эпэрээссийэ, ол кэнниттэн саамай уустуга сирэйиҥ чэрдэрин ыраастааһын. Кыаллыан сөп. Биир эрэ ноолоох, салгыы кыра-кыра атын эпэрээссийэлэри, туруккуттан көрөн, корректировка курдук оҥорору аахсыбатахха, тулуйан сытан биһиги килииникэбитигэр кэлимник эмтэннэххинэ, үс сылынан сабыс-саҥа уол буола түһүөххүн сөп… Сөбүлэһэҕин дуо?

Виталий онно тута «дөйбүтэ» уонна билигин да «өйдөнө» илик. Хата, дөйүөн иннинэ ыйытта быһыылааҕа:

– Кырдьык дуо?

Луохтуур күлбүтэ:

– Сымыйанан эмтээри баччалаах сиргэ кэллэҕим дуу?

Виталий Питер килииникэтигэр сыппыта үһүс ыйа. Манна кэлэригэр дьонугар тахса сылдьыбыта уонна кими да сураһары, билсэри боппута, бэйэтэ эрэ биллэрдэҕинэ кэпсэтиэх буолан болдьоспуттара. Дьоно уоллара кытаанаҕын билэр, бачча тухары эппититтэн арахсыбат майгылааҕар үөрэммит буолан, эрэнэ-күүтэ эрэ хаалбыттара.

Виталий манна килииникэҕэ билэр дьоно диэн быраастар эрэ. Эриэккэс дьон диэтэҕиҥ: элэккэйдэрэ, турбуттара-олорбуттара. Барахсаттар, итинник дьон да баар буолан наука сыҕарыйар буоллаҕа. Ол эрээри, дьиктитэ диэн баар, хаһан да кини тус олоҕун ыйыппат идэлээхтэр. Дьиҥэр, киһи-киһи курдук, син дьонноох-сэргэлээх киһини ыйыталлара буоллар, кэпсэтиэх, интэриэһиргиэх эбит да… наар аанньа ким да ити тиэмэни таарыйбат. Ааспыкка эпэрээссийэ кэнниттэн илиилэрэ чахчы тубустулар.

Кыра-кыралаан хачайданан, мокоруон кэриэтэ сынньылыйбыт быччыҥнара санаатыгар тыыннаммыт, сэниэлэммит курдуктар. Араас эрчиллиилэри кумааҕыга ойуулаан биэрбиттэрин тугун да көтүппэккэ оҥорор, дьарыктыыр. Инньэ гынан сиһэ кытта сэниэлэннэ, сыттаҕына сылайбат, турарыгар таах өндөс гынна да хорос гынар буолан ньээҥкэ эмээхсини үөртэ.

Сарсын аны атахтарын оҥоруохтаахтар, ол баҕас таах кыаллар диэн эмээхсин олус бөҕөх. Виталийы хайгыыр, кэмигэр кэпсэтэн кэлэҥҥин атахтаныаҥ буоллаҕа, оннооҕор буолбут эрийэ хаппыт сотолоохтору абырахтыыр идэлээхтэр диэн сэһэргиир кини. Онон буоллаҕына кыаллаа ини.

…Маайыс кыраныысса таһыгар тахсыбыта ыраатта.Үлэтэ олус уустук, онно эбии бу дойду айылҕатыгар үөрэммэккэ эрэйдэннэ эрээри, үксүн хонтуоратыгар сылдьар, аралдьыйар дьарыктаах буолан, өссө наһаа тууйуллубат. Кыыс үлэтэ – наар кумааҕыны кытта эрийсии уонна тылынан кэпсэтии, тылбаас. Икки тус суолталаах үлэ тэҥҥэ бардаҕына – бэрт. Ону баара, сорох күн наар тылбааска баран хааллахха, суруга хаалан хаалар. Оччоҕо түүннэри бүтэрэ сатаан хойукка диэри түбүгүрэр.

Өссө биир куһаҕана – дойдутун кытта бириэмэтэ атын буолан сибээстэһэргэ олус уустук. Үксүн түүн кэпсэтэр. Ол да буоллар, ситэ утуйбатах түүнүн кини аахсыбат, ордук биир суолтан үөрэн сүргэтэ көтөҕүллэн сылдьар. Питертэн үтүө сонун кэллэҕинэ, көтүөн кыната суох буолар. Бэҕэһээ Виталийга өссө биир эпэрээссийэни оҥорбуттар. Хараҕын чөлүгэр түһэрэ сатыахпыт да, көрөрө ыарахан буолсу быһыылаах дииллэр, онон бүгүн биллиэхтээх, хайдах-хайдах буолар. Виталий хаампыта сыл аҥаара буолла. Профессорын уола этэринэн, Виталий үрдүк уҥуохтаах эбит, атахтанаат бэйэтин көрүнэргэ барбыт, омунугар быыстала суох хачайданан, уруккута буолбатах, киппэ көрүҥнэммит диир.

– Если ты у меня красавица, так он подавно красивее тебя, – диэн дьээбэлиир өссө.

Ол аайы Маайыс үөрэн имэ тэтэрэр, анараа уолга хайдах да махтаныан билбэт. Оччоҕо Питер луохтуура уол, туох эрэ толкуйга түспүт киһи курдук, күө-дьаа саҥата тоҕо эрэ соҕотохто уостан хаалар. Маайыс Виталий эмтэниитин төлөбүрүн чөкө, биир да күнү уһаппакка, төлөөн иһэр.

Маннааҕы үлэтин хамнаһа, дьолго, балачча буолан, кини аһыгар-таҥаһыгар холкутук тиийэр. Оттон ол да иһин бу дойдуга сөбүлэһэн кэллэҕэ дии… Дьиэтээҕи дьоно кыыстара манна кэлбит дьиҥ төрүөтүн билбэттэр. Бастаан аккаастаммытыгар ийэтэ сөбүлээбэтэҕэ, сайда сатаабат, иннин көрүммэт туох абааһы оҕотой диэх курдук мөҕүттүбүтэ. Дьоно кыыс чыын-хаан диэҥҥэ наадыйбатын мэлдьи сэмэлииллэрэ, кинилэр итиччэ дьоҕурдаах кыыс хайдах баҕарар үрдүк солоҕо холкутук тиксиэхтээҕин суоттаабыттара ырааппыта эбээт. Онон аны эмискэ барар буолбутугар, дьэ эрэ, кини да буоллар, киһи этэрин ылынна, өйдөөтө дии санаабыттара.

…Бүгүн Виталий олоҕор биир саамай долгутуулаах күн. Бэҕэһээ киэһэттэн аһаабакка сытар. Бүгүн – бүтэһик эпэрээссийэ.

Бу килииникэҕэ сыппыта төрдүс сыла. Кыра-кыра уларыйыылары аахсыбатахха, бука барыта били Дьокуускайга тиийэн кинини көрөн манна аҕалбыт луохтуур эппитин курдук буолла. Ол урут уол дии саныыр этэ буоллаҕа, билигин онтуката, хата, доктор, профессор буолбута ырааппыт киһини кини Владимир Евгеньевич диэн ыҥырар. Көрдөҕүн аайы: «Всё по плану, дружок, держимся и надеемся только на лучшее», – диир идэлээх холку луохтуур бэҕэһээ эмискэ соһутта ээ… Ол кини өйүттэн букатын тахсыбат.

Арай сарсыарда куолутунан киниэхэ киирээт, көрөн-истэн кэпсэтэн баран, тахсаары туран, арай:

– Виталий, а ты с Машей когда разговаривал? – диэн ыйыппата дуо?!

Виталий мух-мах барбыта, соһуйан хараҕын килэччи эрэ көрбүтэ быһыылааҕа. Онтон дьэ өйдөнөн, Владимир Евгеньевич эмиэ саҥата суох тахсан барбыта.

Ити аата тугуй? Кими ыйытар буоллаҕай диэн таайбыта, онтон дьэ сэрэйэ санаабыта. Арба да, ньээҥкэтигэр кэпсээтэ этэ дуу кини тапталын, үс ый сулус оҥостубут кэрэчээн кыыһын туһунан. Ол кыыс кини иэдээннээх мөссүөнүн көрбүтүн тулуйбатаҕа, киниттэн арахпыта, быраҕан барбыта… ыраах. Оттон Виталий кинини – ол сиппэтэх тапталын – дууһатын ырата, санаатын туллуга оҥостубута. Сарсыарда турдар кыыһын санаабытынан уһуктар, киэһэ нухарыйдар эрэ, кини борук-сорук хоһугар умса көрөн олорор Маайыс мөссүөнэ кинини манаан туран утутар… Оннооҕор эпэрээссийэҕэ утуйарыгар кинини саныыр, наркозтан тахсарыгар – Маайыс сырдык сирэйэ субу баар… Виталий онтон хаһан да салгыбат, биир кэлим, улаханнык долгуйбакка ол кэмҥэ көстөн ааспыт сахатын кыыһын күн-түүн суохтуур. Билигин хаардаах Дьокуускайга бэйэтэ Хаарчаана курдук туналыйа сырыттаҕа… Баҕар, кэргэн тахсан оҕо да сиэтэ сылдьара буолуо ээ. Оо, хаарыаны, кыратык да буоллар кыыс олоҕун ыраахтан көрбүт буоллар.

Былырыын дойдутун наһаа ахтыбытыгар дьоно кэлэн барбыттара. Ол кинилэр үһүс сырыылара этэ. Аан бастаан кини атаҕар турбутугар кэлбиттэрэ, онтон сайылаан кэриэтэ күүлэйдээн, уоппускаларыгар олорон барбыттара. Онно Виталий олус сэргэхсийбитэ. Ийэтэ-аҕата уол үлэлиир тэрилтэтигэр махталлара муҥура суох. Оттон Маайыһы ханна баран көрдүөй? Чат диэҥҥэ ол кэнниттэн үктэммэтэҕэ даҕаны. Ол да буоллар, хойутуу, быыс буллар эрэ, күн аайы кэриэтэ Виталий Дьокуускай чатыгар булгуччу киирэр, кими да кытта сэлэспэккэ, кинини көрдүүр… уонна булбат! Умнуллубут таптал эрээри, уостубат таптал диэн ити. Виталий сүрэҕин аҥаара ол кыыстыын ханна эрэ тэйиччи сылдьарга дылы.

Атаҕар туран эрэр уолан уол ымыы оҥостор кыыһа ханна да баара биллибэт. Кини, саатар, Виталий бачча киһитийбитин көрдөр туох эрэ диэ эбитэ буолла? Бука, соһуйуо уонна үөрүө буолуо, баҕар… аны кинини сэҥээрээрэй?

Сарсын сирэйин бүтэһик чэрдэрин суох оҥорор кытаанах эпэрээссийэ түмүгэ биллиэ, онон булгуччу бу бүтэһик кимиини кини тулуйуохтаах. Ол кэнниттэн тугу гынара буолуой? Ээ, ылла да Дьокуускайга Маайыһын көрдүү сүүрүө. Булгуччу була эрэ сатыа. Түбэһиэх хаамыа, көрдүө буоллаҕа. Хас биирдии хонтуораҕа киирэн, хас биирдии киһини сыныйан көрүө! Билигин баҕас туохтан тутуллуой? Ити үс сыллааҕытын курдук босхоҥ буоллаҕай, ама? Бачча атахтаммыт киһи сүүрүө да сүүрүө, көрүө да көрүө… Кини сылдьарыгар дьон наадыйыа да суоҕа, тоҕо диэтэххэ, ким билиэй, кини дьаабы чэрдэрдээх сирэйин саҥалыы оҥорторон сонун сэбэрэлэммитин? Киһи курдук киһи, ким да омнуолуо суоҕа ээ. Ити санаатыттан бэйэтэ да астына дуоһуйан, Виталий нухарыйа быһыытыйда.

…Виталий бу аптаах курдук балыыһаҕа, дьиҥэр улахан институт бастыҥ килииникэтигэр оруобуна түөрт сыл үс ый сытта… Бүгүн кини олоҕор саамай сырдык долгутуулаах күн. Бүгүн кинини ыарыһах испииһэгиттэн таһааран, доруобай киһи аатын төннөрөр өрөгөйдөөх күннэрэ буолуохтаах. Дьиҥэр тустаах уол бэйэтин эрэ иһигэр, дууһатыгар иитиэхтэнэр бырааһынньык. Бу институт иһигэр ити эпэрээссийэ улахан түгэн ахсааныгар киирбэт да быһыылаах. Манна анараа дойдуга бара сыспыттары кытта төннөрөр, аныгылыы ньыма эрэ буолуо дуо, саҥаттан саҥа, ким да тутта илик албастарынан араастаан эмтиир сир эбит. Кини ону бэйэтинэн биллэ. Кытаанах тургутууну тулуйдаҕа. Дьиҥ чахчы эттэххэ, кини ким да билбэтинэн ыраахха ыҥырар сулус курдук оҥостон, үҥэр таҥаратын кэриэтэ кистээн саныыр, сүрэхтиин-быардыын тардыһар кэрэчээн кыыһын мөссүөнэ маннык түмүккэ тиэртэҕэ. Кини мэлдьи иһигэр саныыр, били сордоох күн мирк илимигэр уйдаран киирэн этиһэ олорботоҕо буоллар, бука, кини Маайыһын билсиэ да суоҕа буолуо. Итини этэн эрдэхтэрэ, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат диэн. Быдьар тыллары ыскайдыы олорбут уолга итиччэ үчүгэй кыыс киирбитэ да баар ээ? Тугун дьиктитэй? Кырдьык, баҕар, дьылҕата буолуо ээ. Онон, бу Дьокуускайыгар тиийдэр эрэ, аан бастаан, киһи билбэт киһитэ буолан, үлэтигэр тиийиэ, онтон булгуччу Маайыһын булуоҕа, сибэкки тутуурдаах тиийэн соһутуо. Буоллун, ким да буоллун, баҕар кэргэннээх буоллун, баҕар сарсын да сыбаайбалаары сырыттын, син биир чугаһыа уонна махтал тылларын этиэҕэ.

Маайыс, мин күндү ыраас чыычааҕым, сырдык ымыым, инники кэрэһитим, Эн эрэ баар буолаҥҥын мин бэйэ бодобун тардыннаҕым, олоххо тардыстаҕым, кими эрэ итэҕэйдэҕим, дьол баҕалаах амтанын ыраахтан да сэрэйдэҕим. Миэхэ олоххун бэлэхтээ диэхпин эн тылгын истэ илик буруйдаахпын, бу сыллар усталарыгар мин биир да күнү, биир да чааһы эйигин ахтыбакка аһарбатым эрээри, эн тускунан тугу да билэр кыаҕым суоҕа… Онон, тойонноо мин дьылҕабын, иһит сүрэҕим иэйиитин уонна эн этэргин күүтэбин. Аналым миэнэ Эн дуу? Эбэтэр атын киһи дьолугар анаммыккын, оттон миэхэ, сыччах, быстах кэмҥэ көстөн аастыҥ, миигин эмтээри, киһи оҥороору, кэрэҕэ угуйаары? Барытын тулуйарга бэлэммин, истэргэ-өйдүүргэ бигэтик быһаарынным…