Kitabı oku: «Санатыма дуу, ааспыты…»

Сэһэн

Санатыма дуу, ааспыты…

Сэттэ күнү быһа сүрэҕэлдьээбиттии, бэркэ сыралаһан самыырдаабыт халлаан, сиигин-силбигин симэлитэн, сарсыардаттан сылаас баҕайы сардаҥалардаах ыраас күнүн сатыылаппыт. Итиччэ үлүгэрдээх уутун-убаҕаһын барытын ханна иҥэринэн, хайдах угуттана охсубута буолла, айылҕа барахсан бу да сырыыга бэрт дьиктитик дьаһаммыт. Чугас эргин бадараан баһылла сытара эмиэ көстүбэт, бэҕэһээ киэһээҥҥэ диэри көлүйэ саҕа килэйэ чаалыйбыт чалбахтан туох да ордубатах.

Арай салгын биллэ ырааһырбыт чинчилээх. Сиик туох да сыта суох дииллэр да, эҕирийдэххэ ураты минньигэс, көрү-көҥдөй уонна дьэп-дьэҥкир туох эрэ ыраас соҕотохто тыҥаҕын толорор, санааҕын күүрдэр, сүрэххин көнньүөрдэр. Быһата, сонно курдары киирэн, эттиин-сиинниин тилийэ сүүрэн, улугурбут бэйэҕин чэбдигирдэн, тип-тилигирэс оҥоруохча…

Аҥаардыыта саһара охсубут эрээри, билигин да тулуйбахтаһыах кэриҥнээх таллан эриэн сэбирдэхтэр, субу да тохтон саккыраабаталлар, сотору, тыал кыратык эмэ үрдэр, баайсан туран туллуохтуу, тэлээрэн тиийэн сири-буору сырдатыахтарын бэркэ баҕарар курдук, сибигинэһиэх-хобугунаһыах айылаахтар. Ити сирилэһэр суугуну, арааһа, сиккиэри кытта дьүөрэлиэххэ сөп. Хайдах эрэ киһини дуу, дьону дуу, хардарыта түсүһэн омуннаахтык кэпсэтэрин санатар ити сэбирдэхтэр бу кэм кэмчи эрээри, син балачча сылаас, элбэх сарадахтаах, сэниэлээх сардаҥалардаах күнүн тиһэх күүһүн барытын бэйэлэригэр ыга тардынан, ону иҥэринэн ордук сырдаабыкка дылылар.

Оттон күһүн соччо-бачча чобооххойон дьырылаччы ыллаабат чыычаахтар дьарыйар-дьаныһар үлэлэрин күүһүрдүбүттэр кэриҥнээх. Тоҕо эрэ, биһиги саныырбытынан, ырыалара, дьиҥ иһигэр саҥалара буоллаҕа, быһыта-орута, ырып-чырып уонна, хайдах эрэ кыйахаммыттыы, өс саҕа буолар курдук. Баҕар, кинилэр да биһиги курдук тыл-тылларыгар киирсибэттэрэ буолаарай? Арааһа, оҕолорун көтүтэ охсон, өссө да ситэри сиппэтэх чараас кынаттарынан балачча ыраах, сындалҕаннаах сырыыны кыайалларыгар, хото сапсынан хоту сиртэн тэскилииргэ тиһэх ыйыыны-кэрдиини биэрэллэрэ эмиэ дьыл ыпсыытыгар тутуу былдьаһыыта буолуо.

Ол эрээри, ханныгын да иһин, күһүҥҥү айылҕа туспа кэрэлээх, сиэдэрэй мааны көстүүлээх. Кыйахаммыт да чыычаах ырыатын киһи аахайбат. Соҕотохто сур гынан кутуруктара субуруйар моҕотойдор сырыылара сыыдамсыйбытын эмиэ атыҥыраабаккын. Кыстык кыһарҕана чугаһаан, түбүгэ үксээн, тус туһугар ким да олорон турар туос иллэҥэ суох. Тыаҕа тахсан тирбинэр икки, дьиэҕэ-уокка сааһыланар икки, уһун күҥҥэ бүппэт дьаһал, тыын кыһалҕа ыал аайы баар суол. Арай, итинник түбүк кими дьалты хаамара буолуой?

* * *

– Дьэ диэ, күһүн диэн бу ээ. Көрдөс да мэнэрий, тохтуур аата суох күлүгээннээтэ буолбат дуо? Кэлэбин да бүтэр онон диэтэ. Хара уутун халлаантан харса суох куппута да, соннук бэйэтэ иҥэриннэҕэ. Сир ийэ хонноҕо-быттыга билигин да туруктаах. Бэйи, мантан инньэ уу-хаар кыаҕын ылан иһиэ ээ. Тугу диигит, ханна баарый диэх курдук күн буолбут буолбаат, – оргууй аҕай табаҕын таһааран, бөппүрүөскэтин сототун баҕыарбыт модороон тарбахтарынан бэркэ кичэйэн кум-хам тута-тута, «маҕаһыын бастайааннай килийиэнэ» диэн муодунай ааттаах Аппырыыс оҕонньор күө-дьаа буолла.

– Хайа-ы, оттон түүнү быһа бу тыал сөп оҥордо буолбат дуо? Быһа иһиирэн, сабыта үрүтэлээн, түннүк ыстаабанын талыгыратан, айыы-айа, ол абынатабына аҕыйах чалбаҕы киһилиэ дуо? – дэриэбинэ биир саамай биллиилээх киһитэ, «хоп-сип хаата» диир Морууса баабыскалара, «иэхэйбин» диэбиттии, итини сыыска түһэрбэккэ иилэ хабан ылла.

– Оннугун оннук да, сыллата халлаан уларыйан иһэрэ дьикти. Ити урут, биһиги оҕо эрдэхпитинэ, оҕонньоттор этэр буолаллара, эчи балысханнаах сүүрүктээх үйэ кэлииһи, сарсын туох буоларын аны ойуун да көрүүлэнэн билиэ суоҕа диэн. Ол кырдьык ээ, быһыыта, – табаҕын дьэ табыллан уматтан, аны наллаан кэпсээри, буолуо суоҕу куолулаары, оҕонньор оҥоһунна.

– Чуоч-чымыйанан баран, бу да оҕонньор, ойуунумсуйума хайаама. Онто да суох, ол урут, тылларын баһынан халлааҥҥа ыстанан тахсаат, таах тарыйааччылары кытта, аны өтө көрөр борогунуостар диэннэр бааллар. Хата, бэртэриҥ ый инниттэн суруйа сыталлар. Эн араадьыйаны истибэккин дуо? Сарсыарда тураат, тыллыы, дьоҥҥо тиэрдэ охсоллор. Киэһэ сытаргар сарсыҥҥы күҥҥүн-ыйгын хотунан-соҕуруунан бүтүннүү этэн биэрэллэр. Кыах дьон, таах, дүҥүрэ да суох билэллэр, – диэн Морууса, табаҕы тарпатар да, буруо быыһыгар иҥиэттэн олордо, онтон өр куолулаата, оҕонньору кыайардыы үрдүттэн үгэргээтэ.

Ити аата Аппырыыстаах Морууса бүгүҥҥү күннэрэ, ырытар ыаһахтара саҕаланна. Саас дьыл имийэн балачча сылыйыаҕыттан ыла, күһүн ыкса хойукка диэри килиэп маҕаһыынын таһыгар киирэ-тахса дьаарбайар кинилэр идэлэрэ. Аппырыыс баҕас лигиир олорооччу. Морууса, онно-манна ойон-тэбэн, барбыта-кэлбитэ баар буолааччы. Ол быыһыгар буолары-буолбаты лахсыйан уһун күннэрин кылгаталлар. Үөлээннээхтэрэ кинилэр ханна баалларын билбит бэйэлэрэ, сэргэхсийэ таарыйа сэлэһэ түһээри гыммыт кырдьаҕас бу маҕаһыыны хаһан да быһа ааспат. Морууса сытыы тылын-өһүн, Аппырыыс антах-бэттэх ахтыытын истэн, ардыгар ар-бур диэн адаарыспаталлар да, мөккүһэн, астына кэпсэтэн ааһар идэлээхтэр.

Эмээхсин эргэрбит эрээри, сайын-кыһын уларыппат биир былааттааҕын киһи барыта билэр. Кыһын буоллар эрэ, бэргэһэтин таһынан онтун саба баанар. Оччоҕо, мааны бөтүүк тарааҕын санатан, ыраахтан кытаран көстөр төбөлөөх Моруусаны эндэппэккэ билэҕин.

Чараас да буоллар, бэргэһэни таһынан итинтикэтэ бэртээхэй хаттык буоларын эмээхсин бэйэтинэн билээхтиир. Оттон сайын куйаастан көмүскэнэрэ, тыалтан хаххаланара эмиэ ити былаата. Чаҕылхай кыһыл сибэккилэрдээх, маҥан хонуулаах ып-ыраас былаатын биир сырыыга сүөрэр, оччоҕо тута бобуонньуктуу баанар.

Ол быыһыгар үчүгэйкээн бэйэлээх, сэбиэскэй саҕаттан илдьэ сылдьар, чап-чараас муос кырыбыайкатынан билигин да ситэри кырыара илик чанчыгын тараанан ылар үгэстээх. Бүттэр эрэ, абына-табына чарааһаабыт баттаҕын сыыһыгар, кэтэҕэр туллубат гына тугу эрэ кэтэрдибит курдук олордьу анньынан кэбиһэр. Сотору-сотору онтун харбаан ылан илиитин иминэн бигиир, сатана баара сытан хаалыа диэн сэрэхэдийэр.

Саамай кылаабынайа, Морууса бобуонньуктаммыт буоллаҕына, ол аата кини ханна да ыксаабатын үтүө бэлиэтэ, Аппырыыһыныын манна күннүктээн уһуур санаалаах. Бараары гыннаҕына, булгуччу кырыбыайкатын хаҥас илиитинэн харбаан көрүнэр, уҥатынан олохтоохтук анньынар уонна кичэйэн, ханан да быыс булан түспэтин курдук, былаатын уһуктарын, сэҥийэтинэн эргитэлээн бүк тутан, моонньугар тып курдук баанан кэбиһэр. Онтон тура эккириир, уҥа илиитигэр тирэнэр дьоҕус тайаҕын харбаан ылар, хастыыта да дугунан, ыйааһынын төһө уйуоҕун бигэргэтэн холонон көрөр, итиэннэ моонньун уһатан, сиһин нөрүтэн баран, иннин диэки түһүнэн кэбиһэр.

Итини барытын килиэп ылаары уочаракка турар, атыны тугу да гынара суох дьон элбэхтик кэтээн көрөн, уостан уоска түһэрэн, киэһэ-сарсыарда дьиэҕэ-уокка кэпсииллэриттэн киһи барыта билэр. Сылтан сыл бу уларыйбат көстүү, мэлдьи биир сүнньүлээх сыһыан этэҥҥэ олох кэрэһитэ курдук буоларыгар тиийэр…

Килиэп лааппыта, Аппырыыс этэринии ас-таҥас тахсар сирэ, дэриэбинэ биир кытыытын эргин сыыр үрдүгэр турар. Маҥан оппуохата ыраахтан кылбайан көстөрө да астык. Онуоха эбии киһи аймах тыыннааҕын тухары сырдыкка талаһарыныы, ити маҕаһыын дьиэ кылбаата дьону да угуйарга туох эрэ кистэлэҥнээх кэриҥнээх. Инньэ гынан, дьуһуурунай курдук, сарсыардааҥҥы чэйин ирэ-хоро иһээт, оҕонньор килиэбин лааппытыгар аа-дьуо кэлэн, таска быраҕыллыбыт куруук тохтуур мас дьааһыгар дьөрөллөн олорор буолар. Бөх хомуйааччылар кытта итини билэр буолан, оҕонньор дьааһыгын хаһан да бырахпаттар, оннуттан да халбарыппаттар. Тулатын сиппиирдэринэн ып-ыраас гына харбаан ааһаллар. Онон Аппырыыс олбоҕо тыытыллыбат сокуоннаах. Кини кэллэ да, күн аҥаара сиэбин хастан, хаалаах табаҕын таһаарар, өөр да өр астаһан биир сотону таба тутан оруур уонна аа-дьуо, ол-бу диэки көрө-көрө, кичэйэн бэлэмнэнэр. Ыксаабыт киһи тугун бытаанай, ыл, мин уматыым диэн кыйаханыах да курдук эбит эрээри, Аппырыыс ханна бараары тиэтэйдэҕэй? Күнэ-дьыла тустаахха, киниэхэ, уһаабыта оччо. Сото кэбиһэн табахтыы олорор оҕонньору ыраахтан көрөн, хойутаабыт ынах ыаччылар чаһыны сыыспакка сирдэтэллэр. Ыксаабычча, уутугар аҥаарыйбыт кыраларын мөҕөн-такайан өр гымматтар, туруора охсоллор:

– Күн ортотугар диэри утуйа сытар буоллаҕа. Көр, ити Аппырыыс кырдьаҕас былыр үйэҕэ маҕаһыыныгар тиийбит буолбат дуо? Тур-тур, ынахтары үүрэ тарт!

– Оо, дьэ, Аппырыыска биир ынахпытын биэриэххэ эрэ… Оччоҕо саатар онтун ыатаҕына, бодьуустаһан бытаардаҕына, лааппытыгар хойут кэлиэ этэ буоллаҕа дии, – диэн үнүр Баһылайаптар сиэн уоллара турумаары бууннаан, оннооҕор усулуобуйа туруорбут сурахтааҕа.

Сорох бэдиктэр Аппырыыс барахсаны итиннэ олорорун үлэлиир дии саныыллар эбит.

– Эһээ Аппырыыс тоҕо хоньокуулга дуу, эбэтэр уоппускаҕа эҥин барбатый? – диэн былырыын пиэрибэйгэ киирбит оҕо туоһуласпыта уһун күлүү буолбуттаах.

Оттон бүгүн күн ортото буолуохча да, ким да эбии биллибэтэ, килиэптэрэ да тардылынна. Уочараттаахтар саҥа мустан эрэллэриттэн сылыктаатахха, арааһа, 12 чаас чугаһЇаабыт бадахтаах.

– Хата, били биһиги Тарыысабыт бүгүн суох дуу? – Морууса чарапчыланан ырааҕы көрө сатаата, кэпсэтиэҕин бу оҕонньор тоҕо эрэ тылга тииспэтиттэн иһигэр кыһыйа санаата.

– Эс, суох, мааҕын эрдэ били сараҕар сиппиирин сүгэн пуордун диэки баран эрэрэ… – Аппырыыс, бөппүрүөскэтин күүскэ обороот, тыастаахтык эҕирийдэ.

Ити икки ардыгар үс бөдөҥ бэйэлээх уола хааннара маҕаһыын дьиэ хаҥас өттүттэн тахсан, ыллык суолу батыһан, оол көстөр дьиэлэр диэки сорунуулаахтык сулбу хааман аастылар.

– Хата, бу үчүгэй эбит. Тарыыса тэлгэһэтин тарбаатаҕына, бука, сөмөлүөтэ булгуччу кэлэрэ буолуо ээ, – Морууса күлэн кэҕийдэ эрээри, хараҕын кырыытынан били дьону, субу ааһан истэхтэринэ сиирэ-халты көрөн кэбиһэн, сирэйдэрин да дьүүллээн өйдөөбөккө хаалла.

Кини барахсан бэркэ мунаарда. Кимнээх сылдьар баҕайыларай, бу үлүгэр ардахха хаһан кэлэ охсубут буоллахтарай диэн иһигэр түргэн бэйэлээхтик ырыта, санаатын ыырын лаппа ырааҕынан анаара оҕуста. Дьүһүннэрин да көрбүтэ буоллар, атыҥырыах чинчилээх ээ, быһыыта. Тоҕо эрэ таҥастара-саптара биһиги эргин дьонтон атын бэйэлээх. Бу үлүгэр хомуур, быйаҥ саҕана хайдах буолбут эр киһи итинник мааны бинсээктэнэн баран бөһүөлэк устун хаамтаҕай? Ити аҕамсыйбыт киһилэрэ хамыһаардыы балачча улахан бартыбыаллаахха дылы. Өрө тарааммыт хойуу баттаҕа сөбүгэр да сиккиэргэ омуннаахтык өрүкүйэрин Морууса бэркэ атыҥыраата. Итинник көп түүлээх төбө бу эргин баарын… дьэ, чахчы мунаарда ээ. Оттон икки атына лаппа эдэр кэриҥнээхтэр эрээри, өссө ааһа баран эттэххэ, букатын оҕолор быһыылаах. Тутталлара-хапталлара оннук. Атыллыыллара атылыы эрээри, тоһоҕо курдук үрдүк бэйэлэригэр субу саҥардыы эт туппут буолан, тобуктара хайдах эрэ уһуктааҕынан токуҥнаһар курдукка дылылар. Кыанар эрэттэр быһыылаах эрээри, эбээ барахсан элбэҕи билбит харахтара чахчы олус эдэрдэрин эрдэттэн бэлиэтии көрдүлэр. Бэйи эрэ, буолбутун да иһин, дьикти айаннаах уолаттар эбит. Эмиэ дьоҕус бартыбыалга маарынныыр, туох хаппыт диэн ааттааҕа буолла, кыра чымадаанныҥыны туппуттар. Бу эргин итинник мал атыыламмытын киһи истибэт. Баара буоллар, биирдэ эмэ көстүө эбитэ буолуо.

Дьэ, диэ. Этиэх иннинэ, көрүөх бэтэрээ өттүгэр кими-тугу билбэтэҕэ баарай. Оттон бу сырыыга Морууса баабыска аата-суола «алдьанарыгар» тиийдэ, саҥата суох барда. Били дьону хаамалларыттан-сиимэллэриттэн таайаары көрө сатаата да – мэлийдэ. Эмээхсин биир үксүн онтуттан лаппа мунаарда, хайаларын да бу диэн билбэтэ. Инньэ гынан киэҥ хардыылаах эрэттэри сыыры түһэн ыраатыахтарыгар диэри батыһыннары одуулаата. Онон Аппырыыс оҕонньор тохтоло суох тугу эрэ кэпсиирин, бэйэтин мучумааныгар буолан, дьүүллээн истибэтэ даҕаны.

Ити икки ардыгар эмискэ, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, үрдүлэринэн АН-2 барахсан бу көтөн тигинэтэн кэлэн, били Тарыыса баар сирин диэки намтаан барда. Тыаһа, бидигирээн-бидигирээн баран, түргэн үлүгэрдик хам баран, соҕотохто мэлис гынна.

– Бай, доҕор, тугун тиэтэйбитэй, килиэп да кэлиэн иннинэ кэлэр дьарапалаан буолла ээ. Тарыыса табаарыс, тиэргэн тойоно Тарааһап Бөтүрүүс, баччааҥҥа диэри тарбыыр үлэтин бүтэрбэтэх муҥа буоллаҕа дуу. Тугун бэрдэй, саатар кини биллиэх эбит, – диэн Аппырыыс мунаарбыттыы халлаанын мыҥаата.

– Оҕонньор, бөлүүн ол-бу куһаҕан тахсыбыта иһиллибэтэҕэ. Кэлиэхтээх кэлэн түстэ ини. Хата, бэрт эбит диэххин, ардахха хаайтарбыттары ити аата бүгүн таһыыһылар, – диэн, баар балаһыанньаны бэркэ быһаарбыттыы туттан, Морууса ойон турда.

Оройуон кииниттэн, дьэ, сонун бөҕө кэлбитэ биллэр. Хоп-сип хонноҕуна эргэрэр. Оттон имиллибит-тэпсиллибит этэрбэс курдук эргэ сураҕы онтон-мантан тонохтоһору Морууса сэҥээрбэт. Саҥаттан тоҕо матыай, ол иһин, сорунан туран, сөмөлүөт лиҥкинээн кэлэн субу түспүт пуордугар суһаллык ыстанарга сананна. Дэриэбинэҕэ тахсан иһээччилэри аара да көрсөн, таарыччы ылахтаһан ыйыталастар, кырдьык, син элбэҕи сомсуохтаах. Онтун барытын мунньан лааппытыгар кэлэн ыһа-тоҕо кэпсээтэҕинэ, саатар Аппырыыс сэҥээрэр ини, доҕор.

Ити эрээри Морууса туһугар моһуок сарсыарда буолла. Тыаһа суох сөмөлүөт да кэлбитэ, билбэт дьоно көрдөрбүтүнэн көстүбэккэ да ааспыттара… Эмээхсин санаатыттан били билбэт үс киһитин көхсө тахсан биэрбэтэ. Кини бэйэлээх итини барытын билбэккэ-көрбөккө хаалбыта дьиктитин ааһан, бу түгэҥҥэ туох эрэ кистэлэҥ баар сылыгын сүрэҕинэн таайарга дылы гынна, хаамыытын эбэн биэрдэ…

– Ээ, чэ, кытаат, Морууса, арыый сэниэлээх, эдэр киһи эн бардаҕыҥ. Сонуннаах кэлээр, миигин быһа ааһаайаҕын, туохта эмит бу эргин төлө тутан ааһаар, – Аппырыыс үлэһэ хаалла.

– Ама дуо, эдэрим оҕоккото сыттаҕа! Айыы-айа, бу да оҕонньор ол-бу буолан, – эмээхсин чуора бэрт ээ, балачча ыраахтан хаадьыны истэн, оонньуу-күлэ кэриэтэ хардарсан, бэйэтин холугар бэрт сэниэлээхтик хаама турда.

Аппырыыс соҕотоҕун олорбута ыраатта. Эмээхсинэ баарына ити Моруусалыын бэркэ бодоруһаахтыыр этэ. Оччолорго, бу билигин баабыска да дэннэр, Морууса баҕас киниттэн эдэр буоллаҕа. Саҥардыы ыал буолан, сыллата кэриэтэ төрүүр мааны кыыс дьахтары киһи бары сэҥээрэ көрөрө. Оттон Аппырыыстаах, оҕолоро суох буолан, былыр биир уолу ииппиттэрэ, онтулара төһө эмэ улаатан баран, ыалдьан төннөөхтөөбүтэ. Инньэ гынан эмээхсинэ эрэйдээхтиин саастарын тухары иккиэйэҕин эрэ, биири санаан баран, бэркэ өйөһөн-убаһан быр-бааччы олорбуттара.

Сэргэстэһэ тэлгэһэлээх ыаллара табыллыбатахтара. Хантан эрэ дойдулаах барахсаттар бу эргин кэлэн олохсуйбуттара быһыылааҕа. Төрүт-уус суох дьоно тулаайахтарбыт дииллэрин аанньа Аппырыыстаах хаһан да ону иҥэн-тоҥон сураспат этилэр. Күннээҕинэн, киирэ-тахса билсэллэрэ. Дьахтар, аһаах баҕайы, эрдэ өлбүтэ. Эр киһи кыыһын кытта бэйэтэ хаалбыта. Онтон ыла Аппырыыс кинилэргэ эһээ курдук көһөн киирбитэ, кыһалҕалаахтар кыттыһан, бииргэ бур-бур буруо таһаарбыттара. Үлэҕэ сылдьар киһиэхэ оттуллубут оһоҕу да маныыр туһа ини. Ол быһыытынан кини, төһө да сааһырдар, уу-хаар өрөн, күнүс оҕону аһатан, бэркэ дьиэһиттээн абыраабыта ээ. Дьиэлээх киһи күһүн-саас бултуур идэлээҕэ. Онон, кыра да буоллар, син кус-куобах сыллата көстөн иһэрэ. Кыстык кыһалҕата кыттыспыт дьону ырааҕынан тумнара, ньир бааччы, күө-дьаа олорбуттара…

Ону баара, кыыс хороччу улаатан, оскуолатын бүтэрэр сылыгар аҕата аны оһолго дэҥнэнэн суох буолбута. Аппырыыс итинтэн олус аймаммыта, бу үлүгэр өлүү-сүтүү, ыар дьылҕа миигин батыһар баҕайыта дуу диэн улаханнык суламмыта. Дьон кистии-саба: «Ити аата Аппырыыс оҕонньор холумтанын тардыыта быһыылаах», – диэн күтүрүүр-омнуолуур курдук ботугураһара оҕонньор кулгааҕар эмиэ иһиллибитэ. Омуннаах-төлөннөөх дьон ити тиэргэни биир кэмҥэ тумнуох айылаах буола сылдьыбыттара эмиэ баара.

Дьыл-хонук. Онно суохха бадааһын буруй төһө өр иҥээхтиэй. Оҕонньор ханна баар күөдьүйбүт холумтаныгар буору тамныахтарай. Сайаҕас бөҕө, уу чуумпу эһээ барахсан бэйэтэ-бэйэтигэр, кими да чыычылаабакка олороохтуура. Дьон саҥатын иҥэн-тоҥон истэ сатаабатаҕа, хомнооботоҕо. Хата, ыала киһи эрэйдээх өлүөҕүттэн, оҕонньор аны бэйэтин, былыр үйэҕэ халдьаайыга тахсыбыта ырааппыт эмээхсинин аһыйара ордук күүһүрбүтэ. Дьиэлээх киһи, эрдэ бараахтаабыт ойоҕунуун, иккиэн да эдэр дьон этилэр эбээт. Инньэ гынан, икки нэлэмэн тэлгэһэ чахчы иччитэхсийбитэ. Кыыс барахсан хайыай, кинини манаан олоруо дуо, үөрэнэ диэн ааттаан, дьол көрдөһө куораттаабыта. Аппырыыс дьонун дьиэтигэр олорбутун курдук соҕотоҕун хаалбыта, ханна да көһө сатаабатаҕа…

Бу санаатаҕына, Аппырыыс диэн аат киниэхэ иҥмитэ ырааппыт эбит. Арааһа, оҕо ииттэн уолланан, онтулара улаатыыта бадахтаах этэ. Бука, оччолорго үс-түөрт саастаах бэдиктэр буолуохтара ээ, уолларын кытта бииргэ оонньуур оҕолор Хабырыыс Дьөгүөрэбис Маппыайабы, ыык-ээх суох, быһата бэйэлэрин тылларыгар олордон «Аппырыыс Үөрэбис Ыайап» диэн ааттаан күлүү бөҕө буолбуттааҕа. Бастаан утаа Аппырыыс Үөрэбис аатыран, киэҥ эйгэҕэ саҥа биллибит киһи, сыллар аастахтарын аайы, улам эргэрэн диэбиттии, били аата кылгаан, сыччах Аппырыыһа эрэ хаалбыта кытта быдан ырааттаҕа эбээт. Билигин дьон сурукка киирэр аатын билэллэр эрэ, суох эрэ, саарбах.

Ааспыты эргитэ санаан оҕонньор сылаастык, бытыгын аннынан кистээн мүчүҥнээн ылла. Оҕолор барахсаттар аанньал тэҥэ дьон буоллахтара, санаабыттара тастарыгар, көрбүттэрэ харахтарыгар…

– Аппыйыыс эһээ, эйиэхэ кэлбиттэй! Байыаҥ үһү! – хатырыктаах маһы туора миинэн ат гына оонньообут биэстээх бэдиктэр, Мэхээлэптэр улаханнара Миичэ уонна кинилэр аттыларыгар олорор Сиидэрэптэр Баабыллайдара өрө көтөкөччүһэн тиийэн кэллилэр.

– Бай, Миичэ, кимнээҕий ол? – оҕонньор туоһуласта, туруон эрдэттэн ыарырҕаата.

– Эһээ, билбэтим ээ, оннооҕой бу биэйбит кэмпиэттэйэ хайдах эйэ, биһиэнин куйдук буолбатах. Көй эйэ, – дии-дии, хайыы-үйэ эмэн ыраатыннарбыт минньигэһин буордаах илиитинэн ороон, оҕонньор ытыһыгар соҕотохто ууран биэрдэ, төп-төгүрүгүнэн кылап-халап көрдө.

– Ээ, мин да тугун билиэмий, ас курдук ас ини, доҕор. Мэ-мэ, сиэ мантыккын, мин тииһим суох, – диэн оҕонньор уолчааҥҥа төттөрү уунна, мичээрдээн эрэ кэбистэ.

Баабыллай баара Миичэтин иннигэр быһа түстэ, эһээ оҕонньор кыра күрдьэх саҕа кэтит баппаҕайыттан ким хайа иннинэ сып гыннаран, айаҕар укта. Онтон уордайа охсубут уол, доҕорун иэстэһээри эккирэтэн, били мас атын кымньыылаан, сыыры таҥнары дьиэлэрин диэки иккиэн сырса турдулар…

* * *

Аанчык бүгүн бырааска бара сылдьан дьиҥнээхтик биллэ – кини ыарахан буолбут. Кыыс олус диэн үөрдэ. Кырдьыга, маннык эмискэ хат буолуом диэн күүппэтэҕэ да, ыраламматаҕа да эрээри, эдэр баҕайы быраас кыыс эмискэ:

– Мин көрөрбүнэн, ыарахан буолбуккун, 4–5 нэдиэлэни туруорабын, чахчытын УЗИ оҥордоххо билиэхпит. Эҕэрдэлиибин дуу, эрдэ диигин дуу? – диэбитигэр соһуйан олоро биэрбитэ уонна сирэйэ кып-кыһыл буола тэтэрбитэ.

Дьахтар аймах быһа ааспатах эрээри, хаһан да хайгыы-сөбүлүү көрбөт уустук-олуона остуолугар тахсарыгар мааҕын олус кыбыстыбыта билигин тоҕо эрэ ааһан хаалбыта. Арай түөстэригэр, хантан кэлэ охсубута буолла, биир кэм ип-итии хаан кутуллан киирэн өссө эбии долгуппута. Онто сирэйигэр кытта тиийэн кыыс кып-кыһыл буолбута. Сүрэҕэ битигирэччи тэппитэ, тута иһигэр туох эрэ олус күндү, сыаналаах таһаҕастаммыт курдук санаммыта.

– Махтанабын, эҕэрдэҕэр. Суох-суох, эрдэ буолбатах, саамай табыгастаах… – диэбитэ эрээри, Аанчык салгыы ситэри эппэтэҕэ.

Көнтөрүк үрдүк остуолуттан, тымныы тимир үктэлгэ тирэнэн, бэркэ сэрэнэн түспүтэ, тиэтэлинэн таҥнан барбыта.

Халаатын быакаччы курдаммыт быраас кыыс бэрт үөрүйэхтик эрэһиинэ бэрчээккилэрин тыастаахтык турута тыытан устуталаабыта, туох эрэ суурадаһыннаах иһиккэ бырахпыта, ыга хаппахтаабыта: «Ол аата ийэ буолабыт, сотору учуокка туруохпут уонна бииргэ кэтэниэхпит, кэлиэхтээх киһибитин күүтүөхпүт», – диэн уураахтаабыта. Кини истиҥник мичээрдээбитэ уонна кумааҕыга ийэ буолуохтаах эдэр дьахтар тугу толоруохтааҕын, тутуһуохтааҕын сиһилии суруйа олорбута.

Аанчык быраас кыыстан тугу эрэ үчүгэйи бэлэхтэппиттии санаан ылбыта. Ол иһин буолуо, кумааҕыга тиэтэллээхтик сыр-сыр тыаһыыр уруучука төбөтө кытта кини дьылҕатыгар кыттыгастаах курдуга. Мантан ыла кыыс соҕотох бэйэтэ аны иккиэ буолбуттарын туоһулаабыт бастакы суруйуу кини уйулҕатыгар итинник дириҥник хатаммыта.

Көрдөрөн тахсан, сатыы олорор уопсайын диэки хаампыта. Соһуччу сонунтан өмүттүбүтэ дьэ арыый ааһан, арааһы эргитэ санаан барбыта. Дьиктитин, кини киһини өйдүүр буолуоҕуттан соҕотох бэйэтэ сотору баҕайы иккиэ буолуохтара баар ээ. Эс, тоҕо иккиэ эрэ буолуой? Кини, Аанчык таптыыр уолун Толигы кытта үһүөлэр дии, оҕолорун олус күүтүөхтэрэ, таптыахтара. Кыыс буоллаҕына үүт-маас Толя курдук кыраһыабай, ыраас сэбэрэлээх буолуо. Оттон уол буоллун? Оччоҕо, оччоҕо… Аанчык бэйэтин курдук бэрт номоҕон, ис киирбэх да буоллун ээ. Соннук, кыыс булгуччу Толяҕа маарынныан наада эбит, наһаа кэрэ, нарын буола улааттаҕына, дьон бары хайгыы, сөҕө, мичээрдии көрүөхтэрэ турдаҕа. Кинини куруук үөрүү-көтүү арыаллыа, дьоллоох-соргулаах эрэ дьон тулалыа. Оттон уол ийэтин курдук дьүһүннээҕэ саамай сөп, киһиэхэ барытыгар харахха быраҕыллара булгуччу буоллаҕай? Син биир сириллэн туора да көрүллүө суоҕа эбээт.

Итинник баламат санаатыттан иһигэр бэйэтэ да кыбыстан, Аанчык иһийэ-бүгэ охсон, бэйэтиттэн бэйэтэ көҥөнөн, салгыы тугу да ыраламмат буола сатаата. Бэйи, киэһэни күүтүөххэ, Толя үөрэҕэ бүттэр эрэ уһуо суоҕа, булгуччу кэлиэҕэ. Оччоҕо Аанчык сэрэнэн эрээри, эмиэ соһуччу баҕайытык бу сонунун быктарыа. Оо, төһө эрэ үөрэр, уол кинини эмиэ олус таптыырын, күн аайы эппэтэр да, сүрэҕинэн сэрэйбитэ ыраатта. Оччотугар оҕолоноллоро кинилэр иккиэннэрин дьоллоро буоллаҕа…

Кыыс уопсайыгар кэлэн суунна-тараанна, аһаата уонна үлэтигэр барардыы оҥоһунна. Кини бу Оҕо дьиэтигэр үлэлээбитэ хайыы-үйэ сыл аҥаарыттан орто. Хоһугар иккиэлэр эрээри, анарааҥҥы кыыһа уоппускатыгар дойдулаабыта ыраатта, сотору кэлиэхтээх. Ол кэмҥэ Аанчык бэйэтэ олордо. Кырдьыга, соҕотоҕун буолбатах, кэлэ-бара Толик хонуктуур буолбута син ырааттаҕа.

Үлэлиир сирэ ырааҕа суох, субу уопсай кэтэҕэр турар аныгылыы мааны оҥоһуулаах, соторутааҥҥы тутуу дьиэ. Оҕолоро да диэн, эрэйдээхтэр бары быыкаалар, кини бөлөҕөр сүүрбэ биэстэр. Аанчык манна күһүн үлэҕэ киирэригэр үксүлэрэ эмиийдээх эрэ этилэр. Быраҕыллыбыт, сириллибит барахсаттары бытыылкаттан суосканан аһатар кини соруга этэ. Сууларын уларытан, сууннаран-ыраастаан, саҥалыы суулаан оронноругар сытыарар. Кими эрэ эмкэ илдьэр, кими эрэ уйатын туорайыгар ыйаммыт тыаһыыр оонньуурдарын сахсыйан саарата сатыыр. Ол икки ардыгар хайаларын эрэ эмкэ, массаж хоһугар таһар, атыттарын төттөрү аҕалар. Сытар оҕоҕо илиитэ хаһан да киһилии тиийбэт, биир кэм массыына курдук хаба тардан ылар – сүүрэр, ылар – суутун уларытар, ылар – аһатар, ылар – эмиэ төттөрү сытыарар.

Эрэй диэтэҕиҥ, ити хас биирдии хамсаныыта, ол аата үлэтэ, оҕолор эрэйдээхтэр ытабылларынан доҕуһуолланар. Ким эрэ ыҥырар, үҥсэргиир, ардыгар эмиэ да кыыһырар курдук ытыырын Аанчык аны арааран билэр буолбута. Инньэ да гыннар, хайыай? Сүүрбэ биэс кырачааҥҥа соҕотох ийэ буолар наһаа уустук. Дьиҥэр, этэҥҥэтэ буоллар, хас биирдиилэрин төрөппүт ийэ бэйэтэ чөкө, күнү быһа бүөбэйдиир аналлаах этэ. Кини икки илиитэ итиччэ элбэх оҕоҕо, хайдах да гын, син биир тиийбэт. Кып-кыра барахсаттар тот эрэ буолалларын хааччыйар кыахтаах. Сорохтор, сууларын уларытааккын, сонно илиттэхтэринэ да, аныгыскы уочаракка, Аанчык хаһан биир-биир барыларын бүтэриэр диэри, сыталларыгар эрэ тиийэллэр. Дьиҥэр, үлэ ирдэбилигэр этиллэринэн, барыта чааһынан болдьохтоох. Ол эрээри оҕо робот буоллаҕай, эн чааскар кыһаммат. Аһаабытын сыыһын сонно тута ииктээн баран хам аччык буола түһэр, тохтоло суох ытаан бэбээрэр эрэйдээҕи кини, түбүгүн быыһыгар кистээн, булгуччу эбии аһатар. Аһынара оччо. Тыынар тыыннаах эрэйдээх сыыһа-халты түспүтэ эн ханнык да быраабылаҕар баппат. Буолаары буолан төрүү иликтэриттэн тулаайах хаалбыт бу оҕолор…

Аанчык, оҕолорун аһынан, син биир быыкаатык да буоллар быыс булан, ааһан иһэн сууларын анныгар илиитин батары биэрэн, илийбитин-илийбэтэҕин бэрэбиэркэлиир. Инчэҕэй буоллаҕына, тута иккистээн уларыта охсор. Оччоҕо эрэ ытаан мэрбэҥнээбит сирэй, «һуу» гынан, мичээрдииргэ дылы гынар. Онуоха уһуннук ымманыйан туруоҥ баарай, кураанах суоскатын айаҕар угаат, кыыс салгыы сүүрүүнэн кэриэтэ атын дьаһалыгар ыстаннаҕына эрэ барытын кэмигэр толорор, бүтэрэр кыахтанар.

Ити өссө кыра диэн манна баар саастаах сиэстэрэ кини кэлээтин кытта сэрэппитэ. Оҕолор улааталлар, хамсаан, туран-олорон бардахтарына, ирдииллэрин биллэхтэринэ, ытабыллара үксүүр, көрүллэллэрэ эбии уустугурар. Ону да кыыс өйдөөбүтэ. Биирдэ эмэ илиитигэр ылан көтөхтөҕүнэ, иһиллээбиттии ах барар кырачааны, ама, тугу да билбэт диэҥ баарай? Кимнээҕэр бэркэ илиини араараллар, кыратык да чугаһаатаргын, соҕотохто хатааста, силим курдук сыста түһэллэр уонна, туох дииргин күүппүттүү, чуумпура иһийэллэр. Кып-кырачаан тарбахтарынан түөскэр хатана түһэллэр уонна эйэргээбиттии уу-хаар баспыт харахтарынан мичээрдээн муҥнаналлар. Сып-сырдык саһархайдыҥы харах, сороҕо күөх, сороҕо хара… эрээрилэр тоҕо эрэ бары биирдик, көрдөһөр-ааттаһар курдук көрөргө дылылар. Оччоҕо, хайа да бэйэлээх дьахтар, бу кырачаан барахсаны халбарыччы анньар кыаҕыттан ааһара буолуо ээ. «Эрэйдээхтэр ийэлэрин эрэйэллэр ээ, быһыыта» дии санаатаҕына, бэйэтинэн охсон, ийэтэ суох улааппыт оҕо сааһын санаан, уйадыйан ылааччы. Ол иһин ити туһунан санаабат буола сатыырга кини кэнники ыйдарга син мээнэ үөрэннэ.

Манна үксэ ыалдьааччылар сыталлар, ол аата эмтэммэт, эбэтэр уустук ыарыылаах диэн, төрөөттөрүн кытта кинилэртэн ийэлэрэ аккаастаммыттар. Чэгиэн баҕайы кырачааннары ардыгар иһээччи, күүлэй дьон бырахпыт буолаллар. Сорохтору онтон-мантан булаллар. Олору кэтээн көрөллөр, доруобай буоллахтарына, оҕото суох ыалга ииттэрэ биэрэллэр. Онуоха халыҥ уочарат. Сороҕор быыһылаан атын куораттартан, омук дьоно эҥин кытта ылаллар дииллэр. Ол тоҕотун, төһө уустугун, көҥүллэнэрин-көҥүллэммэтин Аанчык билбэт, ыйыта да сатаабат. Иһигэр оҕолоруттан наһаа көҥөнөр, кимиэхэ да биэриэн баҕарбат да, бопсор кыаҕа, биллэн турар, суох. Кини тыын соруга – бу оҕолору күннэтэ көрүү-харайыы, хаста да аһатыы. Онон бүтэр. Ытыыр-ыгылыйар буоллахха, бириэмэҕин таах ыыттаххына, хайа эрэ оҕоҥ аччык хаалар кутталланар буолаахтаатаҕа.

Үлэтин кыһамньылаахтык уонна түргэнник толорорун иһин кыыһы хайгыыллар. Оннооҕор Саҥа Дьылга эҕэрдэни кытта бириэмийэ биэрэн турардаахтар. Эбиитин эһиил үөрэххэ киирэргэ мэктиэлиэхпит диэбиттэрэ.

Онтон Аанчык олус үөрбүтэ, бука, ити эппиттэрин хоту сөбүлэниэ даҕаны. Быйыл учуутал буолбут киһи дуу диэн таах туттарсан көрбүтэ да, баала ситэ хапсыбатаҕа, кыайан киирбэтэҕэ. Дьиҥэр, атын дьоҥҥо итинник кэпсиир эрээри, кини үөрэххэ киирэ сатаабыта иһэ истээх этэ. Биллэн турар, төгүрүк тулаайах кыыһы баала да үгүөрүтэ суоҕун үрдүнэн ылбыттара. Миэстэ кырыымчык, баҕалаах баһаам этэ. Кини үөрэххэ киирбитин истэн, докумуонугар илии баттаан деканаттан тахсан истэҕинэ, биир ытаабыт-соҥообут, кып-кыһыл уостаах, будьурхай баттахтаах дьахтар, арааһа, оҕото хапсыбатах быһыылааҕа:

– Ханнык эрэ илэчиискэлэр бырахпыт оҕолоро тулаайах аатыран куонкуруһа суох быһа киириэхтээх үһү! Оттон мин оҕом, ийэлээҕин-аҕалааҕын, үрүҥ көмүс мэтээллэммитин буруйугар «хапсыа» суохтаах!

Кини оннугар киирбит ити тулаайаххыт, көрөөрүҥ да истээриҥ, икки ыйынан итирикситтии барыа, син биир үөрэҕи ылыа суоҕа, – диэбитин эт кулгааҕынан истибитэ, иэнэ кэдэҥнээбитэ.

Кыыс, паркет муостаҕа хам хатаммыт курдук, биир да хардыыны оҥорор кыаҕа суох туран хаалбыта. Икки хараҕыттан сып-сырдык таммахтар төтөлө суох тохтон барбыттара. Туман быыһынан көрдөҕүнэ, кинини буруйдаабыттыы одуулуур харахтар онтон-мантан, төгүрүччү өттүттэн, «дьэ, хайыыр эбит» диэбиттии, дьөлө үүттүүллэрэ.

– Эһиги… миигиттэн сылтаан үөрэхтэн маттыгыт дуо? Бу мантан атыҥҥа барар кыаххыт суох?! Оччотугар мин барыам! Ылыҥ, киириҥ, үөрэниҥ, киһи буолуҥ. Ол эрээри, миигин сэнээмэҥ, илэчиискэлэр оҕолоро буолбатахпын, эһиги да үөрэҕэ суох син биир киһи буолуом, – диэт, сорунуулаахтык деканакка төттөрү киирбитэ.

– Докумуоммун ылыыһыбын, мин… атын сиргэ барыыһыбын, – диэн сымыйалаан кубарыппыта.

Онуоха дьиктитэ баара, бу икки ардыгар сибилигин үөрэн-көтөн тахсыбыт кыыс баччалаах былдьаһыктаах миэстэттэн тоҕо аккаастаммытын ким да туоһулаһа барбатаҕа, саҥата суох түргэн үлүгэрдик кумааҕытын була охсон утары ууммуттара.

Итинтэн эмиэ соһуйбут-хоргуппут кыыс, сап-салҕалас илиилэринэн били кумааҕылары куду харбаат, тахсар ааны былдьаспыта. Баҕар, ким эмэ хайдах-туох буоллуҥ диэбитэ буоллар, санаата уларыйыа эбитэ дуу. Ханна эрэ санаатын үгэҕэр күүтэ-эрэйэ санаабыта туолбакка, онтон ордук хомойон, синим биир диэт, иннин диэки дьүккүйэн испитэ. Ааҥҥа үмүөрүспүт оҕолору түҥнэри көтө сыһан көрүдүөр устун сүүрбүтэ. Өрөмүөннэнэ турар кураанах аудиторияҕа киирэн уйа-хайа суох ытаабыта дуорааннанан көрүдүөр нөҥүө уһугар иһиллибитэ быһыылааҕа да, кыыска ким да чугаһаабатаҕа. Бачча тухары атаҕастаммыт курдук санаммат буолара да, тыл баар эбит кыһыылаах да, ыарыылаах да. Кимнээх буолан көмүскэтиэй? Ханыыта суох эрэйдээҕи аҥаардастыы атаҕастаатахтара абатын… Кинини туора соторго хантан ылбыт бырааптарай? Кыл түгэнигэр, хаста да өсөһүөх, миэстэтин туран биэриэ суох курдук санаабыта эрээри, оо, ити харахтар… Бука бары кинини тымныытык, хаҕыстык, туохтарын эрэ былдьатан өһүрбүт курдук көрөр элбэх да элбэх сып-сытыы харахтар. Хайдах итинник дьулаан харахтары кытта биэс сыл эллэһэн, тэҥҥэ этэҥҥэ сылдьыахха диэтэххэ, ыарахан этэ. Ол иһин аккаастаммыта.

Дьиҥэр, ити кыһыылаах-абаккалаах түбэлтэ ааспытын да кэнниттэн, холкутуйаат, хайдах эрэ кэмсинээччитэ суох. Хата, туох имнэммитэ буолла, арааһа, дьылҕата харыстаабыт дьүһүнэ буолаахтыа, иннигэр кинини күүтэр туох эрэ улахан алҕастан мүччү туттаран быыһаан ылбыта буолуо дии саныыр. Кыахтаах баҕайытык атын үөрэххэ барыам да диэбитэ баара? Киһи да күлүөх, Аанчык докумуонун туттарарыгар хас да сиргэ туттарсарга холонор албаһы билээхтээбэтэ даҕаны ээ. Букатын да мантан атын үөрэх туһунан санаабакка сылдьыбыт кыыс толкуйа туора-маары сүүрэр кыаҕа суоҕа.

Онон, тиһэҕэр, туга да суох хаалбыт кыыс, ол күн саҥата суох малын хомунан, абитуриеннаан бүппүтэ. Уопсайтан тахсан, аа-дьуо хааман, хайа диэки барарын бэйэтэ да билбэккэ, оптуобус тохтобулугар тиийбитэ. Онно баар кыра киоска түннүгүн аттыгар, быһыыта, бэрт өрдөөҕүтэ сыстыбыт, ардах-хаар үлбүрүйэн, күн уота тобулу көрөн, дэлби саһаран хаалбыт биллэриигэ хараҕа хатаммыта. Дьэ, онто дьыалатын барытын бэрт судургутук быһаарбыта. Кыыс итиннэ этиллибит нүөмэрдээх оптуобуска олорон, олус судургутук оруобуна «Күнчээн» Оҕо дьиэтигэр тиийэн кэлбитэ.

Хата, бу үлэҕэ түбэһэ түһэн абыранна даҕаны. Тулаайаҕын истэн, үгүс кэпсэтиитэ суох тута уопсайга олохтообуттара. Бастакы кэмҥэ бииргэ олорор кыыһа сүбэлээн-амалаан, үлэтин сатыар диэри үөрэтэн абыраабыта. Хаһан да кыһыл оҕону көрбөтөх кыыс маҥнай утаа соһуйбута сонун буолбатах. Баҕалаах барыга үөрэнэрин сиэринэн, дьахтар да буоларын быһыытынан, хаана оонньоотоҕо, оҕону көрөрүн-бүөбэйдиирин бэркэ сөбүлээбитэ. Куттанан чугуҥнаабакка, харса суох, этии-үөрэтии хоту, сүнньүн да сатаан кыаммат, үстүү эрэ киилэлээх кырачааннары бүөбэйдээбитинэн, имигэс бэйэлээхтик туппутунан-хаппытынан барбыта.