Kitabı oku: «Yaxınlıq», sayfa 2
OLDUĞUN YERDƏN BAŞLA
Həyat bir axtarışdır; dayanmayan bir axtarış, ümidsiz bir axtarışdır. Axtaranın nə axtardığını bilmədiyi bir axtarışdır. Axtarmaq üçün çox dərin bir instinkt, daxili hisslər var amma insan nə axtardığını bilmir. Və zehin elə bir vəziyyətdədir ki, əlinə keçən şey nə olursa olsun səni təmin etmir, doydurmur. Məyusluq insanın taleyiymiş kimi dərk edilir, çünki, əldə etdiyin hər şey əldə edildikcə mənasızlaşır. Yenidən axtarışa başlayırsan.
Bir şey əldə etsən də, etməsən də arayış davam edir. Nəyin var, nəyin yoxdur – heç əhəmiyyətli deyil, çünki arayış hər durumda davam edir. Kasıblar axtarışdadır, zənginlər axtarışdadır, xəstələr axtarışdadır, yaxşılar axtarışdadır, güclülər axtarışdadır, gücsüzlər axtarışdadır, axmaqlar axtarışdadır, müdriklər axtarışdadır və kimsə tam olaraq nə axtardığını bilmir.
Bu arayışın nə olduğu, niyə var olduğu və niyə orada olduğu anlaşılmalı, başa düşülməlidir. Belə çıxır ki, insanın varlığında, insanın zehnində bir boşluq var. İnsan şüurunun quruluşunda sanki bir dəlik, bir qara dəlik var. İçinə davamlı olaraq bir şeylər atırsan və hamısı itir, udulur. Sanki heç bir şey onu doldura bilmir, heç bir şey onu doyuma yaxınlaşdırmır. Bu çox qızğın, ehtiraslı bir axtarışdır. Bu dünyada axtarırsan, o biri dünyada axtarırsan. Bəzən pulda axtarırsan, bəzən gücdə, prestijdə, bəzən Tanrıda, coşğuda, sevgidə, meditasiyada, duada amma axtarış davam edir. İnsan sanki axtarışa yoluxub. Lakin arayış indidə və burada olmağına icazə vermir; çünki arayış səni davamlı olaraq başqa bir yerə istiqamətləndirir. Arayış bir refleksdir, reaksiyadır. Arayış bir arzudur; ehtiyac duyduğun bir şeyin başqa bir yerdə olduğu fikridir – burada yox, başqa bir yerdə olduğu fikridir. O nədirsə mütləq var, amma indidə deyil, burada deyil. Orada, başqa bir zamanda, əsla burada deyil. Səni sıxışdırmağa davam edir, itələyib-dürtməyə davam edir. Səni daha da dəli edir, dəliyə çevirir. Və əsla təmin olmur.
Ulu bir Sufi qadın, Rəbiyə əl-Ədəviyə haqqında belə bir hekayə eşitdim: Bir axşam, gün batarkən, ortalıqda hələ bir az işıq varkən, alatoranlıqda insanlar onu küçədə bir şey axtararkən görərlər. Yaşlı bir qadın idi; gözləri zəif idi və çətin görürdü. Ona görə də qonşular köməyə gələr və soruşar: "Nə axtarırsan?" Rəbiyə cavab verər: "Bu dəxlisiz sualdır: sadəcə axtarıram, kömək edə bilirsinizsə, edin. "İnsanlar gülməyə başlayarlar: "Rəbiyə, sən havalanmısan? Sualımız dəxlisizdir deyirsən amma nə axtardığını bilmədən sənə necə kömək edə bilərik?" Rəbiyə deyər ki: "Yaxşı, elə rahat olacaqsınızsa deyim, iynəmi axtarıram. İynəmi itirdim." Kömək etməyə başladılar amma küçə çox böyük, iynə isə çox kiçik idi. Ona görə də dedilər ki: "Harada itirdiyini de, tam olaraq hara olduğunu de, yoxsa tapmaq çətin olacaq, ömür boyu axtarsaq da iynəni tapa bilmərik. Harada itirdin?" Rəbiyə deyər ki: "O sual da dəxlisizdir. Axtarmaqla bunun nə əlaqəsi var?" Qonşular dayanar və: "Sən əməlli-başlı dəli olmusan!" deyərlər. Rəbiyə cavab verər ki: "Yaxşı, hökmən elə razı olacaqsınızsa deyim, iynəmi evdə itirdim." "O zaman niyə burada axtarırsan ki?" dedilər. Və rəvayətə görə Rəbiyə belə bir cavab verər: "Çünki burada işıq var, evdə isə işıq yoxdur."
Bu hekayə çox əhəmiyyətlidir. Heç özündən nə axtardığını soruşmusan? Heç nə axtardığını dərin bir meditasiya mövzusu halına gətirdin? Xeyr. Bəzi naməlum anlarda, yuxuda olduğun anlarında, nə axtardığına dair kiçik bir hissə qapılmısansa belə, bu heç bir zaman qəti, tam şəkildə olmadı. Hələ onu təyin etməmisən. Təyin etməyə çalışdıqca nə qədər təyin etdikcə, bir o qədər axtarışın gərəkli olmadığını hiss edəcəksən. Arayış ancaq qərarsızlıq anında davam edir, bir yuxu halında yaranır. Dəqiqlik olmadığında, içdən gələn bir motivasiyaya, bir hissə qapılaraq, içdən gələn bir təntimə ilə itələnərək axtarışa davam edirsən. Bunu bilirsən ki, axtarışa ehtiyacın var. İçindən gələn bir ehtiyacdır bu. Amma nə axtardığını bilmirsən. Və nə axtardığını bilmirsənsə, necə tapa biləcəksən? Çox absurddur; elə bilirsən ki, açar pulda, prestijdə, möhtərəmlikdədir. Amma sonra hörmətli, güclü insanlara da baxırsan ki, onlar da axtarır. Çox zəngin insanlar görürsən və həyatlarının sonuna qədər axtarışa davam edirlər. O zaman zənginlik də işə yaramırmış, güc də. Arayış, əlində nə olursa olsun davam edir. Deyəsən arayış başqa bir şey üçün olmalıdır – deyirsən. Bu adlar, bu etiketlər – pul, güc, prestij – yalnız zehnini, nəfsini təmin etmək üçündür. Yalnız bir şey axtardığını hiss etmək üçün mövcuddurlar. Amma o şeyin hələ tərifi yoxdur: bu qəribə bir duyğudur.
Həqiqətən axtaran üçün – bir az oyanmış və fərqinə varan üçün – ilk lazım olan şey, arayışı dəqiqləşdirmək, nə olduğunun kəskin bir tərifini vermək, onu xəyal dünyasından çıxarmaq, dərin bir ayıqlıqda onunla qarşılaşmaq, içinə baxmaq, onunla üz-üzə gəlməkdir. Dərhal bir çevriliş başlayacaq. Arayışını dəqiqləşdirməyə başlasan ona olan marağını itirəcəksən. Nə qədər təsnifləşdirsən, o qədər azalacaq, mənasızlaşacaq. Nə olduğunu dəqiq olaraq bildiyin anda, birdən yox olacaq. O yalnız sən diqqətli olmadığında var, bunu ağlında saxla.
Təkrarı deməyimə icazə ver: axtarış yalnız yuxuda olduğun zaman var. Arayış yalnız oyaq olmadığın anda var, arayış yalnız fərqində olmadığın, bilmədiyin halda var olar. Fərqində olmamaq, bilməmək istər–istəməz arayışa, tədqiqata gətirib çıxarır.
Bəli, Rəbiyə haqlı idi, içəridə işıq yoxdur; içəridə işıq olmadığı, şüur olmadığı üçün, əlbəttə bayırda, xaricdə axtarışa davam edirsən çünki bayır daha dəqiq görünür.
Duyğu orqanlarımızın hamısı bayıra, çölümüzə istiqamətlidir. Gözlər bayıra açılır, əllər, ayaqlar kənara doğru hərəkət edir, qulaqlar kənardaki səsləri dinləyir. Sahib olduğun hər şey bayıra doğru açılır; beş duyğu – beşi də kənara istiqamətlənib. Axtarışa onlardan başlıyırsan; gördüyün, hiss etdiyin, toxunduğun şeylərdən. Duyğu orqanlarının istiqaməti bayıra, xaricə tərəfdir, axtaran isə içəridədir. Bu ikiliyin başa düşülməsi vacibdir. Axtaran içəridədir, amma işıq kənarda olduğundan, axtaran ehtiraslı bir şəkildə kənarda onu təmin edəcək bir şey tapmaq məqsədiylə hərəkətə keçir. Və o, heç vaxt tapılmayacaq. Heç bir zaman tapılmadı, tapılmayacaq. Şeylərin, məfhumların təbiətinə görə onun tapılması mümkün deyil, çünki əgər axtaranı axtarmırsansa bütün arayışın mənasızdır. Əgər kim olduğunu anlamasan arayışın mənasız olar, çünki axtaranı tanımırsan. Axtaranı tanımırsansa, doğru ölçüdə, doğru istiqamətdə axtarışın öhdəsindən necə gələ bilərsən? Bu mümkün deyil.
Hər şeydən əvvəl ilk addımlar atılmalıdır. Bu iki şey çox əhəmiyyətlidir: Birincisi, məqsədinin nə olduğunu dəqiq olaraq təyin et. Qaranlıqda özünü ora-bura vuraraq dolaşma. Diqqətini məqsədinə cəmlə: Nə axtarırsan? Çünki bəzən bir şeyi istəyərkən başqa bir şey axtarırsan, (özün yaxşı bilirsən) və onu tapsan belə qane olmazsan. Qazanmış insanları heç görmüsən? Və bundan daha böyük bir məğlubiyyətlə heç rastlaşmamısan. "Qalibiyyət qalibiyyət gətirər" deyə bir söz var. Tamamilə yanlışdır. Qalibiyyətdən böyük məğlubiyyət yoxdur. O cümləni axmaq insanlar uydurub. Təkrarlayıram: Qalibiyyətdən böyük məğlubiyyət yoxdur.
Rəvayətə görə Böyük İsgəndər dünyanın hakimi olduğu gün otağının qapılarını arxadan bağlamış və ağlamağa başlayıbmış. Bu həqiqətən baş veribmi ya yox, amma əgər bir az belə ağılı olubsa yəqin doğrudur. Baş əsgərləri bundan çox narahat oldular: Niyə? Çünki İsgəndərin ağladığını daha əvvəl heç kim görməmişdi. O tip bir adam deyildi; böyük bir sərkərdə idi. Onu həmişə çətinliklərin içində görürdülər; həyatının təhlükədə olduğu vəziyyətlərdə, ölümün qapıda olduğu anlarda belə gözündən bir damla belə yaş axdığını görməmişdilər. Ümidsiz halda görülməmişdi. Yaxşı, bəs indi nə olmuşdu? Qalib olduğu, tam da dünyanın hakimi olduğun an… Qapısını döydülər, içəri girib soruşdular: "Niyə beləsiniz, nə olub axı? Niyə uşaq kimi ağlayırsınız?" Cavab verdi: "Qalib olduğum anda, bax bu anda, bunun bir məğlubiyyət olduğunu hiss edirəm. İndi görürəm ki, dünyanı ələ keçirmək axmaqlığına başladığım anda hardaydımsa indi də tam olaraq oradayam. Və bunu indi anladım, çünki ələ keçirəcək başqa yer qalmadı. Yoxsa yoluma davam edərdim, başqa torpaqları da fəth etməyə çıxardım. İndi ələ keçirəcək yer qalmadı, heç bir çarə yoxdur və bir anda öz üzərimə yıxıldım."
Qalib sonunda özü ilə baş-başa qalar və sonra cəhənnəm əzabı çəkər, çünki, bütün həyatı boşa gedib. Axtarmış, axtarmış və əlindəki hər şeyi ortaya tökmüşdür. İndi qalibdir, amma ürəyi boşdur, ruhu mənasızdır, dinclik yoxdur, xoşbəxtlik gəlmədi. Baxın, ilk bilinəcək şey budur: Tam olaraq nə axtardığındır. Bu mövzuda israrlıyam, çünki arayışının hədəfinə gözlərini nə qədər fokuslasan, hədəf də o qədər gözdən itər. Gözlərin tam olaraq sabitləndiyində, birdən axtarılacaq heç bir şey olmur; o anda gözlərin özünə doğru yönəlməyə başlayar. Arayışın heç bir hədəfi olmadığında, bütün hədəflər itdiyində bir boşluq yaranır. Qayıdış, içə dönüş, bax o boşluğun içindədir. Birdən özünə baxmağa başlayırsan. İndi axtaracaq heç bir şey qalmayıb. Və bu axtaranın kim olduğunu bilmək üçün də yeni bir arzu yüksələr. Axtaracaq bir şeyin olduğu zaman bu dünyanın adamısan. Axtaracaq heç bir şey olmadığında, yəni sənin üçün "bu axtaran kimdir axı?" sualı daha əhəmiyyətli olduğunda, bax o zaman dindar bir adamsan. Mən dünya adamıyla din adamını belə təyin edirəm. Əgər hələ də bir şey axtarırsansa – bəlkə o biri həyatında, o biri sahildə, cənnətdə, fərqi yoxdur – hələ bu dünya adamısan. Əgər bütün axtarışın bitibsə və birdən bilinəcək tək bir şeyin olduğunu anladınsa – "mənim içimdəki bu durmadan axtaran kimdir?, bu axtarmaq istəyən enerji nədir? kiməm mən?"– deyər, bax o zaman inqilab başlayar. Bütün dəyərlər birdən dəyişər. İçə tərəf hərəkət etməyə başlayarsan. O zaman Rəbiyə öz ruhunun qaranlığında itmiş bir şeyi axtarmaq üçün küçənin ortasında oturmaz.
İçinə girməyə başladınsa ilk onu deyim ki, çox qaranlıq olacaq. Rəbiyə haqlı idi, ora çox qaranlıqdır. Çünki həyatların boyunca (bəli – həyatların) heç içəri girmədin; gözlərinin diqqəti həmişə bayıra cəmlənmişdi. Heç fikir vermisənmi? Bəzən evə girdiyində, bayırda hava çox günəşlidirsə, evin içi sənə çox qaranlıq görünər, çünki, gözlər bayırdakı işığa öyrəşib, ona cəmlənmişdi. Parlaq işıqda göz bəbəklərin kiçilər. Qaranlıqda göz bəbəklərin genişlənər, açılar; qaranlıqda daha geniş bir göz mərcəyinə, lupaya ehtiyac var. İşıq altında isə daha kiçik bir lupa da bu işi görər. Kamera da belə çalışır, gözlər də. Kamera insan gözünün bir modeli olaraq icad edilmişdir.
Çöldən içəriyə ilk girdiyində ev qaranlıq görünər. Bir az oturub gözləsən qaranlıq yavaş-yavaş itər. İndi daha da aydınlaşır, gözlərin uyğunlaşır. Həyatın boyu parlaq günəşdə, bayırda, dünyada gəzib-dolaşdın. Ona görə də içəri girməyi və gözlərini qaranlığına uyğunlaşdırmağı unutmusan. Meditasiya da sadəcə budur: gözlərin uyğunlaşması.
Hindistanda buna "üçüncü göz" deyilir. Bu bir yerdə dayanan gerçək bir göz deyil, yalnız bir uzlaşma yaranması, görünüşün tam olaraq yenidən nizamlanmasıdır. Yavaş-yavaş qaranlıq itər. Yüngül bir işıq seçilər. İçəri baxmağa davam etsən – bu biraz vaxtını aparacaq – yavaşca çox gözəl bir işığı hiss edəcəksən. Bu gün işığı kimi təcavüzkar bir işıq deyil, bu ay işığına daha çox bənzəyir. Parıldamaz, göz qamaşdırmaz və sərindir. Qızğın deyil, şəfqətlidir, təskinlik verir. Və yavaş-yavaş içəridəki işığa öyrəşəndə görərsən ki, bu işığın qaynağı sənsən. Axtarılan əslində axtarandır. O zaman xəzinənin öz içində olduğunu görərsən; tək problem onu bayırda axtarmağın idi. Onu bayırda axtarırdın və o həmişə sənin içində idi. Təzad. Həmişə burada, sənin içində olub. Yalnız səvh tərəfdə axtarırdın – vəssalam.
Hər şey hamı üçün olduğu kimi sənin üçün də asandır. Sən də hamı ilə eyni imkanlara sahibsən. Eyni Budda üçün, Baal-Shem üçün, Musa üçün, Məhəmməd üçün olduğu qədər. O səni gözləyir, amma sən yanlış istiqamətə baxırsan. Söhbət xəzinədən düşəndə, Buddadan ya da Məhəmməddən heç də kasıb deyilsən. Xeyr! Tanrı əsla yoxsul bir insan yaratmadı! Bu heç bir zaman ola bilməz, çünki Tanrı səni zənginliyinin içindən yaradar. Tanrı necə yoxsul bir adam yarada bilər axı? Sən onun bolluğundan axırsan, sən yaradılışın bir parçasısan. Necə yoxsul ola bilərsən? Zənginsən, sərhədsiz olaraq zəngin; təbiətin özü nə qədər zəngindirsə sən də bir o qədər zənginsən.
Ancaq yanlış istiqamətə baxırsan. Ona görə qaçırırsan, yayınırsan, yanılırsan. Və bu qalib olmayacaqsan mənasını vermir; qalib gələ, qazana bilərsən. Amma yenə də uduzmuş olacaqsan. Səni heç bir şey təmin etməyəcək, çünki bayırda əldə edə biləcəyin heç bir şey içindəki xəzinəylə, içindəki işıqla müqayisə edilə bilməz.
