Kitabı oku: «Mart xoruzu», sayfa 2

Niko tualetdən çıxanda kor tamburdakı kisələrin üstündə oturub soğanla çörək yeyirdi. Alnına qaldırdığı tünd eynəyi onu kordan daha çox, əsir düşmüş pilota oxşadırdı.

“Yelenitsa, Yelenitsa, mən səni də keçmişimlə bir yerdə basdırdım,” – Niko bunu Siqnaxidəki evdə, çarpayıda uzandığı yerdədodaqaltı təkrarlayır. Hərdən yarasalar üstündən uçurlar. Onun heç bu yarasaları qovmağa da taqəti yoxdur. Ölü kimidir. Nə əlini tərpədə bilir, nə bir söz deyə bilir. Ona elə gəlir ki, elə indicə hansısa uzaq və qorxulu səfərdən qayıdıb – özü də deyəsən avtobusla. İçində təlatümlənən hisslərinin hardan qaynaqlandığını və bu hisslərə inanmaq, yoxsa inanmamaq lazım olduğunu da bilmir. Nə etməli, bircə şey qalıb, gözləmək və bu qara, ağır hisslərin onu tezliklə rahat buraxacağına ümid etmək lazımdır. Ümid – böyük gücdür. Hətta kimsə kiməsə xeyir-dua verəndə deyir: “Tanrı ümidini əlindən almasın.” Amma ümid etmək üçün nəyisə dəyişdirə biləcəyinə və nəyisə dəyişdirməyə gücün çatacağına inanmaq lazımdır. Deməli ümid üçün üç şey lazımdır: inam, arzu və bacarıq. O isə əllərini sinəsində çarpazlayıb uzanıb, hərdən də üstündən yarasalar uçur. Gözləri açıqdır, yata bilmir. Həkim deyir ki, yatsa bir az yüngülləşər, amma yata bilmir, yuxusu qaçaq düşüb! Niko yuxunun sehirli krallığına düşə bilmədi. Həkim onun yatmalı olduğunu desə də, oturduğu stulu o qədər qıcırdatdı ki, yuxu mələkləri qorxub qaçdılar. Bu da onun böyüdüyünün daha bir sübutu! Uşaqlar həmişə dərin yuxuya gedib mışıl-mışıl yatırlar. O isə dovşan kimi gözüaçıq uzanıb. Gözləri açıq, əlləri sinəsinin üstündə, bir də hərdən yarasalar uçur. Əlləri öz-özünə sinəsinin üstündə çarpazlanıb. Bu artıq sondur, o artıq əllərini tərpədə bilmir, özünüidarəni itirib, daha bacarmır – sadəcə baxır, güdür, uşaq vaxtı anasıyla vağzalın ana və uşaqlar üçün olan otağında gözləyəndə onları güdən qırmızıburun qadın kimi. Küçədəki it isə dayanmadan, həyəcanla hürür. O bütün gecəni hürüb, bir dəqiqə də dayanmayıb. Növbəylə bütün həyətləri qoruyur. Heç kim ona belə tapşırıq verməyib, o özü öz xoşuyla bu vəzifəni üstünə götürüb, amma yenə də insana yarına bilməyib. Bir halda ki, o hamınındır, onda heç kim ona yiyələnməyəcək. Onu harda görsələr yerdən daş götürüb qışqırırlar: “Rədd ol, yaramaz!” Görəsən bu gecə kimin həyətini qoruyub? Niko heç cür bunu tapa bilməyib, külək mane olur, külək əsdikcə itin səsini yayır və itin dəqiq harda hürdüyünü bilmək olmur. Əgər düzünə qalsa, hal-hazırda qorunmağa ehtiyacı olan biri varsa, o da Nikonun özüdür. Kim bilir, bəlkə də Qogiya indi onların evinin ətrafında fırlanır, öz yaramaz hərəkətinin yeganə şahidinin – Nikonun yanına girmək üçün plan qurur; o axı Nikoyla məsələni çürütmək istəyir. Niko ölü deyil, amma ölüdən də pisdir. Dava edə bilməz, dava bir yana, heç sözlə də layiqli qarşılıq verə bilməz. Onun ağzı səhra kimi qurudur. Quru deyil, qqquuuuurrrudur. Xəyalında quş görür. Niko ondan kim olduğunu soruşur, onunla mübahisə edir – əlbəttə ki, öz-özlüyündə. Şkafdan bir-birinə dəyən butulkaların cingiltisi eşidilir. “Ana, orda deyil, o biri otaqdadır” – xalası deyir. “Eh, bu saat lap başımı itirmişəm, heç bilmirəm nəyi harda axtarıram,” – bu da nənəsinin səsidir. Pıçıltıyla danışırlar, elə bilirlər Niko yatıb. Niko isə xəyalındakı quşla məşğuldur. Quş həyəcanlıdır, görəsən nə olub? Amma Niko daha quşun səsini eşidə bilmir. O hələ ölməyib, amma ölüm belə həyatdan daha yaxşıdır. Özünüz deyin, ölüm yaxşıdır, oxsa həyat? Əlbəttə, ölümlər və həyatlar başqa-başqa olur deyə cavab verəcəksiniz. Amma insan kimin qabağında və nə üçün olduğunu bilməyəndə, ölsə daha yaxşıdır. Axı bu ölüm nədir? Heç nə. Bircə nəhayətsiz gecə, spirt iyi verən, yaxınların və qohumların kölgələri oynaşan nəhayətsiz gecə. Nəhayətsiz heç nə. Qaranlıq diyar. Ruhlar diyarında böyük daş qala var, orda, daş stolun dalındakı hündür daş kreslolarda hakimlər oturublar, stolun üstündəki daş şamdanda şam yanır, hakimlərin əlində qoyunqırxan qayçı var, onlar xəbərçilərin dilini, oğrularla qatillərin əllərini kəsirlər, sonra da bişirib özlərinə yedizdirirlər. Əgər Niko orda özünü təmizə çıxarta bilməsə, onda işi yaman olacaq. Ancaq kimsə haçansa öz taleyindən qaça bilib? İndi o da əllərini sinəsində çarpazlayıb uzanıb, fikirləşir ki, bu gün köhnə kilsənin yanında, gözümün qabağında öldürülən quldur elə mən özüm idim. O ya ölüm haqqında fikirləşdiyi üçün əllərini sinəsində çarpazlayıb, ya da əllərini sinəsində çarpazladığı üçün ölüm haqqında fikirləşir. Yeri gəlmişkən, o özü də iki gün quldur olub, əgər Yevgeni Duqladzenin dəstəsi onu vaxtında tutmasaydı, onda o da bu gün öləcəkdi. İndi ğlüm haqqında fikirləşməyi elə də təəccüblü deyil. Bundan əlavə, ölüm haqqında fikirləşmək onun xoşuna gəlir: gecədir, o təkdir, hamı yatır (ya da özünü yuxuluğa vurub), bayırda yeri-göyü titrədən külək əsir. Bu saat ölümdən daha yaxşı nə ola bilər! Ölü toxunulmazdır. Hamı ölünün qabağında baş əyir, dostlar da, düşmənlər də. Çünki o artıq ölüb, hamının yerinə ölüb. Ölüm haqqında birinci dəfə həmin o iki günlük quldurluq vaxtı fikirləşməyə başlayıb. Soyuq mağarada oturub uzun-uzun ölüm haqqında fikirləşib. Ölüm hər şeyin çıxış yoludur.

Bugünkü, bəlkə də artıq dünənki (çox güman ki, gecə yarısını keçib) gün onun həyatını tamamilə silməyibsə də, əsaslı şəkildə dəyişdirib, onun həyatı təzə axara düşüb. Buna görə də o ölümü üstün tutardı. Hətta yalançı ölümü də. Mövcud olmayana heç nə edə bilməzsən. Nikodan olsaydı, ümumiyyətlə doğulmazdı, bir halda ki, istədiyin kimi yaşaya bilməyəcəksən, onda nə üçün doğulursan? Amma indi belə fikirlərlə özünü üzüb əldən salmağın mənası yoxdur, çünki geriyə yol mövcud deyil. Həyatın özü də qəribədir, yaşayırsan, birdən-birə elə bir hadisə baş verir ki, həyatının ən vacib və qəti dönüş nöqtəsi olur. Əgər bugünkü, ya da dünənki gün olmasaydı, Niko başqa yolla gedərdi (yəqin ki, daha yaxşı yolla) və tamam başqa cür adam olardı (yəqin ki, daha yaxşı adam)…

3

Qogiya ən axırda gedir. Çiynindən ovçu qoşalüləsi asıb, yüyənindən tutduğu qatır isə dalınca gəlir. Qatır çox qocadır. Çətini bir dəfə ayağı büdrəyənəcəndir, o saat dərəyə aparıb alnına güllə çaxacaqlar. Elə keçən il onun tayını güllələmişdilər. Nesva demişdi ki, o xəstədir, başqa atları da yoluxdura bilər. Çuyal onun üçün qəbir qazıyırdı. Qatırsa sakitcə dayanıb Çuyala baxırdı, qulaqlarını şəkləyib belin qalxıb-enməyini izləyirdi. Qatırın boynuna bağladıqları ipin ucu yerdəydi, Nesva ayağını ipin üstünə qoyub tüfəngin çaxmağıyla oynayırdı.

Bütün dəstə at belindədir, Qogiya isə dağdan düşən eniş yolu at belində düşməyə qorxur, ona görə də hamıdan dalda piyada gəlir. Qatır da taqətsiz halda onun dalınca sürünür. Qatır quyruğunu qaldırıb, gücə düşdüyü üçün quyruğunun altından cürbəcür səslər çıxır. Qabaqdakılar da maraqlanıb onlara baxırlar, görəsən orda nə naş verir?

Leytenant tələsir, həyəcanlıdır, üzü ağarıb. İşarəylə o birilərə sakit olmağı və tələsməyi işarə edir. Leytenant qorxusuna qalib gəlməyə çalışır, elə o birilərin də vəziyyəti yaxşı deyil, hamı qorxur, qorxduqları üçün də şənlənməyə, zarafatlaşmağa çalışırlar. Qogiyadan başqa hamı qorxur, çünki Qogiya onlara güvənir, onlarınsa güvənməli heç kimi yoxdur. Qogiya onların dəstəsinə qəbul olunduğu üçün qürrələnir, onlarınsa qürrələnməyə səbəbi yoxdur. Onlar adi adamlardır, xidmət edirlər, ailə saxlayırlar, yaşayırlar, həyata qarışmağa çalışırlar, bununla bərabər onların varlığı həyata heç nə əlavə etmir, çünki həyat elə onlardır, onlar var olandır, nə az, nə çox. Onların dövrü gəlib və bacardıqları kimi yaşayırlar. Dünən yox idilər, sabah da olmayacaqlar. Onlar Adəmdən bu yana növbəylə gələnlərdir; elə indi də növbəyə oxşayan sıraya düzülüblər: Leytenantın dalınca Qrdzelo, Qrdzelonun dalınca Aramindara, Aramindaranın dalınca Nesva, Nesvanın dalınca Georgi Uparaşvili – o nəinki Siqnaxidə, bəlkə də Kaxetiyada, ya da elə Gürcüstanın özündə ən qoca milisdir. Onun oğlu milis deyil, amma bu dəstədə ən çox onun milislikdən xoşu gəlir; bu da yəqin ki, çox qorxduğu adamın – dayısının ömrü boyu milisdən qorxmağından qaynaqlanır. Ona görə də indi o, atasının köhnə şalvarını və çəkmələrini geyinib çiynindən qoşalülə asaraq qatırı dalınca dartır, özünü əsil kişi işi görən kişi kimi hiss edir.

Qəflətən leytenant əlini qaldırdı və hamı dayandı. Qatırın çənəsi Qogiyanın peysərinə dəydi. Zərbə elə güclü idi ki, Qogiya özünü güclə saxladı. Dönüb hirslə qatıra baxdı, qatırsa üzünü yana çevirmişdi. Onun öz dərdi özünə bəsdir: qocalıq, oynaq ağrıları və haçansa onun üçün qazılacaq qara qəbir. Birdən-birə Qogiya yumşaldı, qatıra mehribanlıq göstərmək, onunla dostlaşmaq istədi, bunun üçün də qatırın üzünü tumarlamaq üçün əlini uzatdı, amma çiynindəki silah mane oldu, elə qatır özü də üzünü yana dartdı.

“Bəlkə atları burda qoyaq?” – leytenant Georgi Uparaşvilidən soruşdu. O isə cavabında çiyinlərini çəkdi, yəni ki, məndən nə üçün soruşursan, axı burda böyük sənsən (əlbəttə ki, çininə görə). “Heç bilmirəm bu atlar nəyə lazım idi,” – Aramindara narazılıq etdi. “Bu banditlərin hamısına göstərəcəyəm!” – leytenant hirslə dedi. “Görəsən neçə nəfərdirlər? Naskida nə demişdi?” – Qrdzelo soruşdu. Niko isə az qaldı gizləndiyi kolluqdan çıxıb qışqırsın: “O təkdir, yanında heç kim yoxdur.” “Nə olub, qorxursan?” – leytenant Qrdzeloya sataşdı. Qrdzelo isə Georgi Uparaşviliyə tərəf döndü: “Əgər vuruşmağa gəlirdiksə, gərək çox adam gətirəydik.” Amma dəstədə adam əksinə, lazım olandan daha çox idi. “Hamıdan çox sən ehtiyatlı olmalısan,” – Aramindara Qrdzeloya dedi, “Bizdən keçən sənə gələcək.” “Narahat olma, güllə nəyinisə aparsa, Naskidadan təzəsini alar.” – Qrdzelonun yerinə Nesva cavab verdi. “Bəlkə güllə elə şeyi aparacaq ki, o Naskidada yoxdur?!” Hamı gülüşdü. Leytenant hirslə dedi: “Bəsdir, zarafatlaşmaq yeri deyil. İş ciddidir, kilsədəki banditləri tutmaq lazımdır, hər neçə nəfərdilər.” “Bəlkə heç kilsədə heç kim yoxdur?” – Qrdzelo dedi. “Yox, kimsə olmalıdır axı.” Leytenant nə üçünsə həyəcanlandı. Heç kim cavab vermədi. Hamı sakit dayanmışdı. Birdən-birə hamının əhvalı korlandı. Hamı gözlərini yerə dikdi. Hava sakit idi, bitkilərin xoş rayihəsi ətrafa yayılmışdı. Atlar ayaqlarını tərpətdikcə yerdən toz qalxırdı. Kim deyərdi ki, onlar birazdan adam öldürəcəklər!

Sonra tələsə-tələsə atları Qogiyaya tapşırıb yarıuçuq kilsəni mühasirəyə aldılar. Kilsənin uçuq damından tüstü qalxırdı. Amma külək tüstünün düz qalxmağına imkan vermir, onu dağıdıb əsdiyi səmtə yayırdı. Qogiya altı atın yüyənini əlində sıxıb həyəcanla kilsəyə baxırdı. Eyni zamanda Niko da. Amma Niko Qogiyanın gördüklərindən əlavə də başqa şeylər görürdü – biri elə Qogiyanın özünü. Niko hər şeyi görürdü: Nikonu da, kilsəni də, kilsəni mühasirəyə alan milisləri də, kilsənin damından çıxan tüstünü də… Onun özünü isə heç kim görmürdü. O hər şeyi görsə də, özü görünməz idi. Atlardan biri milçəyi qovmaq üçün başını tərpədib fınxırdı. Əlində revolverini hazır saxlayan leytenant hirslə Qogiyaya baxdı. Qogiya həmin vaxt milislərlə bir yerdə olduğunu yadından çıxartıb dayısının söhbətlərini xatırlayırdı. “Ümidimizi itirmişdik ki, at arabasının zənglərini eşitdik…” Qogiyanın xəyalında həmin zənglər səslənən vaxt at fınxırdı və Qogiya leytenantın hirsli nəzərlərini üstündə hiss etdi. Özünü elə itirdi ki, heç bilmədi atları necə sakitləşdirsin. O bu saat əziyyət çəkirdi: bir tərəfdən çiynindəki qoşalülə onu əzirdi, bu biri tərəfdən də atlar yüyənlərini dartışdırırdılar.

“Təslim olun, siz mühasirədəsiniz!” – leytenant gücü gəldikcə qışqırıb kilsənin divarına bir güllə atdı.

Güllə atılan kimi atlar hürkdülər, yüyənləri elə dartdılar ki, az qala Qogiyanın qolunu qopardacaqdılar (Ah, kaş ki… kaş ki!). Qoşalülə çiynindən sürüşdü, qundağı torpağa oturdu, amma Qogiya onun qayışından tutub aşmağa qoymadı, bu tərəfdən də bu atlar. Qogiya odla su arasında qalmışdı, müvazinətini saxlamaq üçün ya tüfəngi buraxmalıydı, ya da atları. Qıraqdan ona baxan Nikonun başı gicəlləndi, bir anlıq harda olduğu da, kilsənin içindəki quldur da, bu milislərin o qulduru tutmaq üçün gəldikləri də yadından çıxdı. Güllənin səsi hələ də onun qulaqlarındaydı, kilsənin divarına dəyəndə çıxan toz hələ yatmamışdı, bu yandan leytenantın səsi gəldi: “Atəş açmayın! Atəş açmayın!” Niko özünə gəlib ətrafa baxdı: Qogiya diz üstündə oturmuşdu, onun ətrafını toz bürümüşdü, atlar görünmürdülər, kimsə ona tərəf qaçırdı. Niko axı onu görmüşdü, o qulduru görmüşdü, hətta onunla söhbət də eləmişdi. O isə başıaçıq, yaxası açıq halda Qogiya olan tərəfə qaçırdı, hamı da onu görürdü. “Atəş açmayın! Vurmayın!” – deyə leytenant qışqırırdı. Sonra hər şey qarışdı. Bu dəfə Niko güllənin səsini eşitmədi, amma quldurun vurulduğunu bütün bədəniylə hiss etdi. Güllə dəyəndə quldur səntirlədi, bir ayağı üstündə dayanmağa çalışdı, əlləri qanad kimi açılıb havada süzdü. Amma o uçaq bilmədi, torpağa yıxıldı. “Sən, görürəm ki, yaxşı oğlansan, hərdən məni yadına salarsan.” Bu quldurun axırıncı sözləriydi və o bu axırıncı sözləri məhz Nikoya demişdi. Quldur onu birinci dəfə görəndə çaşıb qalmamışdı (əslində belə olmalıydı), əksinə, elə münasibət göstərmişdi ki, elə bil Nikonu çoxdan gözləyir. Onu yaxına çağırıb ocağın yanında qızışmaq üçün oturtmuşdu. Onda Niko hələ bilmirdi ki, o quldurdur, hətta ilk baxışdan onu atasına da oxşatmışdı, hə, düzdür, əvvəl elə bilmişdi ki, ocağın yanında oturan adam onun atasıdır, amma tezliklə bunun sadəcə fərziyyə olduğunu anlamışdı. Dünyada elə bir güc yoxdur ki, çox-çox uzaqda xəstə yatan adamı bir göz qırpımında bu yarıuçuq kilsəyə gətirə bilsin. Anası da axırıncı məktubunda yazmışdı ki, ərinin sağalıb-sağalmamağı hələ sual altındadır. Niko kilsəyə baxmaqla məşğul olanda, quldur əlindəki quru budaqla ocağı qurdalayırdı. Ocağı rezinlə yandırmışdılar və Niko rezinin iyini hələ köhnə kilsəni və kilsənin uçuq damından çıxan tüstünü görməmişdən havada hiss eləmişdi, kilsəni görən kimi isə sevinmişdi ki, qızınmağa yer tapıb. Elə donmuşdu ki, evə çatmağa, ağzınacan qalandığı üçün guruldayan və istinin təsirindən yanları qızaran sobanın yanında qızınmağa səbri qalmamışdı. Buna görə də, kilsəyə girən kimi ocağın yanındakı adamdan çox ocağın özünə fikir vermişdi. Amma tezliklə həyəcanlanmağa başlamışdı. Düzdür, quldur-filan ağlına da gəlməmişdi, amma kilsəyə və ocağın yanındakı adama baxandan sonra anlamışdı ki, bu elə-belə adam deyil. Bu adam elə bil ölüb dirilmişdi. Daha doğrusu ölüydü, amma diri kimiydi. Ya da belə lap daha doğru olar, bu adam eyni zamanda həm ölüydü, həm də diri. Buna baxmayaraq eşidirdi, danışırdı, görürdü, ona deyilənləri başa düşürdü, bəlkə də haçansa quldurluqla məşğul olub, amma baxan kimi əminliklə demək olmazdı ki, bu adam quldurdur. O daha çox nağıllardakı ölü şahlara oxşayırdı. Adam deyəsən Nikonun fikirlərini başa düşmüşdü, çünki ona baxıb gülümsəmişdi. Sonra yenə çubuqla ocağı qurdalayıb yavaşdan demişdi – elə bil Nikoya yox, ocağa deyirdi: “Hə, mən nağılda olmuşam, nağıldan gəlmişəm.”

Qısası, heç kim ilk baxışdan onun kim olduğunu deyə bilməzdi – eyni zamanda milislər də. Amma o tez bir zamanda Nikonun özünə yaxın hesab elədiyi adamlardan biri olmuşdu, birincisi, ona ocağın yanında oturmağa icazə vermişdi və hər ikisi bir müddət sakitcə oturub qızınmışdılar, ikincisi də Niko onun danışdığı axırıncı adam olmuşdu – amma Niko quldurun ona etibar edib-etmədiyini bilmir, əslinə qalsa, bunun heç fərqi də yoxdur. İndisə cansız bədəni yerdə uzanıb qalıb və kimin nə deyəcəyi, kimin nə fikirləşəcəyi vecinə də deyil. Ayaqqabısının bir tayı ayağından çıxıb, ağ yun corabında ləkə var və bədəni çox məzlum görünür, adamın ona yazığı gəlir, həm də bu mənzərə adamın canına qorxu salır.

O bilirdi ki, bu gün öləcək. O bilirdi ki, bu gün onun axırıdır. Həsrətli intizar səhərdən (bəlkə də lap çoxdan!) onun ürəyini çulğamışdı. Niko gələnəcən də eləydi, ondan sonra da. Üstəlik gizləndiyi yer də onda qəribə hisslər oyadırdı. Axı nə üçün məhz burda, bu yarıuçuq kilsədə daldanacaq tapmışdı? Ola bilsin, bu elə həmin adam idi ki, Siqnaxiyə gəlib Nikonun xalasından soruşmalı idi: “Bağışlayın, şəhər mehmanxanası hardadır?” Amma o bu xarabada gizlənməyi üstün tutmuşdu. Bəyəm başqa yer yox idi? Yarıuçuq – yarıetibarlıdır. Bu həm də nə üçün gəldiyinə bağlıdır, amma o başqa söhbətdir. Kilsənin divarlarında haçansa burda yanmış kilsə şamlarının yerləri və şam tüstülərinin qaralmış izləri qalmışdı. Bəlkə o bilə-bilə buranı seçmişdi? Yəni haçansa içində şamlar yanan və ibadət olunan kilsə də xarabaya dönə bilirsə, deməli heç nə üçün təəssüflənməyə dəyməz. Bəs o nə üçün Nikonu cəzalandırdı? İndi Niko nə bu həyatda, nə də öləndən sonra daş qaladakı hakimlərin qabağında öz günahsızlığını sübut edə bilməyəcək, onlara başa sala bilməyəcək ki, o sadəcə bədbəxt ulduzun altında doğulub, tutaq ki, o qorxub dovşan kimi kolluqda gizlənməsəydi də, quldura xəbər verməyi çatdırmayacaqdı. Ən əsası, bu hadisə Nikonun gözü qabağında baş vermişdi və əgər öldürülənin ruhu da gəlib Nikoya desəydi ki: “Burda sənin günahın yoxdur, məni onsuz da haçansa öldürəcəkdilər.” – yenə də Niko sakitləşməzdi. Çünki Niko daha istədiyi kimi adam ola bilməyəcək, nə tanrının qabağında, nə də insanların. O təmiz və qorxusuz adam olmaq istəyirdi. Qor-xusuz! Çünki qorxu, hürkü hər şeydən pisdir, qorxaq adam gündə üç dəfə ölür. Müəllim Vanonun da dediyi kimi, pis adam olmaq üçün Hitler olmaq lazım deyil; birinci gün qorxursan, ikinci gün həqiqəti danırsan, üçüncü gün başqalarını aldadırsan, dördüncü gün sinif yoldaşının şeir dəftərini cırırsan – budur, sən artıq pis adamsan. Amma kindir Nikoya qulaq asan? Kimdir onu adam yerinə qoyan? Nə uşaq kimi uşaqdır, nə də kişi kimi kişi. Bircə boyu uşaq boyu deyil, əslinə qalsa, heç kişi boyu da deyil. Onu uşaqlığını istədiyi kimi yaşamağa qoymadılar, zorla dartıb uşaqlıqdan çıxartdılar, kişi olmaq vaxtı isə heç vaxt gəlməyəcək.

Qogiya isə hələ də diz üstdə oturub. Onun əli və üzü qana batıb, amma bu quldurun qanı deyil, öz qanıdır, görünür yüyənləri düz tuta bilmədiyi üçün əlinin dərisi siyrilib. Aramindara onun yarasına tütün tökürdü. Qogiyanın atasıyla Nesva atları tutmağa çalışırdılar. Leytenantla Qrdzelo ölənin yanında dayanmışdılar. Ölənsə yerdə uzanıb qalmışdı, elə bil quş və ya heyvan kimi qoşalülə ilə öldürüldüyünə görə hamıdan utanırdı… Bir sözlə, artıq hər şey qurtarmışdı. Amma istədikləri kimi yox. Qrdzelo iki dəfə kilsəni gəzib başqa quldurları axtarmışdı – amma əlbəttə ki, tapa bilməmişdi, çünki olmayan şeyi tapmaq mümkün deyil. Hamı nəyləsə məşğul idi, hamı bir-birinin üzünə baxmaqdan utanırdı, elə bil yaraya tütün tökmək, atları tutmaq, kilsəni axtarmaq bu saat ən vacib işlər idi, amma ölən bir qıraqda, daşlaşmış torpağın üstündə üzü üstə atılıb qalmışdı, elə bil o heç kimə lazım deyildi, elə bil ümumiyyətlə yox idi; və əslinə qalsa, o heç quldur olmaya da bilərdi, deyək ki, Nikonun fərziyyəsincə hansısa nağıldan çıxıb gəlmiş, amma düşdüyü yeri anlamağa, ətrafına baxmağa və gəldiyi yerə qayıtmağa macal tapmadan güllələnib öldürülmüş nağıl qəhrəmanı da ola bilərdi. Bu da nağılın sonu.

Nağılı bir yana qoysaq, Niko fikirləşir ki, bu xalasına aşiq olan tsnorili Soso da ola bilərdi. Kilsədə onun yanında oturanda Niko adamın təbəssümünə fikir vermişdi, onun qəribə təbəssümü vardı (xalası da deyir ki, Sosonun təbəssümünə baxanda ağlamaq istəyirdim). Ola bilsin o istədiyi qızın, yəni Nikonun xalasının dalınca gəlirmiş, amma burda dayanıb qalıb, ayaqları getməyib, çünki hələ də xatırlandığına, hələ də gözlənildiyinə ümidi qalmayıb… Ümumiyyətlə, onun həyatında cəmisi bir dəfə gördüyü, Tsnorinin tozlu yollarında bir yerdə gəzdiyi, axşam isə evə ötürdüyü və adını soruşmağa da utandığı qızı sevgilisi saymağa haqqı var idimi? Kaş ki bu adam Soso olmayaydı. Çünki xalası hələ də möcüzə baş verəcəyinə inanır, özünü buna inandırıb və belə yaşamağa da öyrəşib. Amma bu adamın həmin Soso olub-olmadığı heç nəyi dəyişmir. Dünya Sosolar ilə doludur, müharibə hamısını evdən-eşikdən didərgin salıb, bitki kimi kökündən dartıb qopardıb, onların haçansa qayıdıb-qayıtmayacağını heç kim bilmir.

Birdən hardansa at qazalaqda oturan İoseba peyda oldu. Leytenant onu görən kimi dedi: “Vaxtında gəlmisən.” Amma İoseba meyidi görən kimi çiyninin üstündən tüpürdü və qamçını ata elə çəkdi ki, araba da atla bir yerdə yerindən götürülüb toz qopartdı.

İoseba ölülərdən qorxur, özü dediyi kimi, elə meyid görən kimi bədənini titrətmə bürüyür. Bu haqda neçə dəfə Nikonun nənəsinə danışıb. Guya ölülər olmasaydı, onda o da içkiyə qurşanmazdı, adam kimi yaşayardı. Özü də içəndən sonra hansısa ölü yadına düşür, ölünün dalınca söyür və ölülərdən elə şeylər danışır ki, sən də qorxmağa başlayırsan. Yaşlansa da bu qorxu onu tərk etməyib. Həmişə də bir hadisə danışır, heç kim bilmir ki, bu hadisə doğrudan da olub, yoxsa İoseba onu qorxusuna bəraət qazandırmaq üçün quraşdırıb.

Bu hadisə baş verəndə onun on iki yaşı vardı. Ömründə birinci dəfə atası olmadan, təkbaşına qazalağa mindi və taleyinin dönüklüyündən birinci sərnişini meyid oldu. Həmin gün atası xəstə idi, buna görə də qazalağı oğluna etibar etmişdi. “Axı hələ uşaq idim, – İoseba deyir, – ona görə də mənə yaman təsir etdi.” İki hörmətli adam – tacirlə keşiş qazalağı kirayələdilər, dedilər ki, kilsədən öz varidatımızı aparmaq istəyirik, həmin varidat isə meyid imiş. Meyid tabutda olsaydı dərd yarı olardı, amma bu meyid açıq idi və əynində sinəsi medalla dolu polkovnik, bəlkə də general mundiri vardı. Meyidin bir gözü açıq idi, bu da ona dəhşətli görkəm verirdi. “Həmin gün mən lənətləndim və həmişə qazalağa oturan kimi, o meyidin nəzərlərini kürəyimdə hiss edirəm.” İoseba qorxsa da, daha dayana bilməzdi. Qazalaq getdikcə meyid yırğalanırdı və meyidin başı qazalağa toxunub səs salırdı. İoseba bu səsə daha dözə bilmədiyi üçün qazalağı saxlayıb əynindəki yarımkürkü çıxartdı və meyidin başının altına qoydu (atası onu yola salanda öz yarımkürkünü də vermişdi ki, o yaşından böyük görünsün). Tacirlə keşiş meyidin yanında, üzü yola oturmuşdular. Amma heç biri nə üçün dayandıqlarını soruşmadı, çox güman ki, heç buna fikir də vermədilər. Ola bilsin apardıqları meyiddən daha vacib işləri vardı və hal-hazırda onları fikirləşirdilər. Ünvana çatanda tacirlə keşiş qazalaqdan düşüb üstlərini çırpdılar və bir qıraqda dayandılar. Meyidi İoseba tək daşımalı oldu. Amma yoldan keçən qadının ona yazığı gəldi və meyidi ikinci mərtəbəyə çıxartmağa kömək etdi. Bu gombul, sağlam bədənli qadın idi. İoseba bu haqda danışanda deyir: “Meyidi elə tutmuşduq ki, getdikcə əlim qadının döşünə dəyirdi,” – sonra da gülümsəyir. On iki yaşlı uşaqlar lazım olan hər şeyi bilirlər. O gün bu gündür İosebanın işləri yaxşı getmir. “Dünya dağıldı və təzədən düzəldi, axmaqlar ağıllandı, keçəllər saç çıxartdı – amma mən hələ də arabaçıyam. Həmişə o meyidi daşıyıram, əslində tək o meyid yox, bütün qəbiristanlıq mənim qazalağımdadır.” İoseba bu haqda yorulmadan, usanmadan danışır, təki bircə nəfər də olsa, ona qulaq asan adam olsun. Elə Nikonun özü bu hadisəyə azından min dəfə qulaq asıb; amma Niko qətiyyən yorulmur. İosebanın dili çox şirindir.

İosebanın qazalağı gözdən itməyə macal tapmamış korlar gəldi. Əlbəttə ki, dəstənin başında Sandro əmi addımlayırdı. Sandro, Fido, Abe, Noe, Abe, Fido, Sandro. İoseba deyir ki, Marqarita Sandronu gül kimi əkib çoxaldır, Sandrodan bir tikə kəsib dibçəyə əkir və təzə Sandro çıxır. Doğrudan da onlar bir-birinə çox oxşayırlar, yəqin ki, hamısının kor olmağındandır. Heç biri görmür və buna görə də eyni görünürlər. Hətta eyni cür danışırlar. Heç vaxt mübahisə etmirlər, həmişə bir-biriylə razılaşırlar və dörd səslə eyni şeyi deyirlər.

Korlar dayandılar və kor gözlərini göyüzünə dikib xeyli vaxt belə dayandılar. Onlar burdakılara heç nə demədilər – həmçinin burdakılar da onlara. Milislər onlara baş qoşmalı halda deyildilər. Korlar yəqin ki, burda nəsə pis bir şeyin baş verdiyini hiss etdikləri üçün getmək istəmirdilər və indi onlar üçün qalmaq da getmək qədər çətin idi. Ola bilsin, əbədi qaranlıqları içində hiss etdikləri, işdir kor olmasaydılar, indi görə biləcəklərindən daha çox idi və buna görə də, bu hiss onları tərpənməyə qoymurdu. Onlar sakitcə dayanıb göyüzünə baxırdılar. Sonra Sandro əmi papağını çıxartıb hər iki əliylə sinəsinə sıxdı. Buna bəndmiş kimi qalanları da papaqlarını çıxartdılar, amma vəziyyətlərini dəyişmədilər. Külək onların saçını yellədirdi. Deyəsən onlar Bodbisxevi bazarından, ip satmaqdan qayıdırdılar, axı ip lazımlı şeydir, bağlanmalı, asılmalı o qədər şey var ki. Onlar toxuduqları ipi bazarda satıblar, indi də təzə ip toxumaq üçün evə qayıdırlar. Onların həyatı bu axarla davam edir: bazar – ev – bazar. Hərdən Niko onların yanına, həm də emalatxana olan evlərinə gedir və onlar Nikoya icazə verirlər ki, o ip əyirən qurğunun dəstəyini fırlatsın. Nikonun getməyi xoşladığı iki yer var, biri İosebanın at tövləsidir, biri də bu korların evi. Amma korların evinə yayda getmək daha yaxşıdır, çünki yayda onlar ip əyirən qurğunu buğanaq evdən həyətə çıxartırlar və təmiz havada işləyirlər. Onlar işləyir, Niko isə onlara baxıb əylənir.

“Siz görməyə-görməyə bazara necə gedib-gəlirsiniz?” – Niko Sandro əmidən soruşur, elə-belə, sözarası soruşur, elə soruşur ki, Sandro əmi onun bura ancaq ip əyirən qurğunun dəstəyini fırlatmaq üçün gəlmədiyini bilsin, bilsin ki, o və o biri korlar da Niko üçün maraqlıdır. Sandro əmi ayağının yanına mis qabda su qoyub. O bu suda boyat çörəyi isladır. Həyəti təzə sulayıblar. Həyətdən yaş torpaq və toz iyi gəlir. Evin qabağındakı tağdan çinauri asılıb. Çinauri korların tək dostudur, gecələr onu çalırlar, hiss etdiklərini simlərə töküb dilləndirirlər. Sandro əmi ona cavab vermir, dostları kimi sakitcə oturub suda islatdığı çörəyi gəvələyir. Nikonun yanındakı kisədə (kisə Nikodan böyükdür) donuz tükü var. Yerdə, korların qabağında təzə əyirdikləri ip var, ip qız hörüklərinə oxşayır. Niko artıq cavabın gəlməyəcəyinə əmin olanda Sandro əmi cavab verir: “Elə Bodbisxevi də Siqnaxi kimidir, hər yer qaranlıqdır.” Fido da onunla razılaşır: “Düzdür.” “Gözü görənlər yolu tapmağa daha çox çətinlik çəkir,” – bunu da Noe deyir. Abe isə razılıqla başını tərpədir, daha danışmır, axı eyni şeyi dörd cür deməyin nə mənası var? Üçü bəsdir, anlayan anlayır onsuz da.

Amma bu köhnə xatirədir. İndisə korlar papaqları əllərində dayanıb göyə baxırlar və indi onlar üçün getmək də qalmaq kimi çətindir. Birdən Aramindara onlara tərəf qışqırır: “Nə var burda dayanmısınız? Öz yolunuzla gedin!” Aramindara sözünü qurtaran kimi Sandro əmi (və o biri korlar) papağını (papaqlarını) başına qoydu (başlarına qoydular), elə bil Aramindara onlara demişdi ki, papağı qoyun, yoxsa soyuq olar. İndi hamı korlara baxırdı, korlarsa göyüzünə.

Külək quldurun yarımkürkünü və saçlarını oynadırdı.

“Səhərdən axşamacan ip hörürsən, amma arvadını bağlaya bilmədin!” – Aramindara yenə qışqırdı. Uzun çəkən gərginlikdən sonra Aramindara izaholunmaz həyəcan içindəydi və indi nə dediyinin fərqində deyildi; o kimisə hirsləndirmək, dava etmək istəmirdi, sadəcə hələ özünə gəlməmişdi, baş vermiş hadisədən sonra ürəyində əməmlə gələn boşluğu ata bilmirdi. Nikonun babası havayı yerə demir ki: hirsli baş kor gözdən də pisdir. “Bəsdir!” – leytenant Aramindaranın üstünə qışqırdı, sonra korlara tərəf döndü: “Xətrinə dəyməsin, Sandro əmi.” Aramindara isə dayanmaq istəmirdi: “Nə üçün dayanıb bizə baxırlar?” Onun səsində özününkülərə qarşı üsyan var idi, yəni ki, mən sizə tərəfəm, sizsə mənə qarşı. Korlar başlarını salıb yola düzəldilər, əvvəlki kimi – bir-birinin dalınca. Aramindara özü-özünə təəccüblənirdi ki, nə üçün bu zərər-ziyansız adamlara söz atdı, amma yenə də özünü saxlaya bilməyib qışqırdı: “İoseba səni nişanlayıb, qapını bağlı görsən təəccüblənmə.” Niko gülmədi, korlarsa heç nə eşitməyiblərmiş kimi sakitcə yollarına davam etdilər. Onlar başlarını dik tutub, qürurla dağa tərəf, Siqnaxiyə gedirdilər – elə bil yoxuşla göylərə, tanrının yanına yol almışdılar.

Daha artıq dayanmaq olmazdı. Meyidi Qogiyanın qatırının üstünə aşırtdılar (çünki vurulan quş ovçuya məxsusdur, ovu başqalarıyla bölüb-bölməmək isə ovçunun işidir). Qatır getdikcə meyid yellənirdi, əli qatırın böyrünə dəyirdi, elə bil meyid lazım olan yerə tez çatmaq üçün qatırı tələsdirmək istəyirdi. Elə bil meyid bu görünüşündən utanırdı. Tezliklə meyidin bütün qanı süzülüb qatırın belini islatdı. Qogiya yenə də dəstənin axırında gedirdi, amma daha onu lap axırıncı saymaq olmazdı: o qalib idi, başqalarından fərqlənirdi. Tüfəngi sol çiynindən asmışdı, əskiylə sərinmiş sağ əlini isə tez-tez ağzına yaxınlaşdırıb üstünə hovxururdu, elə bil soyuqdan donduğu üçün isitməyə çalışırdı. Ola bilsin tütün tökülən yara həqiqətən də incidirdi, amma elə də bərk yandırmırdı, o sadəcə oyunbazlıq edirdi. Qatır narahat idi, dal ayaqlarını kiminsə yerişini yamsılayırmış kimi əyri atırdı. Meyid isə əvvəlki kimi yellənib əliylə qatırı tələsdirməyə davam edirdi. Meyidin barmağındakı üzüyün üstünə qış gününün şüası düşdükcə parıldayırdı. Qogiya üzüyü çıxartmaq üçün addımlarını yeyinlətdi, qatıra çatıb sol əlini meyidin əlinə tərəf uzatdı. Bu yerdə Niko özünü saxlaya bilməyib ayağa durdu və qışqırdı: “Qogiya, qatil! Qogiya, qatil!”

Qogiya dayandı, qorxudan böyümüş gözlərini səs gələn tərəfə çevirdi. Uzun müddət kolluqda titrəyən Niko qorxunun əslində necə bir hiss olduğunu duymuşdu və indi daha özünü saxlaya bilməmişdi. Sonra nə olduğu Nikonun yadında deyil, bircə onu xatırlayır ki, haçan kürəyindən atəş açılacağını gözləyirdi. O qaçırdı, qaçırdı və bütün varlığıyla Qogiyanın onu necə nişan aldığını hiss edirdi. Qaçırdı və qaçdıqca Qogiyanın nə üçün yubandığına, nə üçün onu vurmadığına təəccüblənirdi. Qogiyanın onu öldürəcəyinə zərrə qədər şübhəsi yox idi, Qogiya onu öldürməliydi. Axı Niko Qogiyanın əlindən öldürülmək haqqını qazanmışdı – axı təkcə o bu cinayətdən daha artıq şeyi bilirdi: Qogiya qatildir, canidir – həm də öz içində, ürəyində. Buna görə də Qogiyanın onun dalınca düşəcəyinə şübhə eləmirdi, çünki Qogiyanın başqa yolu yox idi, çünki Niko onun ən böyük sirrini bilirdi, çünki Niko ona demişdi: “Sən bu gün bir adamı həyatdan məhrum elədin, təcrübəsizlikdən və təsadüfdən yox, ona görə ki, sən təbiətən qatilsən!” Buna görə də Qogiya onu tapıb o quldur kimi – əgər o həqiqətən quldur idisə – öldürməyənəcən sakitləşməyəcək. O qaçırdı, dayanmadan qaçırdı. Ürəyi bu saat sinəsini söküb çıxacaqmış kimi bərk-bərk döyünürdü. Bir az da qaçsaydı nəfəsi kəsiləcəkdi, amma o hələ ki qaçırdı, çünki var idi, mövcud idi və sağ qalmaq, mövcud olmaq üçün qaçırdı. O heç vaxt həyatı belə başa düşməmişdi, bu cür yanğıyla yaşamaq istəməmişdi. Qəribədir ki, o boynunu sındırmadı, kol-kos gözünə girmədi, çünki o çox bərk qaçırdı, hətta qaçmaqdan əlavə uçurdu da. Elə qaçırdı ki, elə bil Qogiya doğrudan da tüfəngini qapıb onun dalınca düşmüşdü. Qaçırdı, bilmirdi hara qaçır, bilmirdi haçan çatacaq (görəsən hardadır onların lənətəgəlmiş evi?), qaçırdı və yenə də qaçmaq, gözdən itmək, havada buxarlanmaq istəyirdi… Elə bil doqquz dənizdən üzüb doqquz dağı aşmışdı. Yaxşı ki, körpünün yanında avtobusa mindi (sürücü onu tanımışdı). Daha ayaqlarını hiss etmirdi, hər dəfə nəfəs alanda ciyərləri partlamağa gəlirdi, gözləri qaralırdı, amma huşunu itirmirdi, tez özünü ələ alırdı, çünki bu vəziyyətdə də qorxu onu tərk etməmişdi…