Kitabı oku: «Кая чабасың, гомер юртагы? / Куда мчишься, рысак жизни?», sayfa 2
Уен сүзләр белән башланган әңгәмә, кабат очрашкач, янә дәвам итте. Бу юлы – җитди, бөтенесе уртага салынып, ачыктан-ачык сөйләшенде. Һәм Яңа ел алар өчен үтә мөһим, бик җитди һәм гаять истәлекле вакыйга белән башланды – загс бүлегенә гариза илтеп бирделәр.
2
Габделнур һушына килде. Авырлык белән күзләрен ачты. Беравык үзенең кайда икәнен аңышмыйча торды. Ул куаклар арасында ята иде. Уң кулы белән юеш салкын җиргә таянып торып басты. Башын селкеде, чалбар балакларын, пиджак итәген каккалады. Куакларны аралап, тар сукмаклы ачыграк урынга чыкты, як-ягына каранды. Ниһаять, үзенә нәрсә булганын хәтерендә яңартты.
Ул кичке якта төзелеш комитетының торак-көнкүреш комиссиясе әгъзасы белән әүвәл Северный бистәсендә, халык телендә «сипушка» дип йөртелә торган, туган-тумачасының ихатасында тактадан әмәлләнгән, мунча хәтле генә өйдә яшәүче бер балта остасында булды. Аннары алар идарәнең өченче участогында монтажчы булып эшләүче берәүнең өенә бардылар. Билгеле, бу аның үз йорты түгел, ә Соцгород читендәге ике катлы барактагы кысан гына бер бүлмәдән гыйбарәт булган яшәү урыны. Ир кеше хатыны һәм ике кечкенә баласы белән шунда яшәп ята. Төзелеш идарәсендә ике ел эшли, хезмәтендә гаеп-кыеклары юк. Чиратны бераз алгарак күчереп булмас микән, дигән ният белән язылган гаризасы бар. Тикшерү шуның өчен кирәк дип табылган. Моны Габделнурга идарәнең профсоюз оешмасы рәисе җиткерде. Комиссия әгъзалары монда да Северный бистәсендәге эшне башкардылар: бу эшченең дә яшәү шартларын үз күзләре белән күреп, кирәкле кәгазьләрне карап-барлап, акт төзеделәр. Хуҗа бик кыстаса да, юк сәбәпне бар итеп, чәйгә калмадылар. Хатыны, аптырагач:
– Утырыгыз инде, зинһар, аштан олы булмыйлар инде, – дип тә карады.
Дөресен генә әйткәндә, шушы тирәдәге заводларның берсеннән китеп, фатирлы булуга өмет итеп, төзелешкә килгән бу адәм Габделнурның да, аның юлдашы комиссия әгъзасының да аралашкан-белешкән кешесе түгел. Аңа карап кына, аны йә яхшы, йә начар бәндә дип әйтергә хаклары юк. Шулай да бүгенгедәй тикшерү вакытларында итәкне җыеп йөрү хәерлерәк, актыктан сүз әйтерлек булмасын. Моны аларга төзелеш комитеты рәисе һәрдаим кисәтә килә. Шуңа күрә, монда гаилә башлыгының да, хатынының да гозерләп кыставына карамастан, чәйләмәделәр. Белеп торалар: табынга утырсаң, чәй янына мәе дә чыгачагы көн кебек ачык; әле бер шешә белән генә чикләнсәләр бик ярый. Аннары инде, бердән, соңга калына (Габделнурның иптәше гаиләле иде, әле өенә – Каравай бистәсенә кайтмаган бит), икенчедән, син бу хуҗага үзеңне бәйле кеше итеп тоя башлыйсың, аның торак хәлен яхшыртуга, ягъни мәсәлән, чиратын алгарак сикертергә (кемнәрнедер узып, арткарак калдырып) тиешле кебегрәк буласың, кыскасы, син аңа бурычлы сыманрак бер хәлгә тарыйсың. Гәрчә монысы инде – чиратны үзгәртү – идарә башлыгы, партбюро секретаре һәм төзелеш комитеты рәисе фикерләренә таянып, профсоюз комитеты утырышында хәл ителсә дә.
Хуҗа:
– Ярар инде, алайса, гаепләп китмәгез инде, бераз гына утырсагыз да була иде, – дип нәүмизләнеп, эш кешеләрен тышкы ишек төбендә озатып калды.
Барактан чыккач, юлдашы бер якка китте, Габделнур – икенче якка. Караңгы төшә башлаган, якын-тирәдәге өйләрнең һәм ике-өч катлы йортларның тәрәзәләре саргылт төскә кергән. Көне ямьсез, җил, карасу авыр болытлар түбәнтен генә агыла. Урамда кеше-кара сирәк, бала-чага да күренми.
Гөнаһ шомлыгына каршы дигәндәй, егетнең юлы бакча аркылы иде. Кинәт агачлар, куе куаклар эченнән ачыргаланып кычкырган хатын-кыз авазы яңгырады.
– Ярдәм итегез! Талыйлар!
Габделнур туктап калды. Әйләнә-тирәдә беркем юк. Баягы чырылдавык тавыш янә кабатланды:
– Коткарыгыз!
Егет ике уйлап тормады: кисәк сулга борылды һәм, озын куакларны аралап, алга омтылды.
Һәм шул минутта ук егетнең каршында бер әзмәвер шәйләнде, нидер тоткан куллары күтәрелде… Бу шулхәтле тиз арада булып алды ки, егет аңышырга өлгермәде: ни кулын күтәреп саклана, ни читкә тайпыла алмыйча калды. Башына сугудан аның күз аллары караңгыланды, гәүдәсе мәлҗерәде, ул һуштан язды…
…Ачыграк урынга чыккач, өс-башын каккалаганда, ул пиджак һәм чалбар кесәләренең әйләндерелгән булуын, кулъяулыгының һәм пәкесенең дә урынында түгел икәнен белде, димәк…
– Ах… – дип, әшәке итеп сүгенде егет.
Әйе, димәк, теге хатын-кызның ярдәмгә чакыруы алдавыч кына булган икән.
– Ә бит ничек чәрелдәде, мәнсез нәрсә, артист кына буласы… Шулхәтле ышандырырлык итеп кычкырды…
Егет үзенең гыйбадлыгы, һәрчак һәм һәркемгә ярдәмгә килергә атлыгып торуы, моның алдын-артын уйламавы аркасында ниндидер усал ниятле бәндәләрнең кармагына капканын аңлады. Шуңар шөкрана итәргә кала: хезмәт хакы, аванс алган вакыт түгел, акчасы ун-унбиш сумнар тирәсе генә иде. Дөрес, аена йөз кырык-йөз илле сумнар алып эшләгән кешегә бу да аз акча түгел. Баш исән булсын, дияргә генә кала.
Сул күзе томанлагандай булгач битен сыпырса – кан. Башы да сызлый. Уң кулы белән чәченә кагылды – бармаклары кып-кызыл. Чыккан җиренә – куаклар арасына кереп, кулъяулыгын табып алды, пәкесе күренмәде. Шунда ук бер метр чамасы озынлыктагы, уклау юанлыгы тимер торба ята иде. Әле дә ярый акт кәгазьләрен теге иптәше, иртәгә иртән конторга керәсем бар, постройкомга тапшырырмын, дип, үзе белән алган иде.
Аннары бакчадан чыкты, як-ягына күз салды. Канга баткан егеткә шикләнеп карап, җәһәт-җәһәт атлап, ике кыз узып китте. Бу хәлендә урам буйлап барса, тагын бәлагә таруы ихтималын (милиция күзенә чалыначак) уйлап алды, кайдадыр шушы тирәдә хастаханә барлыгы исенә төште; каны йогышлану ихтималын да күз уңында тотты.
Тыкрык шикелле тар урамнар буйлап бара торгач, олы юлга – Белинский урамына килеп чыкты. Алга карагач аптырап китте: еракта дүрт катлы мәһабәт бина – Ленин исемендәге Мәдәният сарае. Егетнең анда булганы, Тамара белән бакчасында да йөргәне бар иде. Каршыда да биш катлы йортлар тезелеп киткән.
Тротуардан килүче берәүгә мөрәҗәгать итәргә туры килде:
– Абзый, монда кайдадыр уникенче больница бар бугай.
– Артта ул, Социалистическая урамын узгач, – диде өлкән яшьтәге адәм һәм сулга таба борылып күрсәтте. – Әнә теге дүрт катлы йорт почмагыннан күренер. Булнис каршында бер катлы өйләр булыр. Аңладыңмы?
– Әйе.
Абзый, егетнең канлы башына игътибар итеп, кызыксынудан бигрәк жәлләп карады.
– Кем сине шулай?..
– Да… Булды инде хәлләр, – диде егет, кул селтәп. – Рәхмәт, абый!
Хастаханә ихатасы биек тимер койма белән әйләндереп алынган, әнә бәләкәй капкасы да күренә. Аны аша узып, эчкә керде. Хастаханә бинасыннан чыгып килүче берәүдән сорады:
– Монда травмпункт бар микән?
– Бар, – диде ир кеше. – Беренче катта, кергәч сорарсың.
Бераздан егет үзенә кирәкле бүлмәдә иде инде. Табиб, озын, юка гәүдәле ир уртасы кеше:
– Утырыгыз, – диде. – Ни булды?
Габделнур бик җәелеп китмичә генә аңлатып бирде. Ак перчатка киеп алган табиб өстәл яныннан кузгалды, егет каршына басып, бармаклары белән аның чәчен аралады, башын капшады, үрелеп карады.
– Кайда булды бу хәл?
– Моннан ерак түгел, скверда.
Габделнур кыскача гына кая һәм ни өчен баруын, бу тирәләргә килеп чыгуының сәбәбен аңлатып бирде.
– Сез үзегез генә идегезме?
– Әйе.
– Кемнәр һөҗүм итте?
Егеттән җавап ишеткәч, табиб янә сораша башлады:
– Кем иде ул: танышмы, түгелме?
Җаваптан соң табиб карточка тутырды: егетнең исем-фамилиясен, туган елын, яшәү урынын теркәп куйды. Ә бу вакытта ак халатлы, күзлекле, түгәрәк гәүдәле яшь кенә шәфкать туташы егеттән ишеткәннәрне криминал журналга яза барды. Әлбәттә, бу кадәресе Габделнур өчен караңгы, чөнки мондый матавыкка беренче мәртәбә юлыгуы иде бит.
Яра тирәсендәге чәчен кыркыгач, табиб, новокаин уколы кадады, җәрәхәтне водород перекисе һәм спиртлы эремә белән юып текте.
Габделнур, табиб ни кушса, шуны тыңлап, башы авыртса да тешен кысып түзеп утырды. Чиста ак халатлы ир-ат үз эшен бик белеп һәм җиренә җиткереп башкара, күрәсең, аның өчен бу еллар буена күнегелгән гадәти көндәлек нәрсәдер; таза тәнле, буй-сынлы егетнең юк-барга шыңшымасын белгән сыман, авыртамы, юкмы, дип тә кызыксынмый. Шулай да үзе йомшак, ягымлы тавышы белән һаман сораштыруын дәвам итә. Габделнур моны шулай тиешле нәрсә кебек кабул итте. Табиб кеше сораштырырга бурычлыдыр, әнә шулай сөйләштергән арада авыруга бераз җиңеллек тә китерергә телидер, дип уйлады. Алар халкы сүз белән дә дәвалый, дип ишеткәне бар иде, тикмәгә генә, иң беренче – сүз, димиләр бит. Ә чынлыкта исә табиб бу вакыйганы милиция бүлегенә хәбәр итәргә тиеш, сораштыруы шуның өчен иде.
– Хәтерлисеңме, көз көне дә шушыңа охшаш бер хәл булган иде, – дип, ул журналга берөзлексез нидер язып утырган шәфкать туташына мөрәҗәгать итте.
– Әйе, – диде кыз, каләмен кәгазь өстендә йөртүен туктатмыйча гына баш кагып.
Эшен бетергәч, мәрхәмәтле күзләрен текәп:
– Борчылырлык әллә нәрсә юк, тәнең таза, төзәлер, – диде табиб авыруга. – Икенчеләй чит-ят җирдә, караңгы урыннарда саграк йөрергә тырыш. Ә безгә берәр атнадан килеп күренерсең. Яланбаш йөрмә, әле суык.
– Ярар.
Бераздан, аның хәлен җиңеләйткән изге затларга рәхмәтләр укып, Габделнур дару исләре аңкып торган травматология кабинетыннан чыгып китте. Хастаханә ихатасы буш, урамда да, гомумән, бу тирәдә кеше-кара узганы күренми. Ул тукталышка таба юл алды.
Трамвайда селкенеп кайтканда, егет каршылыклы уйлар кичерде. Менә бүген кич алар икәү, кемнәрнеңдер мәнфәгатьләрен кайгыртып, эштән соң йөриләр. Ярый, ул – буйдак, ә теге иптәшен өйдә гаиләсе көтә, үз йортлы кешенең вак-төяк мәшәкатьләре дә бардыр. Эше булмаса, авыр хезмәт көненнән соң ял итәргә хаклы түгелмени? Габделнурга да ял тиеш. Чөнки берникадәр вакыттан соң кулына китап-кәгазь, ручка алачак – политэкономиядән «Халык хуҗалыгының планлы рәвештә үсеше», Азия һәм Африка яңа тарихыннан «Индиянең 1857 елгы азатлык восстаниесе» дигән темаларга контроль эшләр тапшырасы бар. Ә ниндидер зобанилар, мөгаен, эчәргә акчалары беткәнлектән, аңа һөҗүм итәләр… Бәлки, алар иртәгә Габделнурга һәм башка бик күпләргә медицина ярдәме күрсәткән табибны да таларлар? Ә ул кайчандыр аларның туганнарын дәвалагандыр… Хәер, табиб булгач, ул кан дошманын да, хәтта бакчадагы теге әтрәк-әләмнәрне дә авыр хәлдә калдырмас, чөнки институтта Гиппократ анты биргән…
Габделнур, теге явызларны күрмәсә дә, менә хәзер кайдадыр эчеп утыруларын (аның кесәсен актарып, талап алган акчага), бу «эш»не ничек оста итеп майтаруларын, берсен берсе бүлдерә-бүлдерә мактануларын күз алдына китерде. Шик юк, алар янында юрамалый ачыргаланып ярдәм сорап кычкырган хатын-кыз аламасы да утырадыр. Аларның кылган җинаятьләренә вөҗдан газабы кичермәүләрен, бәлки иртәгә-берсекөнгә янә шуңа сәләтле икәнлекләрен дә ачык шәйләде егет. Бу адәм актыклары алар тарафыннан кыерсытылган намуслы кешеләр урынына үзләрен куеп карамыйлардыр шул. Юкса юлбасарга әверелмәсләр иде. Ни аяныч, алар гөнаһны да белми, куллары да корышмый. Яңадан кешегә кул күтәрмәм, кабат кеше малына тимәм, дигәнче, алты үремле каеш камчы белән ярасы иде үзләрен мәйданда, халык алдында…
Кисәк кенә беренче елны зеклар белән эшләве хәтеренә төште. Аларның да берише кылган явызлыклары, бозыклыклары белән масаеп лаф оралар иде бит. Хәтта озын торык авыл гыйбады да, берәүне исертеп (чит кеше түгел, якын танышы турында сүз бара), хатыны белән аның өендә үк әвәрә килүен селәгәен агыза-агыза сөйли иде. Аның, төрмәдә утырмаган кеше кешемени ул, дип әйткәне дә хәтерендә. Теге чакта Габделнур ул мәхбүсләргә битараф булса, хәзер исә мөнәсәбәте үзгәрүен сизде. Әйтәләр бит: кеше хәлен кеше белми, үз башына төшмәсә…
Тулай торакка кайткач, Габделнур кием алыштырды, бүлмәдәге егетләр гозерләп сорагач, үзе белән булган вакыйганы кыскача сөйләп тә бирде.
Баш астына мендәр куеп, караватында китап укып утырган прораб Шәмсун иң беренче телгә килде:
– Шул кирәк сиңа! Бөке кебек, кайда тишек бар, шунда тыгыласың.
Габделнур үзе дә, бүлмәдәге бүтәннәр дә бермәлгә өнсез калган шикелле булдылар, Шәмсунның бу сүзләре – кеше хәленә керәсе урынга шулай каты бәрелүе – берсенә дә ошамады бугай.
Чәй эчеп утырган, кыска җиңле соргылт күлмәк кигән Миргаяз (ул үз янына яңа кайтып кергән бүлмәдәшен дә дәшкән иде инде) дустын яклыйсы итте, коңгырт күзләрен тутырып Шәмсунга карады:
– Нигә алай дисең?
Шәмсун китабын, ябып, тумбочка өстенә ташлады, күзлеген дә салып куйды. Җитү чәчле, зур башлы, киң җилкәле бу егет утызга җитеп килә иде инде. Яшь чагында ул институт командасында волейбол уйнаган, шуңа күрә, атлаганда, башын аска иебрәк йөри, алгарак чыгып торган кулбашлары аркасын бөкрәйтебрәк күрсәтә сыман, чынлыкта ул бөкре түгел, сау-сәламәт таза егет, хәзерге вакытта физик хезмәт белән шөгыльләнмәсә дә, куллары зур һәм каты. Бүлмәдә һәрчак зәңгәр төстәге йон спорт костюмыннан.
– Колхоз базарыннан бер йолкышны алып кайтып хур булганыңны оныттыңмыни?! – диде ул һәм аннары, ирен читләре белән ачы елмаеп, дәвам итте: – Әнә тугызынчы трамвайда бер җырчы карчык йөри… Аны да алып кайт.
Габделнур ул кортканы белә: әбекәйнең кулында таушалып беткән зур гына хуҗалык сумкасы булыр, үзе ниндидер йөрәк өзгеч моңлы тавыш белән җырлый: «Зәңгәр күлмәгеңне киясең дә…» Аны ишеткән бөтен кеше тын кала. Кайберәүләр жәлләп тиен суза (ләкин әби үзе хәер сорашмый), кондукторлар аңарга беркайчан да билет алырга кушмыйлар. Ул кем, кая бара, нишләп йөри, ничек бу хәлгә төшкән, ни рәвешле көн күрә – Габделнур моны белми. Хәер, бүтәннәр дә аның хәлен – торыр урыны, бала-чагасы, туганнары барын-югын белмидер. Бәлки, аның гаиләсе дә юктыр. Егет, аның тавышына сокланып, кайчагында, кирәк урында төшмичә, ары да киткәли. Яшереп кенә учына акча да төрткәне бар. Сүз шул мескен әбекәй турында иде.
Габделнур Шәмсунга сөзеп карады, ләкин дәшмәде.
Ә бүлмәдәшенең сүзе бетмәгән икән әле, җепкә-җеп төшендереп бирүне кирәк тапты, ахры:
– Бу дөньяның кәкресен син генә турайтып бетерә алмассың. Исеңдә тот. Нигә кирәк булды сиңа ул матавыкка юлыгу, чит кеше эшенә тыгылу? Ул хатын-кыз синең кемең? Беркемең дә түгел! Аңлагансыңдыр: анда берәү дә икенче кешене җәберләмәгән…
– Син бигрәк каты әйтәсең, – диде Миргаяз, өстәл яныннан торып һәм караватына утырды; аның тулы, таза гәүдәсеннән карават сеткасы сыгылып, шыгырдап куйды.
– Андый хәл баштан узган, – диде Шәмсун һәм Габделнурга туры карап сөйләргә мәҗбүр булды: – Бервакыт, урамда икәү сугышканны күреп, араларына кердем. Ни белән бетте дисең? Үземне үк гаепләделәр. Тегеләр туганнар булып чыкты. Алар бер-беренә сукканнарын оныттылар, ә мин аралаганда, берсенең, ялгыш егылып (чөнки исерек иде), кулын сындыруын кичермәделәр, миңа сылтадылар. Бәхетсезлеккә каршы, милиция машинасы узып бара иде… Бүлектә дә бөтен гаепне миңа чәпәделәр. Чөнки тегеләр икәү, аларга ышандылар… Менә шулай, егетем, туган туганны табар, ятка бәласе калыр, дип юкка әйтмәгәннәр. Икенчеләй, кеше сугышканны күрсәң, әйләнеп үт, туктап та торма, эндәшсәләр дә ишетмә, күрмәгән-белмәгән – мең бәладән котылган…
Гәрчә бәхәстә һәркем үз фикерендә калырга тырышса да, Габделнурны да шактый уйга салды бу вакыйга. Нишләсен, ул шулай тәрбияләнгән, күрәсең. Ә бит төптәнрәк уйлап карасаң, Шәмсун сүзләрендә хаклык бар, шайтан алгыры.
Аларның бүлмәсендә узган ел беркадәр үзгәреш булды: Ваня хәрби хезмәткә алынды, ә аның урынына армиядән кайткан элекке солдатны – Сөмбәт исемле егетне керттеләр. Озын буйлы, ябык йөзле бу егет аз сөйләшә, күбрәк тыңлап торырга ярата. Ул чит илдә – Германиядә хезмәт иткән, Варшава Килешүе гаскәрләре белән узган ел август аенда Чехословакиягә кергән (билгеле, Прага урамнарында үскән каштаннарны, Влтава елгасында йөзгән аккошларны күреп хозурлану өчен түгел, ә бүтән максат белән), чын мәгънәсендә дары исе иснәп кайткан. Дөрес, яраланмаган да, контузия дә алмаган, әмма ләкин ниндидер яшерен бер канәгатьсезлек күңелен борчыган: ул гамәлнең дөрес булмавын соңыннан аңлаумы (1968 елда Прага халкының үзләрен фашизмнан азат итүче совет гаскәрләрен 1945 елдагы кебек сирень чәчәге бәйләмнәре белән, төче чия пироглары тотып каршыламавын, танклар туктагач, офицерларны кочаклый-үбә өйләренә чакырмавын, бәлки, киресенчә, йодрык күрсәтеп, аларны оккупантларга санауларын һәм үзенең хезмәттәш солдат-сержантларның үлем-җитемен күрүе) аның рухи халәтенә бәргән, холык-фигылен үзгәрткән булса кирәк. Прагада урам тутырып чыккан халык арасыннан безнең танкларга «Молотов коктейле» – бензин-керосин тутырылган шешәләр ыргыталар. Ут үрләвен күреп яки арттан килгән танк командиры әйтеп, танклар туктый һәм солдатлар, чыгып, кулга нәрсә эләгә, шуның белән сүндерәләр…
Сөмбәт күп вакытын күрше бүлмәдәге дусты, армиядә бергә хезмәт иткән удмурт егете яисә Шәмсун белән шахмат уйнап үткәрә, шуннан күңел тынычлыгы таба сыман. Аракы эчкәч холыксызлануын белгәнгә, «мәҗлес» корган чакларда бүлмәдәшләре аны бик кыстамыйлар, үзе дә стакан күтәрергә атлыгып тормый. Менә шушы аз сүзле егет – Сөмбәт – бүген әңгәмәгә кушылуны кирәк тапты, ахры.
– Безнең каныбызга сеңгәндер инде, һаман кеше эшенә тыгылабыз, – дип куйды ул.
Әлбәттә, моны теләсә ничек аңларга була иде: Габделнурның бүгенге хәленә ишарә дип тә, чит илләрнең эчке эшләренә тыкшынуга кагылышлы сәясәткә ишарә дип тә.
Бераздан:
– Алайга китсә, үзеңә сукканда да каршы тормаскамыни? – диде Миргаяз, инде сүрелә башлаган бәхәс-әңгәмәне янә куертып җибәрергә теләгәндәй. – Ялгыш берәрсен имгәтеп куюың бар.
– Ә юк, егетем, монысы инде бүтән операдан, – диде Шәмсун, җанланып. – Анысы самооборона – үз-үзеңне саклау дип атала. Американың Техас ковбойлары, алты кеше күтәреп алып барганчы, унике кеше хөкем итсеннәр, дия торган булганнар. Мәгънәсе аңлашыламы? Нигә унике кеше дигәндә, аларда присяжныйлар суды бар, анда унике утырышчы.
– Шулаен шулай да, – диде Миргаяз, әмма тиз генә бирешәсе килмәде. – Арттырып җибәрсәң?
– Анысы – бүтән коленкор…
Егетләр арасында мондый сүз көрәштерүләр, бәхәсләр еш чыга. Әлбәттә, аңарга, бүгенге кебек, нинди дә булса вакыйга сәбәпче. Шәмсун институт бетергән, шуның өстенә кулында һәрвакыт китап. Ул, тулай торакка кайткач, эш турында сөйләшмәскә тырыша, дөнья, рус классикларын, ЖЗЛ сериясен – атаклы кешеләр язмышына кагылышлы китаплар күп укый. Шунлыктан китап тотарга иренгән яки вакыты булмаган егетләрнең авызын тиз томалый. Ләкин бервакытта да аларны кимсетү юлына басмый, мәсхәрәгә калдырырга тырышмый. Ул белә: кемнәрдер, бик теләсә дә, сәләтләре чамалы булу аркасында укуны тарта алмаган, кемнәрнеңдер килер җире юк – матди ягы кысан булган. Ә кайсыберәүләр үзләре теләми. Аларның күршесендәге абзый малайларын бик укытмакчы иде. Ләкин берсенең укыйсы килмәде. «Ун бармагым белән сарык бугын актарырга риза, укытма гына!» – дип, атасына ялынганын үзе сөйләде яшьтәше Шәмсунга… Әнә Габделнур бик теләп көндезгедә укыр иде, тик бу яшьтә ата-ана җилкәсенә авыр йөк булуны күңеле тартмаган. Шуңа күрә университетта читтән торып белем эстәүче егетне Шәмсун аеруча хөрмәт итә. Ул үзе көндезгедә укыды, ни дисәң дә – ике кулына бер эш. Дөрес, аңа да җиңел бирелмәде уку. Аннары, ул да ата-ана кулына гына карап ятмады, матди якны үзе дә кайгыртты: иптәшләре белән әртилгә берләшеп, вагон бушатты, балалар бакчасында каравыл торды, җәен студент отрядлары белән Союзның төрле төбәкләрендә тир түкте. Ә бу эшче-студент егеткә шактый авырга килә. Җитмәсә, әнә җәмәгать эшенә җигәләр: тарткан атка һаман йөк салалар.
– Ләкин анда да чама дигән нәрсәне истә тотарга кирәк.
Шәмсун, шул сүзләрне әйткәч, кулына сөлге тотып юынырга чыгып китте.
Бу мәсьәләгә нокта куелып, әңгәмә бетте дигәндә генә, яңасы калкып чыкты. Чөнки егетләр ил-көн эчендә булган вакыйгаларга битараф түгелләр иде.
– Тагын утыз ике солдат-офицер әрәм булды, – дип куйды Сөмбәт.
Сүзнең март аенда Уссури елгасындагы Даманский утравында һәлак булган чик сакчылары турында барганын барысы да аңлыйлар иде. Икенче март көнне безнең егетләргә кытайлылар ут ача. Аларны өшкереп чыгардылар чыгаруын (йөзләгәнме, меңләгәнме солдатлары ятып та калган, диделәр), әмма үзебезнекеләр кызганыч. Үлгәннәрен дә, исәннәрен дә бүләкләделәр бүләкләвен. Бер сержантны бәхет басты – аңа Советлар Союзы Герое исеме бирелде. Егет хәзер кайда да югалмас, уч төбендә генә йөртерләр.
– Ул утрауда кеше дә яшәмәгән, – диде Габделнур.
– Алайса, аның кирәге дә шулхәтле генәдер инде.
Моны Миргаяз әйтте. Ә Габделнурның фикере башкачарак иде.
– Стратегик яктан караганда, бәлки, кирәге бардыр. Тагын шунысы: халык хакы дигән нәрсә дә бар бит әле. Рас ул безнең җир икән, аңа бүтәннәр кулын сузмасын.
Аннары сүз Брежневка атам дип космонавтлар утырган машинага ике пистолеттан ут ачкан кече лейтенант Ильинга күчте.
– Менә бит: тегеләр дә илне саклаучылар, бу да – Ватанга тугрылык хакына ант биргән кеше.
– Аттан ала да туа, кола да туа, – диде Миргаяз.
Бераздан, Шәмсун юынып кергәнче, ул да тынды. Сөмбәт бик кыстагач, Миргаяз, гәрчә аңа оттырасын анык белсә дә, бер-ике партия шахмат уйнарга ризалашты.
– Детский мат куештан түгел, – диде ул, фигураларны тактага тезгәндә.
– Син хәзер сабыйлык чорын үттең инде, – дип елмайды кичәге солдат.
Чыннан да, беренче көннәрне ул аны өч-дүрт йөрештә үк бирелергә мәҗбүр итә иде. Сөмбәт – башлы егет. Хәрби хезмәттән Габделнур укырга дип ничек ашкынып кайтса, бу да шул уй белән яна, шыпырт кына әзерләнә дә, әмма әлегә уй-теләген кычкырып кына әйтми иде.
Бераз вакыт Сөмбәткә карап утыргач, Габделнур әтисен, аның белән әңгәмә корган чакларын искә алды. Йөргән таш шомара, дип юкка гына әйтмиләр. Аннары, дөнья күргән егетләрнең күзләре ачыла – алар чагыштырып карый башлыйлар. Габделнурның әтисе Галләм абзый да, бераз «кабып» алгач, сугыш вакытында Саратов өлкәсендә күргәннәрен сөйли иде. Анда Идел буе немецлары яшәгән, алар бирегә шактый еллар элек килеп төпләнгән булсалар да, сугыш башлангач, аларны Себергә, Казахстанга куганнар. Ә йорт-җирләре, каралты-куралары, фермалары шул килеш утырып калган. Аларда инде сугышка хәтле суүткәргечләр, автопоилкалар һәм башка механизмнар булган. Безнең солдатлар андагы тәртипне, төзеклекне күреп шаккатканнар. Һәм Галләм абзый мондагы фермалар, аларның тирәлеге өчен чын күңелдән борчыла иде.
…Уку димәктән, Габделнур бу арада Ленин районының егерменче номерлы кичке урта мәктәбендә (шөкер, янәшә генә – Восстание урамында) педагогик практика үтә.
Тау чишмәсеннән агып төшкән чиста, тешләрне сындырырдай салкын су күл-елгаларны сафландырган кебек, гыйлем ияләре дә үз тирәсендәге адәми затларга аң-белем тарата, аларны мәдәни яктан агарта, рухларына байлык өсти. Габделнур белән дә шулай: укытучы-профессорлар белән күбрәк аралашкан саен, аларның лекция-дәресләрен күбрәк тыңлаган саен, үзендә нинди дә булса яңалык сизә, ми күзәнәкләренең уйлау сәләте артканын, калебе чистарганын тоя, әйләнә-тирәсенә аеграк һәм ачыграк күз белән караган төсле була.
Һәм менә дүрт елга якын вакыт эчендә алган белемнәрен тормышта кулланырга, шулар нигезендә бүтәннәргә сабак бирер көн килеп җитте. Ул унынчы сыйныфта «Бөек Ватан сугышы елларында совет халкының героик хезмәте», ә сигезенчедә «1861 елгы реформага хәзерлек» дигән темаларга комиссия алдында дәрес бирде. Хәзер аны алтынчыда «Капиталистик промышленностьның барлыкка килүе. Англиянең колониаль сәясәте» һәм унберенчедә «Социализмга күчү юллары» дигән ачык дәресләр көтеп тора. Җитмәсә, унынчы сыйныфта тәрбия эше дә аның җилкәсендә. Шуңа күрә ул, Миргаязлар кебек, ирекле кош түгел – шахмат-шашка (домино, кәрт сугуны әйткән дә юк) уйнарга вакыты тар, әле тиз генә урынга да ята алмый иде.
