Sadece LitRes`te okuyun

Kitap dosya olarak indirilemez ancak uygulamamız üzerinden veya online olarak web sitemizden okunabilir.

Kitabı oku: «Інструкцыя по спакушэнні замужніх жанчын»

Kollektif

Yazı tipi:

Укладальнік і аўтар уступных артыкулаў – старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі А. М. Карлюкевіч

У афармленні вокладкі выкарыстана рэпрадукцыя карціны Ягора Батальёнка «Райская яблыня» з калекцыі Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь

Пошук адказу

Даўняе перакананне прапагандыстаў чытання, арганізатараў літаратурнага працэсу, галоўных рэдактараў літаратурных часопісаў: чытач найперш чакае творы буйных фарматаў – раман, аповесць. Апавяданні, маўляў, гэта не самае галоўнае з таго, што можа адлюстраваць час. Велічныя падзеі патрабуюць велічных эпапей. Шкада толькі, што не ўсе творы гэтага жанру ў памкненнях да ўзвышаных ацэнак часу выяўляюць высокі мастацкі ўзровень… Не будзем прыводзіць прыклады. Але іх хапае, мо таму і не здымаюцца чытачамі з бібліятэчных паліц і не перавыдаюцца многія трылогіі, тэтралогіі і проста раманы 1960–1980-х гг. …

Апавяданне як люстэрка, у якое мы можам зазірнуць надоўга, дзе ўбачым свой і сваіх папярэднікаў адбітак. Люстэрка, каля якога цягне шмат пра што задумацца і паразважаць. Шкада, што ў гісторыі беларускага кнігавыдання няма такіх традыцыйных, як, напрыклад, для рускай ці ўвогуле савецкай літаратуры, анталагічных зборнікаў з умоўнымі назвамі: «Беларускае апавяданне 1940–1950-х гг.» альбо «Беларускае апавяданне 1960-х гг.» і пад. Зразумела, што ў такіх выданнях, дзе выбар акрэслены канкрэтным часам напісання ці публікацыі твораў, былі б сабраныя апавяданні Вячаслава Адамчыка, Івана Чыгрынава, Івана Навуменкі, Анатоля Кудраўца, Міхася Стральцова, Алега Ждана – тыя апавяданні, якія і зараз можна з задавальненнем і асалодай чытаць, пра якія не лішнім было б нагадаць чытачам новых пакаленняў. Ці стануць люстэркам на ўсе часы зборнікі кароткай прозы, якія мы зараз прапаноўваем чытачу? Імгненны адказ на гэта пытанне не даць, нават калі выданні серыі «Сучасная беларуская літаратура» хутка разыдуцца з паліц кнігарняў, будуць запатрабаванымі ў бібліятэках, знойдуць сваіх рэцэнзентаў і аглядальнікаў. У мастацкай літаратуры свае, даволі часта зусім непрадказальныя, адносіны з часам і чытачом. І ўсё ж сабраныя разам творы, у тым ліку і ў кнізе, якую вы зараз разгарнулі, даюць некаторае спадзяванне. Хаця б на тое, што апавяданні, якія ўжо раней прарваліся на старонкі літаратурна-мастацкай і нават грамадска-палітычнай перыёдыкі, расказваюць менавіта пра сённяшняе жыццё і чалавека ў варунках гэтага жыцця.

Што найперш характарызуе апавяданні такіх розных аўтараў: Генадзя Аўласенкі, Алеся Бадака, Алеся Бычкоўскага, Віктара Варанца, Навума Гальпяровіча, Алеся Кажадуба, Міледзія Кукуця, Уладзіміра Мажылоўскага, Віктара Шніпа, Уладзіміра Ягоўдзіка? Усе яны досыць пранікліва стараюцца зазірнуць у сутнасць чалавека, спрабуюць разабрацца, што з’яўляецца для выбраных імі ў героі персанажаў галоўным, найбольш вартым у паводзінах, учынках, ці здольныя героі твораў на правільны выбар… Аднак прысутнічае і некаторая недагаворанасць. Што ў гэтым – створаная пісьменнікам інтрыга ці сапраўдная сітуацыя нашага няпростага, расхрыстанага жыцця? Давайце і паразважаем разам з творцамі і героямі іх апавяданняў. Высновы, да якіх мы прыйдзем, відаць, і ёсць вырашэнне тых задач, якія паставілі перад сабою аўтары апавяданняў…

Алесь Карлюкевіч,
старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі

Навум Гальпяровіч

ПАМЯЦЬ ПРА ЛЁС ПРАШЧУРАЎ

Навум Якаўлевіч Гальпяровіч нарадзіўся ў 1948 г. у Полацку. Пасля заканчэння сярэдняй школы працаваў на Полацкім шклозаводзе (1966–1967), у полацкай аб’яднанай газеце «Сцяг камунізму» (1967–1977). Вучыўся завочна на факультэце журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, так-сама завочна скончыў Віцебскі педагагічны інстытут (1979). У 1977–1980 гг. – рэдактар радыёвяшчання вытворчага аб’яднання «Палімір» у Наваполацку, у 1980–1981 гг. – супрацоўнік наваполацкай гарадской газеты «Химик», з 1981 г. – уласны карэспандэнт Дзяржтэлерадыё БССР па Віцебскай вобласці. З 1997 г. жыве і працуе ў Мінску. Быў намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Вожык», намеснікам старшыні Саюза беларускіх пісьменнікаў, галоўным дырэктарам Дырэкцыі замежнага вяшчання Беларускага радыё. Цяпер – намеснік дырэктара канала «Культура» Беларускага радыё, аўтар і вядучы папулярнай праграмы «Суразмоўцы» на тэлеканале «Беларусь-3».

Дэбютаваў вершам у 1967 г. у газеце «Химик». Аўтар кніг паэзіі «Сцяжына», «Брама», «Востраў душы», «Струна», «Святло ў акне», «Гэта ўсё для цябе», «Голас і рэха», зборнікаў прозы «Шляхі і вяртанні», «На трапяткім агні», «На скрыжаванні сноў», «Подых пяшчоты», «Горад» і інш., а таксама шматлікіх публікацый у калектыўных зборніках. Лаўрэат літаратурнай прэміі «Залаты купідон» і іншых узнагарод. Уладальнік медаля Францыска Скарыны, ганаровага звання «Заслужаны дзеяч культуры Рэспублікі Беларусь». Ганаровы грамадзянін Полацка і Наваполацка.

Вось што расказвае Навум Гальпяровіч пра апавяданне «Сіроціна», якое ўвайшло ў наш зборнік: «З самага дзяцінства я ведаў, што мая мама нарадзілася ў вёсцы Сіроціна, што на Шуміліншчыне. Гэтае слова заўсёды цікавіла мяне, хоць пра сваё дзяцінства мама расказвала вельмі мала. Толькі значна пазней я даведаўся пра сіроцінскую трагедыю, пра масавае забойства гітлераўцамі мірных жыхароў. Дзякуй богу, мама і яе родныя пазбеглі гэтых жахлівых падзей. Доўга думаў, як напісаць пра гэты час, пра лёс сваіх блізкіх, і вось нарадзілася гэтае апавяданне, як памяць пра маму, яе радзіму, лёс яе аднавяскоўцаў…»

Сіроціна

У дзяцінстве я вельмі любіў новыя словы. Мне падабалася іх гучанне, асабліва калі я не разумеў сапраўднага іх значэння.

А слова «Сіроціна» часта гучала з вуснаў мамы і бабулі.

Мая любімая бабця Оля мне растлумачыла, што так называлася месца, у якім яны жылі да вайны.

Сіроціна… Я ўжо ведаў слова «сірата», і неяк мне гэтая назва адгукалася, як быццам нешта такое вельмі сумнае, няшчаснае.

Чаму так называлася іх вёска, што побач з Шумілінам (дарэчы, таксама вельмі цікавае слова), бабуля мне не магла растлумачыць.

Аднойчы цётка Вера, якая прыязджала да нас з Гродна, узгадваючы сваю аднакласніцу, казала, што ў Сіроціне ў вайну тую дабіў лапатай, калі яна вылазіла з ямы, былы ўхажор.

– З якой ямы, і чаму ён яе дабіваў? – пытаўся я.

– А, ты яшчэ малы, пасля даведаешся, – сказала добрая цётухна.

Я і праўда даведаўся, але амаль праз паўвека.

Ды пра гэта пасля.

А калі прыязджаў у госці дзядзька з Ленінграда, яны ўспаміналі з мамай, як разам вучыліся ў школе ў Шуміліне.

– Дык а Шуміліна гэта дзе? – пытаўся я.

– Побач з Сіроцінам, сынок, усяго восем кіламетраў.

Яшчэ бабуля часта ўспамінала майго дзеда, вельмі «граматнага», які вучыў дзяцей.

«Разумны, усё кніжкі чытаў, але па доме… Нічога не ўмеў. Бывала, дзецям пялюшкі памяняць, дык шукаў мяне па ўсім мястэчку…»

– Ён што, настаўнікам быў?

– Ну, можна сказаць, што так…

– Чаму?

– А, усё ты хочаш ведаць. Там другая школа была, не такія, як цяпер.

Што гэта была за школа, я таксама даведаўся праз шмат гадоў.

Ішоў час, былі новыя справы і ўражанні, і пра Сіроціна з Шумілінам я амаль не згадваў.

Я ўжо працаваў карэктарам у газеце, вучыўся завочна на журфаку, мама пайшла на пенсію, і раптам нечакана слова «Шуміліна» ўзнікла пры даволі цікавых абставінах.

Сястру, якая вучылася ў медвучылішчы, адправілі на практыку менавіта ў Шуміліна.

– Ты ведаеш, сынок, – сказала мама, – давай наведаем Паліну, ды і я хачу паглядзець, што з маім Шумілінам цяпер стала. Бо не была ж там столькі гадоў…

Добра памятаю тую нашу паездку хмурным асеннім днём.

Калі ехаць па чыгунцы на Віцебск ці ў Ленінград, у Шуміліне першы прыпынак. Я не раз, едучы цягніком, бачыў будынак станцыі з вялікім гадзіннікам на фасадзе. Я не ведаў тады, што гэта станцыя пабудавана яшчэ ў 1866 годзе. Пра гэта прачытаў нядаўна, а таксама, што менавіта адсюль расійскі імператар адпраўляў тэлеграму, што гатовы адрачыся ад прастола.

У вагоне пасажыраў было не шмат. Мама прыкметна хвалявалася. Яна паглядвала раз-пораз у акно.

– Ты знаеш, я калі з’ехала яшчэ да вайны, болей тут ні разу не была.

Я ўжо ведаў, што мама пасля рабфака ў Віцебску паехала паступаць у Ленінград. Значна пазней яе ўнук і мой сын адшукае і атэстат аб заканчэнні рабфака, і дыплом Ленінградскага педагагічнага інстытута, датаваны чэрвенем 1941 года. Але гэта ўжо іншая гісторыя.

І яшчэ ведаў сямейнае паданне, як бабуля з цёткай Верай і сіратой Сямёнам уцякалі пешкі ад немцаў, калі пачалася вайна.

Старэйшы яе сын пайшоў з Шуміліна на фронт, наказаўшы маці забраць сына і не чакаць, пакуль у мястэчка ўварвуцца немцы.

Дужа збірацца часу не было, пайшлі пешкі з самым лёгкім скарбам. Па дарозе на калону наляцелі нямецкія самалёты. Уцякалі, хто як мог. Бабуля па дарозе згубілася, сядзела ў нейкай яме, яе падабраў адзін добры чалавек, просты беларускі селянін, і давёз да бліжэйшай станцыі, адкуль адпраўляўся эшалон у тыл.

Старая ўсё ж адшукала родных у эвакуацыі ажно ў Саратаўскай вобласці ў Расіі.

…Праз паўтары гадзіны мы выйшлі з вагона. Масіўны будынак сустрэў холадна і раўнадушна.

Проста за вакзалам была даволі вузкая вуліца з драўлянымі пабудовамі. Таксама ціхая і амаль бязлюдная. Ад яе адыходзілі нейкія завулкі, і цяпер, каб сказаў хто пазначыць нейкую карцінку на паперы ці ў памяці, я б не змог, настолькі ўсё падалося невыразным, аднолькавым.

– Нічога не пазнаю, – сказала мама, – нічога.

У нас быў адрас, дзе жыла сястра з сяброўкай на кватэры, і мы сталі шукаць, пытаючыся ў рэдкіх прахожых, як лацвей прайсці.

– Мама, а ў Сіроціна мы паедзем?

– У Сіроціна – не. Я ж была зусім малая, калі мы перабраліся ў Шуміліна. У Сіроціне твае бабуля з дзядулем жылі, а потым, пры савецкай уладзе, мы пераехалі ў Шуміліна. Тут я і ў школу беларускую хадзіла.

Былога будынка школы ўжо не было, мы паблукалі па вуліцах, перакусілі на лавачцы каля крамы, і сястра з сяброўкай праводзілі нас на вакзал.

Мама больш маўчала. Па ўсім відаць, што яе паездка ўсхвалявала, але ўспамінаць і расказваць пра свой шумілінскі перыяд яна, відавочна, у гэты дзень не хацела.

Толькі праз некалькі гадоў, лежачы ў бальніцы з інсультам, яна ўзгадвала школьныя гады, сяброў, аднакласнікаў. Дзіўна, з-за страшнай хваробы не магла ўспомніць нумар хатняга тэлефона, а вось пра школьныя гады магла расказваць шмат.

Дык чаму Сіроціна часцей гучала ў вуснах бабулі?

Аказваецца, менавіта ў Сіроціне яна выйшла замуж за настаўніка мясцовай рэлігійнай школы. Настаўнік – паважаны і адукаваны ў мястэчку чалавек. А мой дзед, па расповедах бабулі, ведаў некалькі моў, вольна і чыста гаварыў па-руску і па-беларуску.

А бацька бабулі быў арандатарам памешчыцкай зямлі, меў цэлую ферму кароў, быў магутным і моцным чалавекам, ніколі не хварэў і памёр раптоўна аднойчы, бо, па словах бабулі, быў распацелы ды папіў халоднай вады.

Дзе мая бабуля Оля пазнаёмілася з дзедам, я не ведаю.

У Сіроціне тады была царква, тры сінагогі, царкоўна-прыхадская школа, хедар – яўрэйская пачатковая школа.

З прыходам савецкай улады разгарнулася барацьба з рэлігіяй. Ужо ў 1921 годзе пачаліся рэпрэсіі супраць выкладчыкаў хедара, і мой дзед з сям’ёй вымушаны быў перабрацца ў Шуміліна. Ён застаўся без працы, захварэў на эпілепсію і дажываў у самоце і роспачы.

Цікава, што сярод продкаў маёй жонкі былі праваслаўныя святары, а мая цешча была актывісткай Мікалаеўскай царквы ў Кажан-Гарадку на Палессі, дзе былі хрышчаны мая жонка, уся яе радня і мае дзеці.

Так што ў радаводзе маіх дачкі і сына перапляліся карані дзвюх рэлігій, і ці мог сабе ўявіць мой сіроцінскі дзед, што яго праўнукі будуць праваслаўныя?

А яго дзеці спазналі пры новай уладзе ўсе «перавагі», што чакалі нашчадкаў «служак культу». Старэйшыя былі пазбаўлены, як і бацькі, выбарчага права, а малодшыя былі павінны прайсці праз «працоўную перакоўку». Мамін брат працаваў у Ленінградзе токарам на заводзе, пасля рабфака паступіў у юрыдычны інстытут, стаў суддзёй, закончыў працоўны шлях адвакатам.

Мама з сястрой працавалі ў Віцебску, таксама прайшлі праз рабфак, атрымалі вышэйшую адукацыю.

Увогуле, пра той даваенны перыяд у нас дома гаварылі мала. Дзядзька служыў у ваеннай пракуратуры, ледзь пазбегнуў рэпрэсій, бабуліна радня была раскідана па свеце. А бацька мой быў пралетар, адданы камуніст, франтавік, ідэйны атэіст.

Мяне ж больш цягнула да мамінай радні – марскога афіцэра Сямёна, любай цёткі Веры, якая жыла ў Гродне. Я слухаў бабуліны расповеды пра старэйшых яе сыноў, загінуўшых на фронце, адзін з іх раней жыў у Шуміліне, другі, артыст мясцовага тэатра, – у Віцебску.

Таму словы «Шуміліна» і «Сіроціна» выклікалі ў мяне жывую цікаўнасць.

Калі мамы не стала, я, на пэўны час заняты рознымі справамі і жыццёвымі клопатамі, не надта часта ўспамінаў мясціны яе дзяцінства і маладосці, пакуль не сустрэў на сваім шляху мамінага земляка.

З гэтым чалавекам звёў мяне журналісцкі лёс. Звёў няпроста. Спачатку ён быў нават маім начальнікам, потым яго кар’ера павяла па іншых шляхах. Але тое, што ён быў шумілінскі і скончыў школу, дзе вучылася мая мама і яе брат, абудзіла ў мяне зноў цікавасць да свайго шумілінскага радаводу.

І я ўзгадаў незразумелую тады фразу цёткі Веры пра тое, як былы ўхажор дабіваў у яме лапатай сваю аднакласніцу.

Шукаючы ў інтэрнэце звесткі пра маміну радзіму, я знайшоў такі расповед.

Адразу пасля нямецкай акупацыі ў 1941 годзе ў Сіроціне было створана гета, куды сагналі і шумілінскіх яўрэяў.

Прызначаны імі брыгадзір Масарскі ўгаворваў супляменнікаў сыходзіць у лес, але ва ўсіх у якасці закладнікаў былі сем’і. Аднойчы Масарскі не вытрымаў здзекі і знявагі акупанта, забіў фашыста, закапаў яго труп пад мостам і ўцёк у лес, у партызанскі атрад.

А што было далей, сведчаць крыніцы: «17 лістапада ў мястэчка прыбыла зондаркаманда. Ужо назаўтра баракі гета акружылі салдаты і паліцаі. Яны сталі выганяць людзей на вуліцу і строіць у калону, падманваючы, што вядуць на сход у вёску Плігаўкі. Калону ахоўвалі паліцаі.

Забойства адбылося за два кіламетры на захад ад Сіроціна ля пясчанага кар’ера ля Гнілога моста. Да месца расстрэлу пад’ехала крытая грузавая машына з нямецкімі салдатамі – аўтаматчыкамі. Калі калона падышла да кар’ера, адна старая жанчына закрычала: «Уцякайце, хто можа! Вас вядуць забіваць!» Паліцаі адразу ж застрэлілі яе. Начальнік паліцыі Баравікоў асабіста засек лапатай васьмігадовую дзяўчынку, якая выпаўзла з-пад мёртвых цел.

Другую дзяўчыну, якая выбралася з ямы пасля расстрэлу і спрабавала ноччу сысці, засек рыдлёўкай мясцовы жыхар.

Пэўна, пра гэта расказвала тады цётка Вера.

Прычым паліцаі самі хваліліся страшэннымі эпізодамі расстрэлу перад вяскоўцамі.

У той дзень было расстраляна 316 чалавек…

І толькі цяпер я ўявіў, ад якой бяды ўцякалі мая бабуля і цётухна Вера з Сямёнам, бацька якога быў на фронце.

Сіроціна… Ні разу не быў я ў гэтай вёсцы. Ужо амаль сорак гадоў, як не стала маёй мамы, дзевяноста тры гады, дзякуй богу, адзначыў былы хлапчук, капітан першага рангу Сямён… Але ён шумілінскі, а не сіроцінскі.

Чаму ж у маёй душы так шчыміць і трымціць гэтае слова, нібы напамін аб маім асабістым сіроцтве, калі страціў сваіх бацькоў, якія вякуюць цяпер на старых полацкіх кладах?

Алесь Кажадуб

У РАННІМ ДЗЯЦІНСТВЕ ПАЧАТАК

Алесь (Аляксандр Канстанцінавіч) Кажадуб нарадзіўся ў 1952 г. у горадзе Ганцавічы Брэсцкай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (1974) і вышэйшыя літаратурныя курсы пры Літаратурным інстытуце імя А. М. Горкага ў Маскве (1985). Працаваў настаўнікам сельскай школы ў Лагойскім раёне, на Міншчыне, потым быў малодшым навуковым супрацоўнікам Інстытута мовазнаўства імя Я. Коласа АН БССР, рэдактарам на тэлебачанні, у часопісах «Маладосць» (Мінск) і «Слово» (Масква). Займаў пасаду галоўнага рэдактара выдавецтва «Советский писатель», намесніка галоўнага рэдактара «Литературной газеты». Член Саюза пісьменнікаў Беларусі і Саюза пісьменнікаў Расіі.

Піша на беларускай і рускай мовах. Друкавацца з апавяданнямі пачаў у 1975 г. Першыя публікацыі – у часопісе «Маладосць». З апавяданняў і аповесцей складаюцца яго першыя кнігі прозы, выдадзеныя ў Беларусі, – «Гарадок» (1980), «Размова» (1985), «Лесавік» (1987), «Дарога на замчышча» (1990). З 1990 г. пісьменнік жыве і працуе ў Маскве. Алесь Кажадуб – аўтар больш як 20 кніг прозы і гістарычнай публіцыстыкі. Лаўрэат Міжнароднай прэміі ў галіне літаратуры і мастацтва імя М. А. Шолахава (2006), Бунінскай спецыяльнай прэміі за працу на карысць рускай літаратуры і ўмацаванне культурных сувязей паміж Расіяй і Беларуссю (2012), дыпламант прэміі імя А. Дэльвіга «За вернасць Слову і Айчыне» (2013).

Апавяданні Алеся Кажадуба, прадстаўленыя ў зборніку, напісаны ад першай асобы. Дзеянне ў іх адбываецца ад ранняга дзяцінства да нашых дзён. У выніку складваецца ўражанне, што перад чытачом паўстае ўсё доўгае жыццё пісьменніка. Палеская глыбінка, дняпроўскія прасторы, іншыя маляўнічыя краявіды. Замкавая гара ў Навагрудку, Масква… Аўтар распавядае пра гэтыя і іншыя мясціны, падкрэсліваючы іх асаблівасці, вымалёўвае перш-наперш людзей, з якімі сутыкаецца. Манеру пісьма Алеся Кажадуба не зблытаеш ні з чыёй іншаю. Вось што заўважыў пра творчасць Алеся Кажадуба вядомы рускі пісьменнік Юрый Палякоў: «Алесь Кажадуб у сваіх кнігах па-майстэрску спалучае свет зямны і касмічны з унутраным светам звычайнага чалавека. Проза Алеся Кажадуба лаканічная і філігранная. Я нават сказаў бы, што ў гэтым выпадку традыцыя хэмінгуэеўскага нешматслоўя плённа адгукнулася ў вядомай стрыманасці палескага нацыянальнага характару. Непадробны стыль, асаблівы гумар, імклівы сюжэт, сацыяльная дзёрзкасць, дакладныя дыялогі… Што яшчэ патрэбна чытачу, каб сустрэць адзіноту?»

Як я зрабіўся пісьменнікам

Гэта адбылося са мной у далёкім дзяцінстве. Мы жылі ў Ганцавічах, гарадскім пасёлку ў палескай глушы.

Але глушшу Ганцавічы былі толькі для Якуба Коласа, які настаўнічаў у гэтых мясцінах да рэвалюцыі, і адну з частак трылогіі «На ростанях» назваў «У палескай глушы». Пасля вайны Ганцавічы змяніліся, зрэшты, як і ўвесь Савецкі Саюз. На працу ў Заходнюю Беларусь прыехалі тысячы юнакоў і дзяўчат, сярод якіх былі і мае маці з бацькам. Як мне зараз здаецца, для іх не існавала задач, якія нельга было вырашыць. Перад вачыма ляжаў вялізны сусвет, у які трэба было ўвайсці і ўзяць сваё. І яны ўваходзілі і бралі.

Бацька працаваў бухгалтарам, маці пашпартысткаю ў міліцыі. Яны пабраліся, бацька ўступіў у партыю, атрымаў пасаду галоўнага бухгалтара міжкалгасбуда, і ўсё было б добра, каб не яго перакананне, што рабіць трэба не так, як загадвае партыя, а па сумленні. На выбарчым сходзе камуністаў ён устаў і сказаў, што кандыдат у дэпутаты, якога прыслалі з райкама, поўная нікчэмнасць – бацька выкарыстаў іншае слова, – і трэба выбраць таго, каго яны добра ведаюць. Сход падтрымаў бацьку і прагаласаваў за іншага кандыдата.

Гэта быў натуральны бунт на караблі, і бацьку з трэскам выкінулі спачатку з партыі, потым з працы. На той момант ужо нарадзіліся мы з сястрой, часы ў нас наступілі не самыя простыя. Але я расказваю не пра лёс маладых камуністаў у пасляваенным Саюзе.

Менавіта ў гэты нялёгкі год са сваім лёсам вызначыўся і я. Адбылося гэта ў нашым хляве, куды я паклікаў суседа Ваньку. Ён быў на год старэйшы за мяне, а значыць, разумнейшы і мацнейшы.

Я яшчэ ў школу не хадзіў, але ўжо чытаў дарослыя кнігі, і адна з іх моцна ўразіла мяне. Яна была пра рыцараў-крыжакоў. Закаваныя ў бронь ваяры ўзрушылі мяне да глыбіні душы, і я захацеў зрабіцца падобным да іх.

Я знайшоў у хляве ржавае вядро і доўга стараўся пракалупаць у ім дзірку для вачэй. Аднак не было патрэбнага інструмента, ды і рукі былі слабаватыя. Я здагадваўся, што ў гэтыя рукі яшчэ рана ўкладваць жалезны двухручны меч. Але меч можна было лёгка памяняць на абструганую палку, што я і зрабіў.

Іншая справа шлем, то бок вядро. Усё-ткі трэба было бачыць, куды ты ідзеш і з кім ваюеш. Я ўзяў вядро і пайшоў да суседа Толіка Шабанава, старшакласніка. Толік быў харошы хлопец. Не задаючы лішніх пытанняў, ён узяў зубіла і малаток і прабіў у вядры крывую дзірку.

– Сыдзе? – спытаў ён.

– Канешне, – сказаў я. – За гэта я табе дам пачытаць кніжку пра рыцараў.

– Не трэба, – адмахнуўся Толік. – Ваюй так.

Я адвалок вядро назад у хлеў і надзеў яго на га-лаву. На жаль, вядро было не зусім шлем. Пры жаданні я мог бы ўціснуцца ў яго з плячыма, але як тады махаць мячом? Так, трэба было набіраць вагу. А я кепска еў.

«Добра, – вырашыў я, – пакуль паваюю ў вядры».

І паклікаў Ваньку. Але Ванька надзяваць вядро на галаву рашуча адмовіўся.

– Гэта ж твой шлем, – сказаў ён. – Я лепш мячом.

– Меч таксама мой, – сказаў я.

– І я яго стругаў.

Гэта было праўдаю, меч мы майстравалі разам.

Мне не спадабаўся ягоны ўладарны тон, але я ўсё ж надзеў шлем на галаву. Ванька радасна ўсміхнуўся і ад усяе душы ўпляжыў мячом па вядры.

З вачэй у мяне пасыпаліся іскры. Але разам з іскрамі з галавы вылецела і ўся дурата, якая там накапілася. Я раптам зразумеў, што лепей пісаць пра рыцараў, чым быць імі.

Спалоханы Ванька дапамог мне зняць з галавы вядро.

– Жывы? – спытаў ён і памацаў шышку, якая, як я адчуваў, імкліва ўспухала на макаўцы.

– Не чапай! – узвыў я. – Мы ж гуляем у рыцараў!

– А ты не сказаў, што трэба знарок, – паціснуў плячыма Ванька. – Зірні, меч зламаўся.

Мы агледзелі зброю. Сапраўды, яна ўжо была ні на што не прыдатная, у адрозненне, дарэчы, ад вядра.

– У наступны раз трэба зімовую шапку пад вядро надзець, – сказаў Ванька.

«Дудкі, – падумаў я. – У наступны раз рыцарам будзе нехта іншы».

І я пакрысе пачаў пісаць. Спачатку кароткія, на паўстаронкі, апавяданні, потым даўжэйшыя. У восьмым класе я ўжо дарос да рамана. Ён называўся «Анты» – аб праславянскім племені, якое ваявала з Візантыяй.

Але «Анты» я пісаў у Навагрудку, дзе заканчваў школу імя Адама Міцкевіча. Там я ўжо быў цалкам саспелы аўтар, які не лічыў чымсьці неверагодным заваёву свету. Анты для гэтага падыходзілі. Яны таксама амаль што заваявалі ўсходне-рымскую імперыю.

Бацька ў Навагрудку выкладаў у гандлёва-эканамічным тэхнікуме бухгалтарскі ўлік, аднак пра Ганцавічы не забываўся. Памятала пра іх і маці.

– Які ж ты быў дурань, што паехаў з Ганцавічаў, – сказала яна неяк бацьку.

– Дык раён жа расфарміравалі! – вытрашчыў той вочы. – Не мог на працу ўладкавацца!

Калі бацька спрачаўся, ён заўсёды вытрэшчваў вочы.

– А Прасвіраў застаўся, – сказала маці.

Іншы раз у спрэчках яна была нязноснаю.

Хведар Пятровіч Прасвіраў быў сябрам бацькі. Яны разам пачыналі працаваць у Ганцавічах, Прасвіраў – старшынёй райспажыўсаюза, бацька – бухгалтарам. Але потым Прасвіраў пайшоў па журналісцкай сцяжыне і цяпер узначальваў раённую газету ў Ганцавічах, якія на той час зноў зрабіліся райцэнтрам.

– Такой кватэры, як там, у нас ужо ніколі не будзе, – уздыхнула маці.

З гэтым згадзіўся і бацька. Па ганцавіцкіх мерках хата панскага падлоўчага, то бок ляснічага, якую мы займалі папалам з дырэктарам школы Сычовым, была сапраўднымі харомамі. Я ўжо не кажу пра сад. Нашым грушы бэры і яблыні мядоўцы зайздросцілі ўсе мае сябры, і асабліва Ванька.

Але ў Ганцавічы мы з бацькам паехалі не па бэру ці мядоўку. Бацька склаў у стос дробна спісаныя лісты майго рамана, уціснуў іх у папку і завязаў тасёмкі. Як сапраўдны бухгалтар, ён умеў працаваць з дакументамі.

– Пакажам Хведару, – сказаў бацька. – Ён так-сама пісьменнік.

Я ўжо разумеў розніцу паміж пісьменнікам і журналістам, але змаўчаў. Мне і самому хацелася з’ездзіць у Ганцавічы.

Прасвіраў пакорпаўся ў папцы з маім раманам, перагарнуў некалькі старонак і штосьці прачытаў. Здаецца, яму не спадабаўся мой почырк.

– Малайчына, – сказаў ён. – Пішы далей. Аднак пісьменніцкая справа няпростая. Пішучая машынка патрэбна.

– Машынку мне дадуць у тэхнікуме, – запэўніў бацька. – Якраз нядаўна адну спісалі.

– Друкуе? – спытаў Прасвіраў.

– Дзве літары не прабівае, але заўхоз сказаў, што адрамантуе. Ён у нас мужык з рукамі.

Мяне якасць пішучых машынак пакуль што не хвалявала. Пра што пісаць – вось у чым пытанне.

– А вы пра што пішаце? – спытаў я Прасвірава.

– Аповесць скончыў. – Хведар Пятровіч азірнуўся па баках. – Сказаць, пра што?

– Канешне, – дазволіў я.

– Пра экскаватаршчыка!

Я ледзь не сеў міма крэсла, што стаяла побач. Экскаватаршчык у ролі галоўнага героя твора не мог мне прысніцца нават у страшным сне.

– Ты слухай, слухай! – ускочыў з месца Хведар Пятровіч. – Гэта ж не просты экскаватаршчык. У нас тут да вайны яўрэі жылі, увесь цэнтр пасёлка займалі. Потым немцы прыйшлі, гебітскамісарыят, гета… Частка яўрэяў з гэтага гета збеглі, астатніх расстралялі немцы, і пасля вайны яўрэйскія дамы пачалі зносіць.

– Калі гэта было? – спытаў бацька.

– Адразу пасля вайны, яшчэ да таго, як мы з табою прыехалі. Ну, экскаватаршчык зламаў сцяну дома, бачыць – гаршчок вывернуўся. Ён вылез з кабіны, узяў у рукі – а там золата!

– Брэшаш! – стукнуў даланёй па стале бацька.

– Далібог!

Хведар Пятровіч перажагнаўся. Між іншым, у адрозненне ад бацькі, з партыі яго не выганялі.

– Зрэшты, у яўрэяў заўсёды было золата, – сказаў бацька. – Нават у Калмановіча, сам бачыў.

– Калмановіч з’ехаў у Свярдлоўск, а тут цэлы гаршчок у сцяне замураваны!

Расказваючы, Хведар Пятровіч вялікімі крокамі мерыў пакой, у якім нас прымаў. Гэта быў кабінет з дзвюма кніжнымі шафамі, пісьмовым сталом, кушэткаю і чатырма крэсламі. Я з цікавасцю глядзеў па баках. Некалі ж і самому давядзецца віць пісьменніцкае гняздо. Але для гэтага патрэбен як мінімум уласны пакой. А ў нас у Навагрудку два пакоі на чатырох чалавек у доме для выкладчыкаў тэхнікума.

– Уяўляеш, схапіў ён гаршчок з золатам, – перабіў ход маіх думак Хведар Пятровіч, – і пабег, не спыняючыся, у Брэст!

– Гэта ж колькі кіламетраў? – спытаў бацька. – Трэба было сесці ў цягнік і паехаць, хоць у Брэст, хоць у Лунінец. А там шукай ветру ў полі.

– Косця, ён жа з глузду з’ехаў! Цэлы гаршчок з золатам!

Прасвіраў перайшоў на крык. Відаць, гаршчок з золатам сапсаваў нешта і ў ягонай галаве. Я заклаў пальцам правае вуха, яно ў мяне чула лепей, чым левае.

«Навошта крычаць пра нейкі гаршчок? – падумаў я. – Анты з Візантыі золата вазамі везлі. Мусіць, і нявольніц бралі. Ці ў іх не было рабства? У рамеяў дакладна было…»

– Уяўляеш, да самага Брэста бегма бег! – зноў, падобна варвару, уварваўся ў стройную фалангу маіх думак голас Прасвірава. – Ні разу не спыніўся!

– Адкуль вы ведаеце, што ён не спыніўся ні разу? – спытаў я.

Прасвіраў з бацькам у здзіўленні ўтаропіліся ў мяне. Відаць, яны забыліся пра маё існаванне.

– Дык жа гаршчок з золатам у руках, – сказаў Прасвіраў. – З гэтым не спыняюцца.

– А я б на цягніку паехаў, – сказаў бацька. – З Лунінца проста ва Уладзівасток. А лепш у Сочы.

Ён цмокнуў. Здаецца, Сочы спадабаліся яму больш за Уладзівасток. Мне таксама.

– Косця, які цягнік?! – пляснуў рукамі Прасвіраў. – Я ў аповесці так і напісаў: бег, не спыняючыся, да самага Брэста!

– Цікава, што ён з гэтым золатам зрабіў? – паглядзеў на мяне бацька. – Гэта ж яўрэйскае золата. А яно нашага брата шчаслівым не зробіць.

Здаецца, аповесць Хведара Пятровіча займала яго нашмат меней, чым гаршчок з золатам. Але бацька заўсёды быў абыякавы да літаратуры, з паэтаў ведаў аднаго Ясеніна. На падпітку мог прачытаць на памяць «Чорнага чалавека».

– Вялікая аповесць? – спытаў я Хведара Пятровіча.

– Дзевяноста старонак на машынцы! – горда адказаў той. – Паўгода адным пальцам кляпаў.

– Трэба было машыністцы аддаць, – умяшаўся ў нашую размову пра літаратуру бацька.

– Гэта ж аповесць! – паглядзеў на яго, як на немаўля, Прасвіраў. – Тут трэба самому.

Я з ім быў цалкам згодны. Пісьменніцкая справа святая.

– Жонку трэба навучыць друкаваць, – сказаў бацька. – Ці адну з дачок. Колькі іх у цябе?

– Чатыры.

«Ого! – падумаў я. – Чатыры дачкі плюс жонка. Як яму ўдаецца пісаць у такіх умовах?»

– А я на працы, – прызнаўся Хведар Пятровіч. – Там спакайней.

Ён раптам уважліва паглядзеў на мяне. Мне зрабілася няўтульна.

– Валя таксама восьмы клас скончыла, – сказаў Прасвіраў. – Трэба вас пазнаёміць.

– Канешне, – згадзіўся бацька. – Навошта шукаць сякеру пад лаўкаю?

«Якая яшчэ сякера? – падумаў я. – Бацька тупы, але гэты яшчэ тупейшы».

– Валя! – гучна паклікаў Хведар Пятровіч.

– Пайшла на вуліцу, – пачулася з-за дзвярэй.

«Слава богу!» – ледзьве не перажагнаўся я.

– Ну, тады давай па грамульцы, – адчыніў дзверцы адной з шаф Прасвіраў. – Марыя, нясі закусь!

– Нясу, – адказала з-за дзвярэй жонка.

Я зразумеў, што і мне пара на вуліцу.

Тады мне прачыніліся дзверы ў святая святых, і я зазірнуў у шчыліну. Там я ўбачыў стос чыстых лістоў паперы на стале, пішучую машынку і невыразны абрыс машыністкі. Яна магла быць і пекнай дзяўчынаю.

«Анты, наперад!» – скамандаваў я.

Але раман «Анты» так і застаўся напісаным ад рукі чарнавіком. Відаць, для яго напісання трэба было атрымаць па галаве не драўляным, а жалезным мячом. Аднак, як я ўжо сказаў, яшчэ раз надзяваць на галаву вядро я катэгарычна адмовіўся. Значыць, і жалезны меч застаўся ў нейкім іншым жыцці.

Пазней я пісаў апавяданні, аповесці і нават раманы, аднак любімым жанрам засталося менавіта апавяданне. Тое самае, што выскачыла з вядра.