Kitabı oku: «Таптыыбын… Шёпот сердца…», sayfa 2
Наталия Рязанская-Сыккыс (II миэстэ)
Уруум таптала
Бүгүн Марина Руслановна сурук тутта. Дьүөгэтэ Аанчык суруйбут. Төһө да аныгы үйэҕэ сибээс араас көрүҥэ элбэх буоллар, былыргылыы, бэйэлэрэ этэллэринэн, «сэбиэскэйдии» илиинэн суруйсалларын сүрдээҕин сөбүлүүллэр. Оччотугар, тылынан арыт кыайан тиэрдиллибэт, дууһа кылын таарыйар бүччүм санаалара сурук буукубалара буолан, оҕуруо курдук тиһиллэн, сүрэххэ чугастык тиийэллэр, илии сылааһынан илгийэн ордук истиҥ курдуктар. Аанчык бу сырыыга сүрүннээн үлэтин, оҕолорун, кэргэнэ Коля сүрэҕинэн ыарытыйар буолбутун туһунан иҥэн-тоҥон суруйбут. Арай сурук биир быстах, бүтэһик кэрчигэ бу аҕамсыйа барбыт дьахтар кутун-сүрүн аймаата, уйан дууһатын уйгуурта.
«…Маришка, бырастыы гын. Ол эрээри суруйбатахха кэлин хомойо, хоргута сылдьыаҥ. Чэ, быһатын, Миичикпит өлбүт. Куһаҕаннык, бэйэтигэр тиийинэн. Бииргэ үлэлиир дьахтарым үнүр кэпсээбитэ. Хаайыыттан тахсан баран, киһитийбэтэх, түптээн үлэлээбэтэх, олоҕун оҥостумматах, быһыыта, арыгыһыт буолбут да курдук. Уопсайынан, табыллыбатах. Эн наһаа айманыма, бэйэҕин буруйданыма. Итиннэ барытыгар аймахтара буруйдаахтар. Бэйэҥ билэҕин барытын. Эбэтэр, чэ, дьылҕата оннук буолаахтаатаҕа дуу…»
Марина соһуччута бэрдиттэн суругу ылан хос хаттаан аахта. Өссө тугу эмэ атыны булуом диэххэ айылаах, сурук кэмбиэрин ылан, ургум-эргим тутан көрдө. Чочумча саҥата суох таалан олордо. Киниттэн ыйытыы көрдөөбөккө, сүтүк үрүччэтэ буолан, хараҕын уута икки иэдэһин устун сүүрбүтүн бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Өр сыҥсыйан, уруккуну-хойуккуну эргитэ санаан, санна ыгдаҥныы олордо. Онтон аргыый кэҥээн, түннүгүн сабыытын сэгэтэн, таһырдьаны одууласта. Таһырдьа олус да курус кэм буолбут. Биир кэм тохтоло суох күһүҥҥү уһун ардах ибиирэр.
Ама да дьылҕатын иһин… туох айыытыгар-харатыгар… Барытыгар, арааһа, мин буруйдаахпын уонна Миичик таптала, уруум таптала, аймахтарым алҕастара… Арай кини олоҕун суолугар миигин көрсүбэтэх буоллун… Бука, Миичик атын олоҕу олоруо этэ… Оо, дьылҕа-дьылҕа, олус да тыйыскын…Урукку, ааспыт, аны кэлэн төннүбэт кэми санаан, дьахтар эмиэ уйа-хайа суох, оҕолуу ытаан барда.
* * *
1997 сыл. Сэргэлээх 12-с куорпуһун 416-с хоһун аһаҕас түннүгүн нөҥүө Михаил Семёнов кэрэ кыыс туһунан ырыата иһиллэр. Бу хос үс хаһаайыныттан биирдэстэрэ, иккиc куурус устудьуона Мичил Харахутов, атыннык Миичик, тугу да гынара суоҕуттан уонна эксээмэнэ чугаһаан, наада дии санаан, оронугар сэбиэскэй былаас, автономия Саха сиригэр олохтонуутун туһунан параграбы арыйан, кинигэ аахпыта буола сытта. Ойуунускай, Аммосов, Барахов, Аржаков курдук чулуу дьон мэтириэттэрин сыныйан көрдө. Онтон дьэ, общественнай-политическай олохторун сырдатар сирэйи арыйан, ааҕа сатаата. Ол эрээри кулгааҕар туора санаа киирэ турар. Тугу ааҕарын улаханнык өйдөөбөт. Өйдөппөттөр да диэххэ сөп. Ол төрүөтүнэн хоһугар бииргэ олорор уолаттарын уочараттаах мөккүөрэ буолла. Лаппычах уҥуохтаах, кэтит сарыннаах Коля Никитин хара бараан сирэйин мылата-мылата, түннүгү сэгэтэн, табахтаан бусхатар. Табахтыырын быыһыгар Кэбээйи соботун туһунан күүстээх тылларынан дакаастаан тугу эрэ кэпсээн үллэҥнэтэр. Киниэхэ кыһыллыҥы маҥан, уһун синньигэс Амма уола Бүөккэ Ракитин кыттыһар. Кэнникинэн дьоно үлүһүйэн, аны кыыс тиэмэтигэр тиийдилэр. Коля саамай кырасыабай кыргыттар Өлүөхүмэҕэ, оттон Бүөккэ Аммаҕа бааллар диэн буолла. Миичик кинигэ ааҕарын тохтоторго күһэлиннэ.
– Эһиги бүтэҕит дуу, суох дуу? Ааҕан да диэн, барыта эһиги айдааҥҥыт. Дьаабы дьоҥҥут дии, дьэ. Ханна баҕарар кэрэ кыыс элбэх. Баҕа баҕатын, чоху чохутун син биир хайгыыр.
– Эс, даа, оттон Өлүөхүмэҕэ бааһынай кыыс син биир элбэх. Сымыйанан мөккүспэтин. Амма «бааһынайдарын» да билиллэр. 205-с хос кыргыттара диэ, хата, хап-хара барабыай курдук «бааһынайдары» этэр, – Коля кыайбыт киһилии туттан, табахтаан бүтэн, орон үөһээҥҥи дьаарыһыгар ытынна.
– Эс, уопсайынан диэн этэбин ээ мин. Ити 205-с хос кыргыттара быраабылаттан туораабыт дьон буоллахтара. Аммаҕа бааһынай кыыс син биир элбэх. Дойдум дьонун эйигиннээҕэр мин ордук билэр инибин. Нууччалар биһиэхэ 17-с үйэттэн олохсуйан, оҕо-уруу төрөтөн олороллор. Киһи барыта ону билэр. Арай эн, инникитин историк ааттаах, билбэккин. Сааппаккын даҕаны. Сайдыыҥ, билииҥ таһыма намыһаҕа итинтэн да көстөр. Уһун муннуҥ эрэ аннын көрө сырыттаҕыҥ.
Коля иннин биэрэр санаата суох:
– Өлүөхүмэҕэ аан бастаан нууччалар кэлбиттэрэ, ону баара.
– Эс, Аммаҕа. Өлүөхүмэҕэ арыый хойут ини…
Миичик соччо солуута суох мөккүөртэн салҕан барда. Уолаттара мөккүстэллэр эрэ хайалара да, кимиэхэ да иннин биэрбэттэрин бэркэ диэн билэр. Ол иһин тыҥааһыннаах боппуруос дириҥии илигинэ тохтоторго сананна.
– Даа, табаарыстар (тоҕо эрэ уолаттарыгар тугу эмэ ордук тоһоҕолоон этээри гыннаҕына бу курдук ыҥырар), мөккүһэн бүттүбүт. Билигин иккиэн түннүк диэки чугаһаатыбыт эрэ. Биһиги түннүкпүт аннынан хас күн аайы сүүһүнэн кыыс ааһар. Оннук?
– Буоллун даҕаны… – уолаттар туох эрэ көрүдьүөс буолаары гыммытын сэрэйэн, сирэйдэрэ-харахтара туран, дьээбэлээхтик мүчүҥнэстилэр.
– Таак, – Миичик боччумурбута сүрдээх. – Билигин түннүкпүтүн күүскэ нэлэччи арыйабыт. Бары аллара диэки одуулаһабыт. Сөп. Салгыы ааһар кыргыттарбытын болҕойон көрөбүт. Болҕойон эрэ буолуо дуо, сыныйан. Булчут курдук. Өскөтүн үһүөн атын-атын кыргыттары кырасаабысса диэтэхпитинэ табыллыбат… Чэ, быһатын эттэххэ, бары биир эрэ кэрэчээнэни талыахтаахпыт уонна кини хайа улуустан сылдьарын ыйыталаһыахпыт. Тиэмэ итинэн сабыллар. Өйдөөтүгүт?
– Оттон арай нуучча кыыһа буоллун? – Коля оронуттан түһэн иһэн кэтэҕин тарбанар.
– Оо, акаары, саха кырасаабыссатын быһаарабыт ээ. Хайдах өйдөөбөт дууһаҕыный? – Бүөккэ кыйаханар.
Уолаттар үһүөн, кырдык-хордьук улахан суолталаах боппуруоһу быһаарар курдук сананан, түннүккэ ыкса чугаһаан, ааһар дьону болҕомтолоохтук одууластылар.
Бу курдук күйгүөрэ олорон, уолаттар дьэ кэмниэ кэнэҕэс икки кыыс ааһан иһэрин көрдүлэр. Кыргыттар саҥата суох тоҥолохторуттан ылсан баран, тугу эрэ сэлэһэ-сэлэһэ күлсэр саҥалара иһиллэр.
– Кыргыттаар, сэбэрэҕитин бу диэки хайыһыннарыҥ эрэ. Манна биир олус суолталаах улуу мөккүөр-боппуруос быһаарылла турар.
Кыргыттар үөһээҥҥи түннүктэн кинилэргэ туһаайыллыбыт ыйытык бэриллибитигэр соһуйан ходьох гына түстүлэр. Кырата, модороон соҕус ласпайбыт быһыылааҕа, сирэйин мылатан түннүк үөһэтин одууласта.
– Ээ, пахай. Эн биһиги проблемабытын кыайан быһаарбат эбиккин. Бырастыы гын. Ыл, ити бодоруунньаҕын тоҥсуй эрэ. Аны кини көрдүн. Ытырыахпыт суоҕа, – Коля, күлэн мытырыйа-мытырыйа, кыыс аргыһын диэки ыйар.
– Кыһыл сонноох кыыс, биһиги диэки көр эрэ!
Уолаттар үһүөн күлэн, быардарын тарбыыллар. Иккис кыыс кинилэр диэки көрөр да санаата суох. Төбөтүн нарын тарбахтарынан имэринэн ылаат, сирэйин кистии туттан, дьүөгэтин тоҥолоҕуттан өссө ыксары тутуһаат, долгун курдук уста турда.
Миичиккэ, бэйэтэ да билбэтинэн, төбөтүгэр «ити кыыһы ханна эрэ көрбүтүм ээ» диэн санаа охсуллан ааста.
– Бүттэхпит дии, улахамсык дуу, үөдэн дуу, – Коля сонньуйбут куолаһынан уолаттарын диэки көрөр.
– Санаарҕаама, Коля, кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх, хата, табахтыахха, – Бүөккэ табаҕын үрдүгэр түһэр.
Миичик кыргыттары сайыспыттыы батыһыннара көрөн хаалла. Онтон табах сытын ылан, уолаттарын диэки эргиллэн:
– Дьаабы да дьоҥҥут. Табах буортутун миигиннээҕэр ордук билэҕит да, син биир табахтыыгыт…
– Миичик, бүт эрэ, эмиэ үөрэтэн эрэҕин дуо? Эн курдук биһиги спортсмен буолбатахпыт уонна …
Уолаттар үһүөн ах бардылар. Миичик санаатыгар олох тэтимэ эмискэ тохтуурга дылы гынна. Остуоруйа кэрэчээнэтэ, олоҥхобут куота диэн, арааһа, бу иһэр буоллаҕа. Кини хаһан да маннык кэрэ кыыһы бу Орто дойдуга төрөөн баран, көрө илик эбит. Кыыс киһи соһуйуох, ып-ыраас, муус маҥан ньуурдаах сирэйдээх, ыйаастыгас соҕус эрээри саһархайдыҥы харахтаах, уулаах дьэдьэн уостаах, уһун синньигэс курбуу быһыылаах.
– Эс, маннык кэрэ кыргыттар бу сиргэ төрүүллэр эбит дуу? Дьэ, мөккүөр быһаарыллар буолла, – Коля сибигинэйэ былаастаан саҥа аллайбытыттан бары «өйдөнөн» кэллилэр.
Эмискэ алларанан иһээччилэр уолаттар саҥаларыттан биитэр бэйэлэрэ тугу эрэ кэпсэтэ иһэллэриттэн эбитэ дуу, күлэн саһыгырастылар. Сааскы сылаас күн уота кинилэр оҕолуу ыраас сирэйдэрин, хаһан да сүтүө суох айылаах көмүс солотуунан дуйдаабыттыы, сандаарыччы сырдаппыта көрүөххэ ордук кэрэ этэ. Икки кыыс сэрэнэ былаастаан, тоҕо эрэ тохтоон үөһээҥҥи түннүк диэри хантайа одууластылар.
– Ээй, үс саарбах соҕус дьон түннүккэ мылаҥныы олорор эбит дуу, үөдэн, сэрэниҥ эрэ, халтархай буолуо, сууллан хаалаайаххытый? Аны искитин хайа түһүөххүт, сэрэниҥ! – кыра кыыс күлэ-күлэ хорсуннук чобуорхайар.
– Ок, кыргыттаар, биһиэхэ көстө сатыыгыт дуу, тугуй? Тоҕо төннөн иһэҕит, биһиги түннүкпүт анныгар туоххутун умуннугут? – Бүөккэ хаһыытыы былаастаан ыйыталаһааччы буолла.
– Кинигэлэрбитин төнүннэрээри УЛК бибилэтиэкэтигэр баран испиппит да, хатанан хаалбыт, эһиэхэ эрэ наадыйбаппыт. Хата эһиги туоххутун сүтэрэн олороҕут? – кыра кыыстара хап-сабар кинилэртэн хардары ыйыталаһар.
– Эн наһаа дакылааттаама эрэ, билбэт уолаттаргар. Бүт, кэпсэтимэ-хайаама, хааман ис, хас саҥарбыт киһи аайы эппиэттээн иһимэ, – уһун кыыһа дьүөгэтин сөбүлээбэтэхтии холус соҕустук тардыалаһар.
– Оттон тугу баарыҥҥыттан мыҥыы-мыҥыы күнү-күннүктээн олороллоруй? Мин эмиэ билиэхпин баҕарабын. Улахан эбит, – биирэ өһүргэннэ.
Уһун кэрэ кыыс уолаттары кытта кэпсэтэр санаата суоҕун биллэрэн, иэдэс биэрэрдии түҥнэри хайыһан турда.
– Кыра кыыс, бырастыы гын. Ол гынан баран ити уһунуҥ ханнык улуустан сылдьарый? – боппуруоһу түргэнник быһаараары Коля өрүсүһэ соҕус ыйытар.
– Хас бастакы билбэт киһибэр эппиэт биэрэр санаа да, баҕа да суох, – чахчы уол болҕомтотун билбит кырасаабысса бытааннык сыыйан, улахамсыйбыттыы саҥаран унаарытта.
– Ээ, оттон биһиги хайа улуус саамай кырасыабай кыыстааҕын быһаарабыт ээ, – Бүөккэ, түннүктэн түөс аҥаара быган туран, буруйдаммыттыы сэрэнэн-сэппэнэн хардарар.
– Оччотугар Чу-рап-чыт-тан. Өйдөөтүгүт? Биһиги иккиэн чурапчыларбыт, – кэрэ кыыс мөккүөрү түргэнник быһаарда. Дьүөгэтин эмиэ ыксары бодоруускалаат, ис киирбэхтик, олус нарыннык, имигэстик иҥиэттэн ылла уонна түҥнэри хайыһан кэбистэ. Кыргыттар онтон киэн туттубуттуу, Чурапчы кэрэ кыргыттара буолалларын дакаастаабыттыы, киэбимсийэ соҕус туттан, күлсэ-күлсэ түннүк аннынан салгыы ааһа турдулар. Арааһа, 14-с куорпуска олороллор быһыылаах, онно киирдилэр.
Уолаттар кинилэри сайыспыт харахтарынан батыһыннара көрөн хаалаллар.
– Ити кэрэ кыыс мин олоҕум анала уонна аргыһа, – Миичик иһигэр саҥарбыт санаата таска тахсыбытыттан бэйэтэ да соһуйда.
– Тыый, Миичикпит эмиэ бастакы көрүүттэн таптал буолбут дуу? – Бүөккэ соһуйбута буолла.
Ити быстах көрсүһүү кэнниттэн икки эрэ хонук ааста. Миичик аһыыр да, утуйар да кыаҕын сүтэрэн олорор. Сотору-сотору саҥата суох түннүк аннын манаһар. Уолаттара, ону көрө сылдьар дьон, ол аайы дьээбэлээн сордууллар.
Бүөккэ кыыс буолан Миичик иннигэр хаамыталыыр, араастаан мунньараҥныыр. Хас саҥардаҕын аайы «чу-чу Чу-рап-чы» диэн тылы кыбытан иһэр.
– Оо, таптал, таптал! Быраҕан аас, саатар биир кэрэ кыыһы. Били тоҕус томтордоох Чурапчы кэрэчээнэтин. Баҕар дууһам уоскуйуо, санаам көтөҕүллэн, остуоруйа дойдутугар айанныам этэ, – Коля, кыараҕас харахтарын үөннээхтик көрө-көрө, Бүөккэттэн хаалсыбакка хаадьылыыр.
– Та-ак, табаарыстар. Миигин үөннээн да диэн туһаҕыт суох. Чопчу быһаарыныы, хамсаныы наада. Ити кыыс арааһа 14-с куорпуска олорор быһыылаах дии. Түннүкпүт аннынан аны хаһан ааһара биллибэт. Кэтэһэн олорбоппут. Көрсүөххэ, тугу эрэ былаанныахха наада. Ээ, онно бара сылдьабыт дуо? Вахтаттан эҥин ыйыталаһыахха буо. Оннук?
– Оннук… онно диэ… 14-с куорпуска… Чу-чу чулуу Чу-рап-чы кырасаабыссата манна олорор дуо диэн да? – Коля син биир эҕэлиир.
– Чэ, мин кырдьык этэбин ээ. Ити кыыс миэнэ буолуо диэн. Мин да кыыска сирдэрбэт киһибин буолбат дуо? Быһыы-таһаа мааны, сирэй-харах олоруута да, эһиэхэ холоотоххо, чаҕылхай уонна чуолкай. Дьүһүммэр, майгыбар туох куһаҕан баарый? Арыгы испэппин, табах тардыбаппын, өй да баар, үөрэхпэр, эһиэхэ холоотоххо, бастыҥмын, – Миичик кыһытаары сирэйин доҕотторун диэки мылатар.
Кырдьык, ханна эмэ кыргыттардыын түбэһэ билистэхтэринэ, кинилэр харахтарын бастаан Миичиккэ хатыыллар. Онон Бүөккэлээх Коля «кыыс кулгааҕынан истэн сөбүлүүр дииллэрэ сыыһа» диэн түмүккэ кэлбиттэрэ икки сыл буолан эрэр. Миичик киэҥ, арылхай, уһун кыламаннаах харахтаах, хойуу хаастаах, толору сөллөстүгэс уостаах, кырыылаах уһун муруннаах маҥан уол.
– Ити Чурапчы кыыһын дьиҥнээхтик уонна бүтэһикпин таптаатым.
Уолаттар үһүөн тоҕо эрэ саҥата суох чочумча олордулар. Бүөккэлээх Коля Миичиктэрин кытта үөрэммиттэрин, икки сыл устатыгар бииргэ бодоруспуттарын тухары бу хаһыс да «бүтэһик таптал» буоларын бэркэ диэн билэллэр. Ол да буоллар, хайыахтарай, доҕор туһугар ойдуо да, быстыа да буоллаллар, аны аҕыйах хонугунан атын «бүтэһик таптала» көстүөхтээҕин билэн туран, киһилэригэр көмөлөһөргө быһаарыннылар.
* * *
Маришка бүгүн тоҕо эрэ хаһааҥҥытааҕар да эрдэ уһугунна. Бүгүн баскыһыанньа. Аанчык уһуктар санаата суох быһыылаах, муннун тыаһа муораҕа.
Кыыс ону-маны саныы, эргитэ толкуйдуу сытта. Ийэтэ эрэйдээх эмиэ бэргээбит. Тоҕо киниттэн куруук ыалдьарын кистиирэ эбитэ буолла? Долгуйбатын диэн санааттан эбитэ дуу? Ийэм эрэйдээххэ тугунан эмэ көмөлөспүт киһи… Убайа Павлик бүгүн биллэ сылдьара дуу? Соҕотох инбэлиит ийэҕэ икки устудьуон оҕону иитэр-таҥыннарар уустук буоллаҕа. Саатар, Павликпыт да баар ээ. Куруук кини проблемата. Үнүрүүн эмиэ милииссийэҕэ хонон тахсыбыт этэ. Саатар онтун киэн тутта кэпсэнэрин, эчи, истиэххэ-саныахха куһаҕанын, киһи да кыбыстар. Ити Аанчык убайа Чаҕыл үчүгэй да уол. Эчи, аата да үчүгэйэ бэрт. Итинник убайдаах киһи… Аанчыкка олох майгыннаабат. Бииргэ төрөөбүт дьон диэтэххэ, олох атыттар. Дьүһүнүнэн да, майгытынан да. Чаҕыл үрдүк уҥуохтаах, бөҕө-таҕа көрүҥнээх, хойуу хаастаах, уһун кыламаннаах, сахаҕа киэҥ харахтаах кыаһаан уол. Хайдах эрэ оттомноох, олус ис киирбэх, саҥата-иҥэтэ да онно дьүөрэлии соҕус.
Оттон Аанчык – кыра-хара мэник кыыс. Чаҕыл манна, Дьокуускайга, үөрэнэрэ эбитэ буоллар, баҕар, билсиэ этилэр… Ээ чэ, итиччэ киэҥ сирдэринэн сылдьар, Санкт-Петербурга үөрэнэр уол кини эрэ диэки көрбөт ини. Маришкатааҕар ордук кырасаабыссаны булунан сылдьар уол оҕото буолуо. Чаҕыл үнүрүүн кинини бааргын диэн наадакалаан, болҕойон да көрбөтөҕө. Баҕар… уларыйбытым дуу?
Кыыс эмискэ оронуттан туран кэллэ. Сыгынньах атаҕынан сүүрэ былаастаан тиийэн, кини хоруйугар мэлдьи тута эппиэти биэрэр кыахтаах төгүрүк сиэркилэтигэр көрүннэ. Тоҕо кинини кырасаабысса дииллэрэ эбитэ буолла? Былырыын баччаҕа тоҕо эрэ кэрэ кыыска бэйэтин соччо-бачча холообот этэ ээ. Дэриэбинэтин да уолаттара убайыттан куттанан чугаһаабаттара. Сураҕа, Павлик: «Тэлгэһэ иһинээҕилэр, балтыбар чугаһаамаҥ, киэҥ сиртэн табаарыс уолун бэйэм булуом», – диир эбитэ үһү. Дьэ, ким билэр, көрүллүө. Оннооҕор бу уопсайга дискотека буоллаҕына, убайа хайаан да Маришка аттыттан арахпата.
Кыыс убайын эмискэччи санаан мичээрдээн мүчүк гынна.
* * *
Арай биирдэ ыала Кэтириис эмээхсин:
– Наадьа, бу кыыһыҥ улаатан истэҕин аайы Уйбаныаптар диэки буолан иһэргэ дылы дии. Туттардыын-хаптардыын. Аны аҕыйах сылынан кырасаабысса буолсук.
– Эс, аньыыта даҕаны, миэхэ маарынныыр буолбатах дуо? – ийэтэ соһуйбуттуу ыйытта.
– Суох, хотуой, чахчы Руслан ийэтигэр үүт-үкчү маарынныыр. Туох да диэбит иһин, номоххо киирбит Күөх Кэтириинэ удьуордара буоллахтара эбээт.
Бу кэпсэтии кэнниттэн Маришка кыратыгар өлбүт аҕатын дьонун туһунан ыйыталаһан көрбүтэ да, ийэтэ кини билэриттэн ордугу тугу да кэпсээбэтэҕэ. Арай соторутааҕыта Манчаары Күөх Кэтирииһин туһунан учуутала кэпсээбитин истэн олус соһуйбута. Номоххо киирбит кэрэ дьахтар, кырдьык, кини аймаҕа буоллаҕа дуу? Тугун дьиктитэй? Ийэтэ ол туһунан тоҕо киниэхэ тугу да кэпсээбэтий? Биирдэ, түгэн көстүбүччэ, ыйыталаһан көрбүтэ да, билбэттэн атыны ийэтэ тугу да эппэтэҕэ.
Аҕалара Руслан Маришка биирдээҕэр, Павлик иккилээҕэр өлбүт. Хаартыскаттан көрдөххө, кырдьык, кыыс кэрэ номоҕон дьүһүнүгэр маарынныыр эдэр киһи курус харахтарынан имэрийбэхтии көрөр.
Маришка ийэлээх аҕата холбоһон баран, баара-суоҕа биэс эрэ сыл олорбуттар. Быар ыарыһах буолан, эрдэ суорума суолланаахтаабыт. Саатар ыалдьарын сэрэйэр эрээри, балыыһа диэҥҥэ биирдэ да көрдөрүммэтэх. Хаама сылдьан охтубут, ол кэннэ үс эрэ хоноохтообут. Аҕалара өлбүтүгэр Маришка эбэлээх эһэтэ кэлэ сылдьан, ийэлэрин дэлби буруйдаабыт, үөҕэн-таныйан барбыт сурахтаахтара. Онтон сиэттэрэн Мэҥэ Хаҥаласка баар аймахтарын кытта билигин билсиспэттэр. Ийэлэригэр этэн көрөллөр да, бэйэлэрэ тэйиппиттэрэ, онно баран сыҥаланаары гынаҕыт дуо диир. Анараа да дьон сиэттэрбит эһиги бу бааргыт ээ диэн биирдэ да билсибэтэхтэрэ, эгэ кэлэ сылдьыахтара дуо? Онон тыыннаах тулаайаҕа буолан олорон кэлбиттэрэ сүүрбэттэн тахса сыл буолла. Хата, дэриэбинэлэрин дьоно, ыаллара бэркэ өйөөн бу бур-бур буруо таһаарынан ыал аатын ылан олордохторо.
Дьиҥэр, Наадьаны бастакы билсиһииттэн, өссө ыал буола иликтэринэ, Уйбаныаптар атарахсыта көрсүбүттэрэ. Кинилэр уоллара, үрдүк үөрэхтээх историк учуутал, ханнык эрэ төрдө-ууһа суох дайаарка кыыһы кэргэн ылбытыттан олус диэн аймаммыттара, бэйэлэрин уолларыгар тэҥнии көрбөтөхтөрө. Кэлэйбиттэрэ бэрдиттэн көрсүһүү, сыбаайба да диэни тэрийбэтэхтэрэ. Саатар Наадьа тулаайах буолан, улахан аймаҕа, уруута суох этэ. Баай баайга тардыһар дииллэринии, Уйбаныаптар аймах кийииттэрэ, күтүөттэрэ бары кэриэтэ түс-бас дьон оҕолорун кытта уруурҕаһаллара. Арай бу баай-талым олохтоох дьоҥҥо хара тураах кэриэтэ буолан, Наадьа барахсан кийииттии кэлээхтээбитэ. Детдомҥа улааппыт кыыс баай, уурунуу харчы диэнэ хантан кэлиэй? Онуоха эбии уҥуоҕунан кырата, дьүһүнүнэн харата ханан да халыҥ аймах Уйбаныаптарга, Күөх Кэтириинэ сыдьааннарыгар, кылбаа маҥан сиэннэригэр, соруйан айылҕа анаан төрөппүтүн курдук, тэҥэ суох курдуга.
Ол эрээри Руслан ыйаастыгас соҕус хап-харанан чоҕулуччу көрбүт сэмэй, нарын бэйэлээх Наадьа кыыһы көрүөҕүттэн, хара маҥнайгыттан таптаабыта. Кыыс бэйэтин сэнэнэ үөрэммититтэн, килбигиттэн эбитэ дуу, аан бастаан уолтан куота, тэйэ сылдьыбыта. Кэлин уһугар баар баара бүкпэт буоллаҕа, икки таптаһар сүрэх тоҥ буору тобулу үүнэн тахсар сааскы ньургуһуннуу, ыраас санаанан, истиҥ иэйиинэн ыал буоларга санаммыттара. Төһө да аймахтара утардаллар, биэс сыл устата дьоллоохтук олорбуттара. Руслан киһи кэрэмэһэ этэ: хаһаайын бэрдэ, майгылаах бастыҥа, оҕомсоҕо, үлэһит үтүөтэ, өй-мэйии мааныта уонна, туох кистэлэ кэлиэй, дьүһүнүнэн ыраас бэйэлээх, сиртэн-буортан тэйбит, Орто дойду олоҕор тэҥэ суох аанньал курдуга. Кинини киһи тута көрөөт, дьону ытыктыыр, сыаналыыр кистэлэҥ ураты көстүүлээх диэн билэр дьоно бэлиэтээччилэр. Аҕыйах сыл иһигэр Мырыла биир бастыҥ ыалларын ахсааныгар киирэ охсубуттара. Бастакы улахан дьиэ, матасыыкыл кинилэргэ эрэ баара. Кэлин Руслан өссө массыына ылар баҕа санаалааҕа. Олохтоохтор кинини ытыктаан Уйбаанабыс диэн ыҥыраллара. Өлөр сылыгар оскуола дириэктэринэн анаммыта…
Буолар буолтун кэннэ хайаахтыай, өлбүтү кытта өлөн барсыбыт суох. Оҕолорун туһугар утуйар уутун умнан туран, Наадьа эрэйдээх ферма хара үлэтигэр умса-төннө түспүтэ. Хаста даҕаны бастыҥ ыанньыксыт аатыран, хомсомуол бириэмийэтинэн наҕараадаламмыта, үрүҥ илгэ үс сыллаах кубогын хаһаайката буолан, биирдэ улуу Москуба куоракка күүлэйдээн кэлэр үрдүк чиэскэ тиксибитэ. Онно Наадьа барахсан биир сүөм үрдээн, үлэттэн дьоллонор үөрүү үлүскэнин билбитэ үчүгэй да этэ.
Ама да ааспытын иһин, чугас киһитэ суох тыйыс кэмнэр ааспыттара. Дьон үтүө сыһыана суох, арааһа, Наадьа бу ыарахаттары барытын тулуйуо суоҕа эбитэ буолуо.
Оо, ийэм эрэйдээх… Маришка үөһэ тыынан ылла. Кини эрэ курдук дьылҕаламматах киһи…
Эмискэ кини ыраатан эрэр курус санааларын Аанчык уһуктубут атаах куолаһа үрэйдэ:
– Маришка-а, кофе иһэби-ит? Миэхэ, баһаалыста, оҥоруоҥ дуо? Төрөөбүккэр үөрбүтүм даҕаны.
– Һы-һы, үөннээх, албын да кыыскын. Тур, чэ. Чэйбитин өрүнүөххэ, – Маришка чаанньыгын оргутаары остуол диэки хаамта.
Кыргыттар күө-дьаа кэпсэтэн, хайыы үйэ эбиэт буолбутун билбэккэ хааллылар. Иккиэн көмөлөөн хортуоппуй хахтаатылар. Маришка эт кырбаан, хортуоппуйугар эбии соркуой буһаран тиритэ-хорута сырытта. Саас буолан хосторо итиитэ сүрдээх, бэл омуннаатахха, киһи тыына хаайтарар. Эмискэ ааны тоҥсуйдулар, дьуһуурунай кыыс кэлэн: «Иванова Марина, вахтаҕа түһүөҥ үһү», – диэтэ. Убайым кэллэҕэ дии санаан Маришка тиэтэйэ-саарайа аллара түстэ.
Вахтаҕа тиийбитэ: убайа ханан да көстүбэт. Арай улаханнык мичээрдээбит ханна эрэ көрбүт уола кинини супту одуулаан турар эбит. Кэннигэр икки доҕор атастаах. Уол мичээрдээбитин кубулуппакка вахтаҕа өйөнөн туран эрэ:
– Иванова Марина диэн эн дуо?
– Мин, – Маришка соһуйбуттуу хардарда.
– Манна олороҕун даа? – уол сытыытык ыйытар.
Маришка кэпсэтии бу курдук сытыы уонна быһыттаҕас буоларын куруук да сөбүлээбэт, биллэрдик соһуйда уонна өһүргэннэ:
– Тугуй, доппуруос дуо бу? – кыыс чыначчы тутунна.
Уолу халбарыччы анньан, аттыгар турар биир хара бараан табаарыһын кэтит тииһэ кэчигирээтэ:
– Бырастыы гын, Марина, Миичик ити кыбыстар дии. Ол иһин итинник саҥарар. Кини эйигин кытта ыкса билсиэн баҕарар.
Маришка бастаан утаа кыһыйан быһыта-орута саҥарталыан баҕарда, онтон этэ улам тымныйан, сүрэҕэ күүскэ тэбиэлээн ылла.
– Эһиги эмиэ миигин бырастыы гыныҥ. Мин маннык дьону кытта билсээччим суох, – диэт, түҥнэри хайыста. Бу билсиһии маннык саҕаланыа суохтаах этэ диэн кини кулгааҕар ким эрэ сипсийэргэ дылы гынна. Тоҕо эрэ ити уолтан куттаныах, куотуох санаата киирдэ, тымныы уунан саба ыстарбыт курдук буолла. Ыараабыт атахтарын нэһиилэ соһон, кирилиэһин аат эрэ харата биирдии үктэлин ааҕа дабайан, тыын быһаҕаһынан өрө тыына-тыына, хоһун диэки төттөрү дьулуста, сүрэҕэ тугу эрэ таайа сатаата да, таабырын уустук буолан биэрдэ.
* * *
Миичик вахтаҕа туран кыыс кинини кытта билсибэтэҕиттэн олус соһуйда, хом санаата, саҥата суох чочумча таалан турда. Билсиһии бу курдук хобдохтук түмүктэниэ эрэ диэн күүппэтэҕэ. Ама, кинини сирэр кыыс баар эбит дуу? Өссө хайдах эрэ куттаммыт, сиргэммит көрүҥнээх.
– Биир нуулга, Марина Иванова туһатыгар, – Коля, элэктиирдии турулус-эрилис көрө, Миичиги хаадьылаата.
– Санааҕытыгар ини. Син биир билсиэм. Көрөөрүҥ даҕаны, ити Марина миигин ытыы-ытыы эккирэтиэ. Ити бэйэтэ туормас эбит, – Миичик кыһыйбытын аһарынаары уолаттарын иккиэннэрин өттүккэ охсуталаата.
– Чэ, манна вахтаҕа хам сыстан туруохпут дуо, уопсайбытыгар барыахха, – Бүөккэ ыксал муҥутаан, туох да туһа тахсыбатын өйдөөн, тахсар аан диэки дьулуста.
Вахтаҕа олорор икки кыыс тоҕо эрэ кинилэр диэки үөннээхтик көрө-көрө мичээрдээһэллэр. Миичик уолаттарын кэнниттэн субу тахсыах курдук буолан иһэн, вахтаҕа төттөрү эргиллэн:
– Уой, кыргыттар, миэхэ баһаалыста көмөлөһүҥ эрэ. Биир эрэ ыйытыктаахпын, – дии-дии вахта иһин хойуу кыламаннарынан соруйан сапсына-сапсына одууласта.
– Тугуй? – суон, этиргэн кыыс хап-сабар утары ыйытта.
– Ити Марина Иванова доҕор уоллаах дуо? – Миичик куолаһын тупсарына-тупсарына үтүөмсүйэ соҕус сэрэнэн сураста.
– Ким билэр… Ханна да сылдьыбат кыыс. Арай улахан бырааһынньыктарга уопсайбыт дискотекатыгар биирдэ эмэ сылдьааччы.
– Бэрт эбит. Аны хаһан «улахан бырааһынньыккыт» буолар?
– Бүгүн, – этиргэн кыыс эрэллээхтик хардарда.
Уопсайтан тахсан иһэн ити олорор кыргыттар кинини «красавчик» диэн ботугураспыттарын кылгас түгэҥҥэ истэн аһарда. Санаата көнньүөрэн, эрэл кыымнаах, хайҕал кынаттаах уолаттарын кэнниттэн уопсайын хоһун булла.
* * *
Киэһэ Миичик хаһан да киэргэммэтэҕин киэргэнэн, үтүөмсүйэ соҕус туттан, 14-с куорпуска уолаттарын кытта кэллэ. Дискотека саҥа саҕаламмыт быһыылаах. Кырааскаламмыт, туттубут-хаптыбыт кыргыттар фойе иһигэр төттөрү-таары киирэллэр-тахсаллар. Кинилэр ортолоругар Марина көстүбэт. 14-с куорпуһу кыыс дойдута диэн мээнэҕэ ааттаабатах буоллахтара, барыта кыыс үөрэ.
Уолаттар вахтаттан билиэт ыла охсон, үҥкүүгэ киирдилэр. Арай Миичик: «Тохтуу түһэн баран, киириэм», – диэн хаалла. Харахтара тохтоло суох кэлэр-барар оҕолор диэки. Харахтара «баҕар алҕаска Маринаны көрүөм» диирдии көрүөлэнэллэр. Арай кини аттынан Маринатын дьүөгэтэ, намыһах уҥуохтааҕа, ааһан иһэр эбит. Үҥкүүгэ түһэр санаата да суох быһыылаах. Халааттаах, хонноҕун анныгар «доширак» лапса кыбыныылаах. Уол кыыһы харытыттан харбаан ылла:
– Ээ, кыысчаан, эн Марина дьүөгэтэҕин дии?
– Уой, киһини куттааҥҥын, – Аанчык улаханнык соһуйбут сирэйдээх.
– Марина түһэр дуо?
– Суох, биһиги проработка суруйа олоробут. Үҥкүүлүүр санаабыт суох.
Чочумча саҥата суох туран баран Миичик:
– Оччоҕуна миигин хоскор киллэр, – диэн кытаанахтык эттэ.
Аанчык бу уол ньоҕой майгылааҕын тута сэрэйдэ. Кини күүстээхтик ыга туппут илиилэриттэн уонна соруйар былаастаах куолаһыттан кыһыйа быһыытыйда эрээри, саарыы түһэн баран, дьүөгэтэ кыыһырбыт сирэйин саныы биэрэн, хоһугар киллэрбэтэ.
– Ээ, Маришка сөбүлүө суоҕа, – диэн хардарда.
Миичик маҥан сирэйэ эмискэ кубарыс гынна. «Хайа муҥун куота-тэйэ сылдьар кыыһый? Иннин ылан баран тэйиллиэ», – дии санаата.
– Суох, киллэр. Син биир бүгүн буолбатаҕына сарсын, сарсын буолбатаҕына өйүүн билсиэм. Тоҕо миигиттэн куттанаҕыт? Ытырыам да, ыстыам да суоҕа. Уон биэс мүнүүтэтэ миэхэ анааҥ, бириэмэм бүттэҕинэ тута хоскутуттан дьүгэлийиэм.
Аанчык куттаммыт харахтарынан Миичиги көрөн ылла:
– Чэ, бардыбыт. Маришкаҕа бэйэҥ быһаараар. Мин атын хоско бардым. Сотору, уон биэс мүнүүтэнэн, кэлиэм. Дьэ, сэрэн, ону-маны гына сылдьаайаххыный?
– Эс, ама дуу? Аата, куттаныма, тугу да гыныам суоҕа. Эр киһи биир тыллаах. Арба, аатыҥ ким диэний? – Миичик санаата көнньүөрбүтэ харахха тута быраҕылынна.
– Аанчык, – кыыс төбөтүн умса туттан кэбистэ. – 301-с хос ол турар.
Миичик эрэйэ суох киирбититтэн санаата көнньүөрэн үөрүү, эрэл кынаттаах Аанчык ыйбыт хоһугар тиийэн, сэрэнэн ааны тоҥсуйда.
– Кимий? Киирэн иһиий. Аанчык, кэм да үөннэнэ сылдьаҕын дуо? – хос иһиттэн намыын куолас иһилиннэ.
Уол ааны сэрэнэн арыйан хоско киирэн кэллэ. Маришка кыра остуолга кинигэ бөҕөтүн кэчигирэтэн, суруйа олорор эбит. Миичиги көрөн олус соһуйда:
– Хайа, бу кимий? Тоҕо кэллиҥ? – кыыс, бу ыйытыыларын тоҕо биэрбитин бэйэтэ да өйдөөбөтөр, туоһулаһар киһи буолла.
– Эйигин көрөөрү, билсэ кэллим, – уол хорсуннук остуол таһыгар кэллэ.
Маришка, куолаһын соното сатыы-сатыы, куттаммытын биллэримээри:
– Ким эйигин киллэрдэ? Чугаһаама уонна… таҕыс! – диэн кыыһырбытын уонна сөбүлээбэтэҕин биллэрэн түҥнэри хайыста.
– Үтүө санаалаах Аанчык. Эс, ама да, киһини кытта ыраахтан хаһыытаан билсэбин дуо? – диэн Миичик тахсар санаата суоҕун биллэрэн, Маришканы эргитэ тарта уонна тобулу уун-утары көрдө.
– Мин эн курдук сыстаҥныы сылдьар ньүдьү балай уолаттары сөбүлээбэппин, – Маришка мантан салгыы уол тугу да гынар былаана суоҕун сэрэйэн, арыый холкутуйда.
– Сөбүлүөҥ буоллаҕа дии.
– Суох, сөбүлүөм суоҕа.
– Баҕар сөбүлүөҥ, – уол эппитин үрүт үөһэ кэлиилии кэбэ турда.
Миичик мичээрдээтэ, хос иһин эргиччи көрдө.
– Мин аатым Мичил Харахутов, табаарыстарым уонна чугас дьонум бары Миичик дииллэр. Табылыннаҕына, аны үс сылынан историк учуутал буолуом. Мэҥэ Хаҥалас ыччатабын. 12-с куорпус 416-с хоһугар олоробун… Ийэлээх аҕам – учууталлар, биир убайдаахпын. Спортсмеммын…
– Араспаанньаҥ тугун дьиктитэй? Харах уута диэнтэн тахсыбыт дии. Уонна?
– Уонна дуо? Араспаанньам аҕам киэнэ. Билбэппин ээ, туох суолталааҕын. Оттон эн? Манна Аанчыктыын иккиэн эрэ олороҕут да?
– Иккиэн, өссө тугу интэриэһиргиигин?
– Чурапчыларбыт диэбиккит дии, ханна үөрэнэҕит?
– Журналистика салаатыгар.
– Сөп, хаһыс куурускунуй?
– Бастакы… Өссө интэриэһиргиир буоллаххына, бииргэ төрөөбүт иккиэбит. Ийэм дайаарка, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Чурапчы Мырылатыттан сылдьабын. Аанчык – Чакыр. Өссө?
– Марина, эн наһаа кыбыстыма уонна кыыһырыма ээ, эйиэхэ олох барсыбат. Хайдах эрэ эн Мона Лизаны санатаҕын дии. Ону билэҕин дуу?
– Ордук кулгааҕыҥ майгынныыр диэ.
Бу сырыыга Миичик ис иһиттэн тэбэнэттээхтик күллэ. Маришка бэйэтэ эппит тылларыттан эмиэ арыый сымныы быһыытыйан мичээрдээн ылла. Кыыс көнньүөрбүтүттэн эрэх-турах сананан, уол салгыы кимэн барда.
– Марина, мин эйигин бастакы көрбүт күммүттэн олус сөбүлээтим… Таптаатым да диэххэ сөп. Орто дойдуга төрөөн баран эн курдук кыыһы биирдэ да көрсө иликпин. Аһыыр аһым ас буолбат, утуйар уум уу буолбат, үөрэх эмиэ таах хаалла… Барыта, барыта эйигиттэн… эйигиттэн эрэ.
– Эн киһини күлүү гыныма эрэ. Мин эйигин букатын да билбэппин. Хайдах бастакы билсибит күҥҥүттэн саҕалаан ситэ билбэт киһигэр тапталга билиниэххэ сөбүй?
– Оттон ол иһин билсэ кэллэҕим дии, – диэт, кыыс хаҥас илиитин нарын тарбахтарын ылан, иэдэһигэр ыксары сыһыарда.
Бу дьикти турукка, соһуччу түгэҥҥэ, өйдөммөт быһыыга-майгыга куустаран турар эдэр сүрэхтэр эйэргиир эйгэлэрин эмискэ хоско көтөн түспүт Аанчык чаҕаарбыт куолаһа үрэйдэ:
– Уой, бу тугуй? Уон биэс мүнүүтэ ааста. Эчи, бу уол килэпээйин. Хайыыгыный ити? Бар, таҕыс!
– Үтүө санаалаах аанньал Аанчык, туох да буолбата. Сибэкки хагдарыйбата, халлаан хараҥарбата. Мин сыалбын-сорукпун ситистим, тылбын тутуһабын. Билигин мин эһиги көмүс уйаҕытыттан, күндү хоскутуттан тахсыам. Миэхэ көмөлөспүккэр барҕа махтал, – диэн баран, Миичик сүр имигэстик кыыс иннигэр бокулуон оҕуста.
Аанчык бу дьикти уолтан соһуйан, мэктиэтигэр, сирэйин ханньаччы туттан мырдыҥнатта. Онуоха эбии кинини ийэтиттэн тэйитиллибит эһэ оҕотугар майгыннатта. Ону бэлиэтии көрөн, Маришкалаах Миичик күлэн тоҕо бардылар.
Мантан ыла Маришкалаах Миичик ураты, уустук сыһыаннара саҕаламмыта.
* * *
1998 сыл. Эмиэ күүтүүлээх сандал саас Сэргэлээххэ эргиллибитэ. Күн уһаан, халлаан лаппа сылыйан, таһырдьа күүлэйдиэххэ, таптал долгунугар уйдарыахха бэрт да бэрт.
Маннык үтүө күннэргэ Маришкалаах Миичик икки ардыларыгар, хара куоска кыбыллыбытыныы, Аанчык убайа Чаҕыл уол чаҕылыйан киирбитэ. Кини былырыын үөрэҕин бүтэрэн, куоракка үлэлии сатаан баран, тыаҕа тардыһан дойдутугар Чурапчылаары сылдьара.
Маришка бастаан Чаҕылы бүтэйдии сөбүлүүр этэ, кэнникинэн кинини көрбөтөҕүнэ суохтуур, биир кэм өйүттэн таһаарбат буола сылдьыбыта. Онтукатын, бэл, баар-суох дьүөгэтиттэн Аанчыктан кистиирэ.
Бүгүн Миичиктээх Маришка аатырбыт «Титаник» киинэҕэ барыахтаахтар. Дьон даҕаны бу киинэ тула кэпсэтии бөҕө. Сураҕа, киинэ бүттэр эрэ, көрөөччүлэр бары астынан ытыстарын таһыналлар эбитэ үһү. Оннук күүстээх иэйиилээх киинэ диэн бэҕэһээ Миичик кэпсээбитэ.
Киэһэ, болдьоспут сэттэ чаастарын саҕана, Миичик Маришкалаах уопсайдарыгар кэллэ. Вахтёр уолу үчүгэйдик билэр буолан, бэрт түргэнник аһарда. Кини бэрт холкутук, муннун анныгар киҥинэйэ-киҥинэйэ, Байбал Сэмэнэп тапталга анаммыт биллэр ырыатын ыллыы-ыллыы, Маришка хоһугар кэллэ. Арай ааны тоҥсуйан киириэх курдук гынан эрдэҕинэ, Маришка намыын куолаһа:
