Kitabı oku: «Безнең Туфан / Наш Туфан (на татарском языке)», sayfa 5
Зөлхиҗә. Беләбез, җаным. Казандагы туганнарым водопровод суын эчәләр. Мин аның белән тәһарәт алырга җирәнәм. Ә болар чишмә суы.
Чистюлькина. Апа, синең белән спорлашырга минем вакытым юк. Алып кит бу комганнарыңны, кеше көлдермә.
Гыйбадулла. Нәрсә син комганга бәйләндең? Сиңа хәтле килгән нимес аны әле сатып алмакчы булды. Син комганнан көләргә ашыкма.
Чистюлькина. Барыбер рөхсәт алырга кирәк. Тиешле акчасын түләгез дә…
Зөлхиҗә. Акча да түләргә кирәкмени әле?
Чистюлькина. Акчасыз рөхсәтне кем бирә? Менә шул: штраф түләгәнче, рөхсәт өчен түләгез. Кара син аларны, теләсә кайда туалет ясап йөриләр дә, алар өчен җавап бир.
Зөлхиҗә. Туктале, сеңелкәем, нәрсә алай җикеренәсең? Кем булдың ул кадәрле? Кыланышыңны Казанга язсак, күрсәтерләр штрафыңны.
Чистюлькина. Язып карагыз.
Зөлхиҗә. Язарбыз да. Казанда сине якласалар, Мәскәүгә язарбыз.
Чистюлькина. Ха-ха…
Зөлхиҗә. Нәрсә хахылдыйсың?
Чистюлькина. Ха-ха-ха… Без, гражданка, штрафны Мәскәү кушканча салабыз. Санитария нормаларын бозган өчен. Аңлашыламы?
Зөлхиҗә. Абау кыланышы. Штрафыңны менә бу куаклыкны сасыткан өчен салырга иде.
Чистюлькина. Анда эшегез булмасын.
Зөлхиҗә. Минем эшем бар, синеке – юк. Мә комган, тәһарәтләнеп чык. Санитар чиста йөрергә тиеш.
Чистюлькина. Йөрттерермен әле мин сезне. (Пырлап чыгып китә.)
Җырлап-биеп, Хәяли керә. Бәдрәфкә кереп китә. Бәдрәф тәрәзәсеннән башын тыгып җырлый.
Хәяли. Сандугачым-гөлкәем
Гөлгә салган күкәен.
Рәхәт тормышларда яшәп
Үтәдер гомеркәем.
Зөлхиҗә. Хәяли, чык аннан.
Күмербәков керә. Хәяли, бәдрәфтән чыгып, аның каршына килә.
Хәяли. Акча бирсәң җырлыйм.
Күмербәков. Нинди акча?
Зөлхиҗә. Хәяли, кит аның яныннан. Акчасы юк аның.
Хәяли (җырлый-җырлый китә).
Акча безгә – мунча ташы,
Ефәк безгә – мунчала.
Рәхәт тормышларда яшәп
Керсәң иде мунчага.
Күмербәков (бәдрәфкә карап). Что это такой?
Зөлхиҗә. Абау. Урысча сөйләшкән була. Урысча белмәгән килеш.
Күмербәков. Мин синнән татарча сорыйм – что это такой?
Зөлхиҗә. Әбрәкәй икәнен күрмисең мәллә?
Күмербәков. Нигә ул монда тора?
Зөлхиҗә. Шунда куйганга тора.
Күмербәков. Нимидлинне убирать!..
Гыйбадулла (кереп, сөйләшкәнне тыңлап торганнан соң). Чём дило?
Күмербәков. Син кем?
Гыйбадулла. Менә бу хатынның ире.
Күмербәков. Значит, бу саружиние синеке?
Гыйбадулла. Безнеке.
Күмербәков. И длә чиго?
Гыйбадулла. Әллә әбрәкәй күргәнең юкмы?
Күмербәков. Малчать!
Гыйбадулла. Әй-әй, Карамалы малае, малчатланма. Нәрсә кирәк?
Күмербәков. Син миңа зуба ни загаваривай. Нигә бу саружиние монда тора? Кем разришал?
Гыйбадулла. Үзем.
Күмербәков. Ах, үзең… Фидиральный дорога янында пажароопасный обиект. Син кайсы илдә яшисең?
Гыйбадулла. Татарстанда.
Күмербәков. Ошибаешсә, гражданин. Фамилияң ничек?
Гыйбадулла. Путин.
Күмербәков. Ә? (Як-ягына карангалый.) Ты что? Көләсең, да?
Гыйбадулла. Көләм.
Күмербәков. Кемнән?
Гыйбадулла. Синнән.
Күмербәков. Син минем кем икәнне беләсеңме? Знаешь?
Гыйбадулла. Беләм. Бергә аракы эчкән бар.
Күмербәков. Ни помню.
Гыйбадулла. Минекен эчтең шул. Үзеңнекен эчсәң хәтерләр идең.
Күмербәков. Короче, убирай моны. Иначы штраф салам, таварищ Бадриев.
Зөлхиҗә. Туктале, җикеренмә, кем… Ничек безнең әбрәкәй опасный булсын?
Күмербәков. Фидиральный дорогага моннан ничә метр? (Кесәсеннән ленталы метр чыгара.) Тот әле бу башыннан. (Метр белән юлга кадәрле араны үлчи.) Равны тугыз метр ярым. Әгәр үтеп барган машинаның глушителеннән искра монда таба чәчрәсә, ни була? Бу саружиниегә ут каба. Понял? Әгәр бу саружениегә берәр пьяный кереп тәмәке тартса, аны сүндерми чыкса, ни була? Пожар. Әгәр в это вримя фидиральный дорогадан правительственный машина үтеп барса ни була?
Гыйбадулла. Тирраризм.
Күмербәков. Во-во! Үзең дә беләсең.
Гыйбадулла. Дурак син, Күмербәков.
Күмербәков. Что, что?
Гыйбадулла. Дурак, дим.
Күмербәков. Аскарбляешь? Хорошо. Иртәгә кемнең дурак икәнен белербез.
Гыйбадулла. Башың авыртмыймы, Карамалы малае?
Күмербәков. Свалыч. (Китеп бара.)
Зөлхиҗә. Бик ни сөйләштең, Гыйбади. Штраф, ди.
Гыйбадулла. Салып карасын.
Зөлхиҗә. Былтыр нишләтте? Морҗагыз кыек тора, дип, күпме түләтте? Күрше Сабирларга, морҗагыз кыска, дип, штраф салды.
Гыйбадулла. Башы төзәтелмәгән аның, вәт бәйләнә.
Зөлхиҗә. Дөньясы тулы башы төзәтелмәгәннәр. Монысы гына аек йөрмәс. Монда әле бер санитар дулап чыгып китте. Санэпидемстанциядән, ди. Ул да штраф дип янады.
Гыйбадулла. Кертергә иде, бушка пес итәсе килгәндер.
Салымгалиев керә.
Салымгалиев. Исәнмесез, күршеләр! Менә күреп туктадым әле. Яңалык бар икән монда. Котлы булсын. Кәкре Каенныкылар яши белә инде. Каян башыгызга килде? Өстәмә доход. Түләүледер бит?
Гыйбадулла. Бушка булмас инде.
Салымгалиев. Безнең авыл йоклап ята. Беркөн янгын чыккач та сүндерергә килүче булмаган. Янсын, ди берсе, элеккеге колхоз складлары, ди, барыбер салырга әйбер юк, ди. Болай ничек соң? Документлары тәртиптәдер инде?
Гыйбадулла. Нинди документлар?
Салымгалиев. Налог буенча дип әйтүем.
Зөлхиҗә. Тәртиптә. Палитилин пакетта саклыйм. Өйнеке дә тәртиптә, бакчаныкы да. Аллага шөкер, түләп барабыз.
Гыйбадулла. Түләмичә. Олигархларга акча кирәк бит. Ачтан үлә күрмәсеннәр.
Зөлхиҗә. Адәм көлкесе инде. Алла биргән җиргә бездән налог түләтәләр.
Салымгалиев. Алла бит аны сезгә дип атап бирмәгән.
Зөлхиҗә. Кемгә дип атап биргән соң?
Салымгалиев. Кешеләргә дип…
Гыйбадулла. Без кеше түгелмени?
Салымгалиев. Дөресен генә әйткәндә, кеше үк түгел инде, гражданин гына. Аннан соң, сез түләгән налог ул аерым кешегә түгел, кешеләргә… Кешеләр интересын кем яклый? Дәүләт. Кешеләр интересын яклар өчен, дәүләт гражданнарга налог түләтә. Тә-әк… Күпме җир мәйданын били инде бу әбрәкәй? Икегә ике метр булыр. Аңа килә торган сукмак. Тегесе-монысы йөз квадрат метр булырдыр. Яхшы, яхшы. Регистрация үткәнсездер бит? Шәхси милек итеп теркәгәнсездер?
Гыйбадулла. Милек саналамыни бу?
Салымгалиев. Ә нәрсә саналырга тиеш? Бу – сезнең милек. Милек өчен дә налог түләнергә тиеш. Түләүле дә дисең. Димәк, бизнес. Анысы өчен аерым налог. Бу культура учагына керү бәясе күпме инде?
Гыйбадулла. Ныклап санаган юк әле.
Салымгалиев. Санарга кирәк. Бөтен нәрсә санаулы булырга тиеш. Тә-ә-әк… Уртача биш сумнан алыйк. Кама күпере янында шулхәтле алалар. Тә-ә-әк… Биш сум. Көненә уртача йөз кеше кереп чыкса, биш йөз сум. Айга уртача унбиш мең… Каядыр уртача биш меңнәр түләргә туры киләчәк.
Зөлхиҗә. Биш мең? Ни өчен?
Салымгалиев. Бизнес өчен, күрше. Закон. Ә закон үтәлергә тиеш. Шуңа күрә тизрәк регистрация үтегез дә налог түли башлагыз. Югыйсә… Югыйсә ни буласын беләсез инде – закон чыгаручы илдә яшисез.
Гыйбадулла. Шулай талаттырганчы, мин аны җимереп ташлыйм.
Салымгалиев. Анысын үзегез карагыз инде, әмма закон үтәлергә тиеш. Законлы предприятиегә әйләнгәч, мин моннан үткәндә түләп керермен инде, законсыз булгач, түләмичә генә кереп чыгам. Шулайдыр бит?
Гыйбадулла. Алайса, син бушка бәдрәфкә керергә рөхсәт дигән документыңны күрсәт.
Салымгалиев. Молодец! Чын бизнесмен. Мә, биш сум, вакланып тормыйм.
Зөлхиҗә. Без дә вакланмыйбыз. Сиңа хәтле кергәннәр ун сум түләде.
Салымгалиев. Молодец хатын син, күрше. Алайса, мин өйгә хәтле түзәрмен инде. Сау булыгыз, күршеләр. Налог турында онытмагыз. Бәхетсезлеккә юлыгуыгыз бар.
Гыйбадулла. Ярый, бар инде, күрше хакына бушка кереп чык.
Салымгалиев. Ләкин бу сезне налог түләүдән коткармый. (Бәдрәфкә кереп китә.)
Зөлхиҗә. Нигә керттең?
Гыйбадулла. Бәласеннән баш-аяк. Бәйләнчек кеше диләр аны.
Биеп-җырлап, Хәяли керә.
Хәяли. Ак алъяпкыч билләрдә,
Җилфердәми җилләрдә.
Шундый рәхәт, матур тормыш
Без яшәгән илләрдә. (Бәдрәфкә юнәлә.)
Гыйбадулла. Анда кеше бар, Хәяли.
Хәяли. Нишли?
Гыйбадулла. Нишли дип… Беләсең ич инде, үзең дә күрдең.
Хәяли. Мин тәрәзәсеннән карарга гына кердем.
Зөлхиҗә. Син, Хәяли, монда җырлап кына тор, ярыймы?
Хәяли. Ярый. Нинди җырны?
Зөлхиҗә. Рәхәт яшәвебез турында.
Хәяли. Ә-ә-ә… Беләм, беләм.
Әнә килә афтамабил,
Төягәннәр аракы.
Сиңа рәхәт, миңа рәхәт –
Нәрсә җитми, сабакы?
(Бәдрәфтән чыккан Салымгалиевкә.) Акча бир.
Салымгалиев. Син кем?
Хәяли. Әллә мине белмисеңме?
Гыйбадулла. Моның да акчасы юк, Хәяли. (Чыгып киткән Салымгалиевкә.) Сау бул, күрше.
Зөлхиҗә. Бигрәк инде син. Күрше дигән булып шуңа.
Гыйбадулла. Рәхмәт әйт, взятка алмады.
Хәяли. Гыйбадулла абый, хәзер керергә ярыймы?
Гыйбадулла. Бар, Хәяли, бар.
Хәяли кереп китә.
Менә бәхетле кеше. Коттежы да юк, яхтасы да юк.
Хәяли (бәдрәф тәрәзәсеннән башын тыгып).
Сандугачлар сайрый, чут-чут, дип,
Безнең илдән рәхәт ил юк, дип.
Кәттә егет керә.
Кәттә егет (Хәялигә). Нихәл, Хәяли?
Хәяли. Чыкмыйм. Син рекетюр.
Кәттә егет Хәялине бәдрәфтән сөйрәп чыгарып, артына тибеп озата.
Гыйбадулла. Ник тиясең аңа?
Кәттә егет. Телен тыйсын.
Гыйбадулла. Тилемсә бит ул, беләсең.
Кәттә егет. Тиле булса, тилеләр йортында яшәсен. Нәрсә, Гыйбадулла бабай, баерга уйладыңмыни?
Гыйбадулла. Әтиеңнәр көтәдер. Күптән күренгәнең юк.
Кәттә егет. Син сүзне икенчегә борма. Баерга уйладыңмы, дим.
Гыйбадулла. Баеса ни.
Кәттә егет. Дөрес эшлисең. Безнең авылда да байлар булырга тиеш. Ату бурычка акча алып торырга кеше юк. Әйбәт нәрсә. Моңа кызыгучылар да булыр инде. Көнләшүчеләр. Ут төртә күрмәсеннәр.
Гыйбадулла. Кем төртсен?
Кәттә егет. Беткәнмени. Крыша кирәк моңа.
Зөлхиҗә. Түбәсе бар аның.
Кәттә егет. Син, Зөлхиҗә түти, ирләр сөйләшкәндә тик кенә тор. Син, Гыйбадулла бабай, курыкма. Мин булганда, бу нигә беркем тимәс. Тиеп кенә карасыннар. Үзем крыша булам.
Гыйбадулла. Рәхмәт.
Кәттә егет. Андый эш рәхмәткә генә эшләнми ул. Мин күп сорамыйм, аена биш мең җитә.
Зөлхиҗә. Нәрсә-ә-ә? Андый акчаны!..
Кәттә егет. Ярый, Гыйбадулла бабай, әтиләр көтәдер, мин киттем. Калганын икәү сөйләшеп бетерерсез. Бераз аванс кирәк булыр, иртәгә сугылырмын. (Китә.)
Зөлхиҗә. Карале моны, ә? Баемакчы булган. Нәселләре белән әшәке булдылар. Гыйбади, син нигә дәшмисең?
Гыйбадулла. Уйлыйм әле.
Зөлхиҗә. Уйлыйсы-нитәсе юк, бер тиен дә бирмибез.
Полицейский керә.
Полицейский. Здравие желаю, Гыйбадулла абый!
Гыйбадулла. Исәнме, Камзулов! Кая барыш?
Полицейский. Менә, эт куып йөрибез. Кушалар. Сиңа җибәрделәр.
Гыйбадулла. Миңа ни булган?
Полицейский. Нәрсәдер эшләгәнсеңдерме? Прокуратурадан шалтыратканнар. Нәрсә булды монда?
Гыйбадулла. Нәрсә булсын… Яшибез.
Полицейский. Нәрсәнедер тартып алгансыңмы шунда. Җирме, ди. Самовольно. Булдымы шундый хәл?
Гыйбадулла. Ә-ә-ә… (Бәдрәфкә күрсәтә.) Моны әйтәләрдер.
Полицейский. Нәрсә, аны берәрсеннән тартып алдыңмы?
Зөлхиҗә. Ничек инде тартып алсын, үзе эшләде.
Полицейский. Белмим инде, тикшерергә, протокол төзергә куштылар. Ничегрәк язарга икән соң?
Гыйбадулла. Милиция чагыңда ничек яза идең соң?
Полицейский. Ул чакта җиңел иде, хәзер кем белә ничек язасын. Сөйлә инде, Гыйбадулла абый, ничегрәк тартып алдың?
Гыйбадулла. Берни дә тартып алмадым мин, энекәш.
Полицейский. Энекәш, димә инде, Гыйбадулла абый. Энекәш дип әйттерергә кушмыйлар.
Гыйбадулла. Ничек кушалар соң?
Полицейский. Начальник үзе дә белеп бетерми әле. Ну, господин полицейский, диген.
Зөлхиҗә. Нинди господин инде син? Ләтчә авылы малае.
Полицейский. Ярый инде. Языйк инде, Гыйбадулла абый. Прокурор бик бәйләнчек кеше.
Гыйбадулла. Язма, кирәкми.
Полицейский. Булмый, Гыйбадулла абый. Куып чыгарулары бар. Хәзер район җирендә эш юк. Мин сине беләм. Элек булса, бер яртыны бүлеп салыр идек тә…
Гыйбадулла. Хәзер эчмисеңмени?
Полицейский. Әлегә юк. Тәртипкә салып бетерсеннәр әле. Аннары барысы да элекке урынга кайта ул. Әйдә, утыр әле, эшне бетерик. Ничегрәк тартып алдым дидең?
Гыйбадулла. Син, энекәш, кайт районга, әйт, мин анда бернәрсә дә күрмәдем, диген.
Полицейский. Күрдем бит, Гыйбадулла абый, тора бит. Килеп тикшерсәләр…
Гыйбадулла. Тикшерсәләр, монда бер әйбер дә булмас.
Полицейский. Ничек булмас?
Гыйбадулла. Сүтеп ыргытам мин аны.
Полицейский. Шулаймы? Язмыйм, алайса. Алдамассыңмы?
Гыйбадулла. Син нәрсә инде? Әйдә, безгә кереп чыгыйк. Полицай булсаң да, әйбәт егет син. Милиция чагыңда начар түгел идең.
Полицейский. Юк, рәхмәт, Гыйбадулла абый. Берәр ай үтсен әле, карарбыз. Сүтәсең инде, әйеме?
Гыйбадулла. Әйттем бит.
Полицейский. Сау бул, Гыйбадулла абый. (Китә.)
Зөлхиҗә. Син чынлап әйттеңме, Гыйбади?
Гыйбадулла. Бар, балта белән чүкечне алып кил. Комганнарыңны алып кит.
Зөлхиҗә. Дурак нимес, йөри шунда кеше котыртып.
Ут сүнә.
Өченче күренеш
Ут янганда, бәдрәф инде юк. Ул урында Гыйбадулла белән Хәяли басып тора. Гыйбадулланың кулында ау мылтыгы.
Хәяли. Әйбәт ие ул ни. Тәрәзәсеннән карарга рәхәт иде. Бу мылтык атамы, иптәш Бәдриев?
Гыйбадулла. Сиңа атмый, курыкма.
Хәяли. Бүтәннәргә атамы?
Гыйбадулла. Бүтәннәргә дә атмый, куркытыр өчен генә.
Хәяли. Куркалармы?
Гыйбадулла. Син күп сорашма, Хәяли. Җырла гына син.
Хәяли. Бии-бииме?
Гыйбадулла. Бии-бии.
Хәяли (җырлый).
Дулкынланып сулар керә
Парахут идәненә.
Мондый рәхәт, матур тормыш
Тик безнең илдә генә.
Хәялигә Гыйбадулла кушыла. Икәүләшеп җырлый-җырлый бииләр.
Ак алъяпкыч билләрдә,
Җилфердәми җилләрдә.
Мондый рәхәт, матур тормыш
Без яшәгән илләрдә.
Пәрдә.
2009
Робагыйлар
Әлмәндәрнең мут карашы
Һич көтмәгәндә Туфан Миңнуллин «Робагыйлар» китабы бастырып чыгарган иде. Пьесалар арасында уйнап кына язылган шигырьләр, дип «акланса» да, гомерен шигърияткә багышлаган шактый шагыйрьләрне шомландырды бугай аның әлеге уч китабы. Мин үзем дә сокланып-тәэсирләнеп укып чыккач, бераз шаяртып, болай дип язып куйганмын: «Туфан робагыйларын укыгач, Гомәр Хәйямне кызганып куйдым…»
Робагый – шигъриятнең йөзек кашы, нибары дүрт юлга тыгызланып сыйган, фәкать Шәрыкка гына хас хикмәти акыл һәм хиснең тантана итүе…
Туфан робагыйлары – гашыйк була белү халәтенә, хатын-кызның, пәри зат буларак, әллә нинди батырлыклар, уйламаган җүләрлекләр кылырга котырта, очындыра белү сәләтенә мәдхия җырлау. Олыгайган йөрәкнең мәңгелек хисләрне, чәчәк-гөлләргә төрмичә, үз кәефен кытыклап та, дөньядан көлеп тә, ачыктан-ачык, эчкерсез фаш итүе ул. Шигъриятнең төш-үзәге – яшәешнең кадер-тәме нәкъ менә шул илаһи хис кабынышыннан ярала да. Ә калганы… Библиядә әйтелгәнчә: суета сует…
Шигырьләрдәге исерткеч сүз-рәшә тирбәлеше аша хәйран дәртле Әлмәндәр карт, үткен-җете күзләрен кысып, дөнья кызыкларын эзәрлекләп, мут елмаеп карап тора.
Гомәр Хәйям робагыйлары бөек шагыйрьләр теле саналган фарсы телендә дөньяга таралган. «Идегәй» кебек үлмәс дастаннар тудырган татар теленең дә шагыйранә бөеклеген күрсәтергә дип, Туфан мәйданга алышка чыккан һәм… билен дә, телен дә, илен дә бирмәслек сүз егәренә ия икәнлеген горуранә раслый алган.
Бәлки әле… Дәверләр үтәр дә… Бу шигырьләрне вакыт агымыннан өскә калкытып, Туфан уйнап кына пьесалар язган арада туган бөек робагыйлар, дип, бәя чыгарырлар…
Күңел күген аязлата торган табигый фикер югарылыгына ирешкән бу шигырьләрне елмаеп, рәхәт чигеп укыйсың да, «шәп бит, чукынчык!» дип, иңеңнән еллар йөген кагып төшереп, хыялдагы яшьлек күкрәгенә башны куясың.
Күңелгә Алтайдан алып Альп кыяларына кадәрге киңлекләрдә айлы дага эзе калдырган шанлы төрки бабаларыбыздан күчкән рух-дәрман, олыгаюны оялтырлык ихтыяр көче, теге дөньяга күчкәч тә хатын-кыз өммәтенә битараф кала алмаган Әлмәндәр мутлыгы иңә: йөрәк тулпарлана, зиһен елгырлана, фикер куәсе йомрылана, күз карашы елдырымлана; көйле сүз аһәңеннән күңел илһамлана… Һәм мин татарның матур олыгая белгән милләт аксакалы Әлмәндәр-Туфан тавышын ишетәм:
Әйдә әле, сүзне шуннан башлыйк, мадам:
Яратылган бит син минем кабыргадан.
Шул кабырга бүген минем җитеп бетми,
Үз урыныңа, бәгырькәем, кер яңадан.
Марсель Галиев
* * *
Бу дөньяда кимлегеңне белдертәләр.
Елаталар, кирәк икән – көлдертәләр.
Әнә кара: атка камыт кидергәндә,
Аның башын ничек итеп идертәләр.
* * *
Картлык ни ул? Тик торганнан колак тону,
Җәйнең кызу челләсендә аяк туңу.
Боларына түзеп була, иң яманы —
Һәр чибәргә результатсыз гашыйк булу.
* * *
Пәйгамбәрдән кайсы җирем минем ким?
Хәдискә тиң акыллы сүз әйтим, дим.
Сүзне әйткәч, мәгълүм була соңыннан —
Аны күптән әйткән икән Гайнетдин.
* * *
Кичерегез, яшьтәш кызлар, сеңелләрем,
Нурияләр, Сәрияләр, Сөмбелләрем…
Гомер кыска – никадәрле ашкынсам да,
Барыгызны да яратып өлгермәдем.
* * *
«Кирәк сезгә безнең кебек яшәргә!!!
Күк күкрәтеп, яшен булып яшьнәргә!!!»
Картаюның галәмәте инде бу —
Юк акылны сатып йөрим яшьләргә.
* * *
Сүз уйнатам: алам бер сүз – «икеле»,
Шуңа өстим тагын бер сүз – «микеле».
Килеп чыга «икеле дә микеле»,
Безнең заманның нәкъ үзе шикелле.
* * *
Мәңгелек бер сорау – ни ул бәхет?
Берәүләргә иң зур бәхет – тәхет.
Ә бит өч сүз җиңел рифмалаша —
Бәхет белән тәхет һәм дә ләхет.
* * *
Бу тормышның татыйм дисәң өресен,
Өйрәтимме ничек яшәү дәресен?
Яшисегез килми икән бу илдә,
Әйтегез дә салыгыз чын дөресен.
* * *
Ирексезнең күзләрендә күпме моң-зар,
«Ирек» дигән сүздән татлы нинди сүз бар?
«Мин ирекле җан» диеп бер әйтеп кара, —
Эзәрлекләүче ирекне күпме күз бар.
* * *
Җырдагыча – кызлар күрсәм кызамын,
Кызамын да уң кулымны сузамын.
Сузамын да тартып алам тиз генә —
Кузгатудан куркам картлык тузанын.
* * *
«Картайдым» дип әйтер көннәр җитте инде,
Еллар йөге ныграк баса бара иңне.
Урман, болын, басуларны урап түгел,
Ишегалдында тибенеп табам җимне.
* * *
Орден белән медаль тагып түшемә,
Бәя бирделәр эшләгән эшемә.
Кәефләнеп талган идем йокыга,
Шайтан белән Иблис керде төшемә.
* * *
Әй, гүзәлләр! Уйлап-санап карагыз да
Алыгызчы мин гашыйкны арагызга.
«Син карт шул» дип чыркылдарга ашыкмагыз,
Җитмеш яшь бит яңа тулды бабагызга.
* * *
Сыерчыклар кунып сайрый кыекка…
Төкердем дә күңелләрем боекка —
Язын кызлар дәртләнгәнен чамалап,
Парижски хушбуй сөрттем мыекка.
* * *
Тарихта бар Чыңгыз ханның битеге,
Музейда бар Пётр патша итеге.
Дөнья бит ул көтүченең таягы —
Ул таякта һәркемнең үз киртеге.
Хат башы – яз каршы
(Бәян)
1
Күк йөзендәге бихисап йолдызлар кинәт калтыранып куйдылар да, дәррәү кузгалып, өй янына җыйнала башладылар. Яктырак янганнары Айның янәшәсенә елышты, тоныграклары читкәрәк урнашты. Арада сабырсызлары да бар – алар кабаланалар, Айның өстенә үк менеп утырмакчылар. Ай андыйларны ачулана, этеп җибәрә. Шул чакта миллион очкыннар чыгып галәмгә сибелә.
Ниһаять, барысы да урнашып бетте. Кайдандыр ниндидер көй пәйда булды: чың-чың-чың… Йолдызлар Ай тирәли әйләнеп биергә тотындылар. Гаҗәеп бию иде бу. Ай елмая, Ай көлә, ә йолдызлар түгәрәк уены уйнап бииләр: салмак кына, ашыкмый гына бер-ике адым ясыйлар да вак-вак атлап йөгереп китәләр, капылт туктап, бер чүгәләп-чүгәләп алалар.
Чулпанның мондый бию күргәне юк иде әле. Шаккатып, таң калып карап торды ул йолдызларның әйлән-бәйләненә. Аларга кушылып биисе, сикерәсе, очынасы килеп китте.
Кызның уен, теләген иң беренче булып Чулпан йолдыз сизде, биюеннән туктады. Бүтән йолдызлар да туктадылар. Чулпан йолдыз, Айның каршына очып төшеп, Айга болай диде: «Аебыз – кадерлебез, мин беләм, син мине өзелеп яратасың, шуңа күрә үз яныңнан еракка җибәрмисең, миңа да синнән якынрак җисем юк. Күк шаһит, һәр җемелдәвем синең өчен. Бу юлы миңа синең тирәли биемәскә рөхсәт ит. Юк, биисе килмәүдән түгел. Сәбәбе башка. Әнә, күрәсеңме, җирдә – нурларың астында – Чулпан исемле кыз сиңа һәм безгә сокланып карап тора. Ул да Чулпан, мин дә Чулпан. Урыннарыбызны алышып торыйк аның белән. Биесен күңеле булганчы».
Ай рөхсәт бирде. Чулпан йолдыз җиргә төште, Чулпан исемле кыз күккә ашты. Йолдызлар аңа кулларын суздылар, ай кызның чәченнән сыйпады. Бию дәвам итте.
Биеде дә соң Чулпан! Биюе шундый рәхәт, шундый җиңел. Аяклар үзләреннән-үзләре галәм көенең ритмына баса, куллар – канат.
Бию кызулыгыннан Чулпан, түгәрәкнең уртасына килеп чыгып, бер урында бөтерелгәнен дә сизмәде. «Чулпан! Чак кына сабыр ит!» дигән тавыш ишетелде. Кыз, туктап, як-ягына карады: Ай да, йолдызлар да аның тирәсендә әйләнә иде. Чулпанга сабыр итәргә кушучы Ай үзе икән, әнә ул тагын кызга эндәште: «Җиргә күз сал», – диде.
Җирдә, ике кулын кесәсенә тыгып, Иршат басып тора. Башын артка ташлап күккә карый, авызы ачылган, сул күзе кысылган. Бит урталарында, борыны очында һавадагы йолдызлар санынча сипкел.
Кинәт кенә әллә ни булды Чулпанга. Йөзе җитдиләнде, күзләре моңсуланды, шашып биюен онытты – хәрәкәтсез калды. «Ни булды аңа?» – дип сорадылар йолдызлар. «Кызның йөрәгендә мәхәббәт дигән олы хис кабынды, Чулпан олыгайды, ул үз гомерендә беренче тапкыр чын-чынлап гашыйк булды», – дип җавап бирде Ай.
Чулпан уянып китте. Ни эшләгәнен белештермичә, урыныннан сикереп торды, тәрәзә янына барды. Тышта таң атып килә. Ә Иршат кайда? Әле генә шунда басып тора иде ич. Нигә качты? Тәрәзәне ачып, бакчага карады Чулпан. Иршат алмагачлар арасында да юк иде. Тукта, нигә эзли соң әле Чулпан шул Иршатны? Кем соң әле ул Иршат? Нигә кирәк ул? Мәктәптә күреп тә җан бизгән. Каршыга килеп баса да, сул күзен кысып, мыскыллаган сыман карап тик тора. Кит дисәң дә китми, әйткәнеңне ишетми дә. Этеп җибәргәч кенә, ике кулын кесәсенә тыгып, ашыкмыйча, сызгырынып китеп бара. Бит урталары, борын очы тулы сипкел.
Чулпан урынына барып ятмакчы иде. Еракта-еракта, таң сызылып килгән офыкта Иршатны күреп туктап калды. Сул күзе кысылган, ике кулы кесәдә, бит урталары, борын очы тулы сипкел. Үзе: «Мин дә сине бик яратам, Чулпан», – дип кычкыра.
Офыкта, әлбәттә, кысылган күзле, сипкелле Иршат юк иде. «Яратам!» дип тә кычкырмый иде. Чулпанга гына күренде ул. «Яратам» дигән сүз Чулпанга гына ишетелде. Аңа бу иртәдә уналты яшь тулган иде.
(Ризван Маликовның хикәясеннән өзек)
2
Мәхәббәт ул саф була,
Мәхәббәт ул бер генә була.
Ризван балакаем, күктәге йолдызлар, судагы балыклар санынча күптән-күп, чуктин-чук сәламнәр җибәреп калам. Исемеңнең Ризван икәнен беләм. Фамилияң хәтердән чыккан инде, Чулпаннан сорадым да, ул әйтеп бирде. Чулпан ул – безнең бик акыллы кызыбыз. Мин инде үзем Сөембикә атлы булам. «Атлы» дигән сүз «исемле» дигән сүз була инде, Ризван балакаем. Мин инде бик олы карчык, тешләрем дә юк инде хәзер, ипинең дә йомшагын гына ашыйм. Катысын Чулпанга бирәм. Чулпан ашамаса, суга салып җебетәбез дә казларга-тавыкларга чыгарып салабыз. Үзем салам инде. Чулпанга әйтәм дә, чыгарып сал шул җебегән ипине казларга-тавыкларга, дип, дәрес әзерлисем бар, ди. Тыңлаусыз бала безнең Чулпаныбыз. Мине түгел, әтисен, әнисен дә бик үк тыңламый. Ә мин аның әбисе булам инде. Әтисенең әнисе. Синең хәлләрең ничек соң, балакаем? Чирләмисеңме? Эчең-башың авыртмыймы? Дус-ишләрең исән-саулармы? Үзләренә күп иттереп сәлам әйт инде. Мөслим районыннан Ишем авылындагы Сөембикә әбидән сәлам, диген. Мин сиңа әби тиештер инде. Бик алай карт күренмәгән идең сәхнәдән. Чулпан да әйтеп торды, син Ризван абыйга әби тиеш буласың, диде. Ул әйткәч дөрестер. Минем үземнең, балакаем, күзләрем дә бик әйбәт күрмиләр шул. Энәгә җепне дә Чулпан кызым саплап бирә. Бик тә, бик тә игелекле бала үзе ул яктан. Сиңа хат язарга да күзем күрми, Ризван балакаем. Күршедәге Алсу атлы кызга әйтеп торып яздырам. Чулпанга әйткән идем дә, Ризван абыеңа хат язып бир минем өчен, дип, тыңламады, хәерсез.
Әйтергә дә онытканмын, хәтерем начарланган. Син мине белмисеңдер дә әле, Ризван балакаем. Язучылар җыелышып килдегез бит күптән түгел генә Мөслимгә? Шунда мине дә алып барган иде Чулпан. Мөслимнең үзенә түгел инде. Безнең авыл бәләкәй. Бәләкәй булганга, аңа артистлар килми. Артистлар карарга колхоз үзәгенә – Балтач авылына барабыз. Шунда алып барды Чулпан. Анда син дә бар идең, балакаем. Бөтен язучыларның уртасында утырдың. Язганыңны укыдың безгә. Бүтәннәр шигырь укыды, син хикәя укыдың. Укыганың миңа бикләр дә ошады инде. Чулпанга да ошады. Әйттем әле шунда Чулпанга, менә алар кебек бул, дидем.
Бу хатны язганым шуның өчен, Ризван балакаем, Чулпанга матур итеп хат язмассыңмы икән, акыл өйрәтеп яз әле шуңа. Менә әле гәҗиттән синең язганыңны укыды Чулпан. Аның исемен әйтеп язгансың. «Чулпан таңны уята» дигәнсең. Әбиләр өчен язылган хикәя инде менә, каплаган да куйган. Укып еладым. Яшь чакларым искә төшеп китте. Шул инде, безнең заман инде, безнең заман. Хәзерге яшьләрнең бүтәнрәк шул. Алар икенче төрлерәк. Чулпан да шулай ди, хәзер алай түгел, ди. Ничек икәнен үзе дә белми, балакаем. Бигрәкләр дә яшь шул әле, балакаем, унбише тулып, уналтынчыга гына чыкты. Быел, Алла боерса, сигезенчене бетерә. Укуы әллә ни куандырырлык түгел түгеллеккә. Тик зиһенле бала. Бер дә генә белмәгәне юк. Унны укып бетерәм шул, дип йөри үзе, институтка керәм, ди, синең сыман язучы булам, ди. Кем белә инде анысын. Үзе болай шигырьләрне бик оста яза. Кайсыберләрен миңа кычкырып та укып җибәрә. Әтисенә, әнисенә укымый, миңа гына укый. Әтиләре, әниләре өйдә юк чакта. Яныма килә дә: «Әби, шигырь укыйммы?» – ди. «Укы, балакаем, укы», – дим. Шуннан укый. Болай үзләре ярыйсы кебек. Гәҗиткә басырлыклары да бар сыман. Язучы абыеңнарга күрсәт, дим. Мин аларны белмим бит, ди. Ризван абыеңа җибәр, дим. Ул мине белми, ди. Соң, мин әйтәм, кулыңда китабы бар Ризван абыеңның, «Чулпанга! Бәхетле бул. Ризван Маликов» дип язылган китабы, дим. Белмәгән кешегә шундый сүзләр язалармы, дим. Ул миңа гына түгел, бөтенебезгә дә шулай язды, ди. Ничек инде барыбызны да хәтерләсен, ди. Хәтерлисеңдер дә әле, Ризван балакаем. Кара чәчле, кара кашлы, кара күзле кыз инде. Класстагы малайлары аңа чибәр дип әйтәләр, ди, иптәш кызлары көнләшәләр, ди.
Ризван балакаем, сиңа хат язуым шуның өчен, син Чулпанга, шигырьләреңне миңа җибәр, дип хат яз. Оялма, диген. Син, диген, мин язганнарны яратып укыйсың икән, диген, үзең язганнарны да мин укып карыйм әле, диген. Минем шигырь язганымны кайдан беләсең, дип хат язса, әбиең әйтте, диген, ярыймы? Чулпан үзе җибәрәсе шигырьләрне көтәргә бик озак дисәң, мин сиңа аның бер шигырен дәфтәреннән күчереп алып җибәрәм.
Сорау бирдем бу дөньяга —
Ике генә сорау бары:
Нигә кара кара карга?
Сандугачкай нигә сары?
Дөнья миңа җавап бирде:
Сандугачкай шуңа сары —
Тавышыннан төскә күчкән
Сагышлары, моңы, зары.
Дөнья миңа җавап бирде:
Шуңа кара кара карга —
Көнләшүдән кара көйгән
Сандугачның моңы барга.
Ярый, Ризван балакаем, сау булып тор. Саулык сиңа да кирәктер. Ничә яшьтә инде үзең? Кирәк инде, яшьләргә дә, картларга да кирәк саулык. Хат яз, яме. Миңа атап та яз, Чулпанга да яз. Хатны язучы Ишем авылыннан Сөембикә карчык дип белерсең.
20 сентябрь, 1970
3
Сөембикә әби, саумысыз! Хатыгызны алдым, рәхмәт. Рәхмәтем шуның өчен, Сөембикә әби, мине хәтерләп калгансыз. Янә дә тагын шуның өчен, оныгың Чулпанга акыл өйрәтеп хат язу эшен ышанып тапшыргансыз. Белмим шул, ничек итеп мин ул кара күзле, кара кашлы кызга акыл өйрәтә алырмын икән. Бигрәк тә читен эш бит ул читтән торып акыл өйрәтү. Кем белә, бәлки, ул миннән дә акыллырактыр. Үзегез үк язгансыз, Чулпан безнең бик акыллы кызыбыз, дигәнсез. Әнә мин язган этюдны да тәнкыйтьләп ташлаган. Бәлки, ул хаклыдыр да: хәзерге унбиш яшьлекләр икенче төрлерәктер, бездән аерылып торалардыр. Мин үзем дә, әлбәттә, хәзерге яшьләр дип сөйләрлек дәрәҗәдә үк өлкән түгел, шулай да егерме яшь аерма бүгенге заман өчен шактый. Күп нәрсәләрне аңлап бетермәвем табигый. Сезнең турыда әйтеп тә тормыйм, безнең балачак авыррак елларга туры килде – сугыш вакыты. Әниләрнең безне кочакларына алып иркәләргә вакытлары юк иде, азып-тузып китсәк, тузаннарыбызны каккаларга әтиләрнең каешлары да үзләре белән фронтка киткән иде.
Чулпаныгыз – икенче заман кешесе. Шуңа күрә мин язганны ошатмавына аңа үпкәләмим. Мин бер нәрсәгә сөенәм, Сөембикә әби, шигырьләрен Чулпан сезгә укый икән, димәк, ул Сезгә ышана. Минемчә, бу – зур бәхет. Сезнең өчен дә, аның өчен дә. Ә шигыре Чулпанның миңа ошады. Мин, билгеле, үзем шигырь язучы, ягъни шагыйрь түгел. Аңа болай яз, тегеләй яз, дип, киңәшләр бирергә куркам. Шулай да шагыйрьләр янында йөргән кеше буларак, әз-мәз аңлыймдыр. Аңламасам да, күңелем белән тоям, сизәм. Ул шигырьнең Сезгә ошавына да куанам. Сез – шигырь җанлы кеше, Сөембикә әби. Чулпанның ничаклы шигырьләре арасыннан шунысын, иң әйбәтен күчереп җибәрүегез куанычлы. Мин аны шагыйрьләргә күрсәтермен. Тик аларга күрсәткәнче үк Чулпаныгызның әбисе шикелле шигъри күңелле кыз икәненә ышанам. Аңа уңышлар телим. Киләчәктә дә күңеле сүрелмәсен иде, бәхетле булсын иде. Кызганычка каршы, мин аңа китап бүләк иткәнемне хәтерләмим. Ләкин «бәхетле бул» дип дөрес язганмын. Тагын бер кат оныгыгыз бәхетле булсын, Сөембикә әби, дип кабатлыйм. Әйтегез үзенә, тыңлаусыз бала булмасын. Әти-әнисенең сүзен тыңласын, яхшы укысын. Чын шагыйрь булыр өчен, күп укырга да кирәк.
Сезгә хат язарга булышкан өчен күршегездәге Алсу атлы кызга минем исемнән рәхмәт әйтегез. Ул да Чулпан кебек үк бәхетле булсын.
Ярый, Сөембикә әби, хатымны тәмамлыйм. Сезгә озын гомер, саулык-сәламәтлек теләп, Ризван Маликов.
1 октябрь, 1970
4
Исәнмесез, Ризван Фаилович! Шулай дип язганга гаҗәпләнмәвегезне үтенәм. Сезнең әтиегезнең исемен китабыгызның соңгы битеннән укып белдем. Мин үзем Чулпанның әнисе – Кәримуллина Фәһимә Закировна, мәктәптә татар теле һәм әдәбияты фәнен укытам. Сезгә минем әнкәй – Чулпанның әбисе хат язган икән. Сезне борчуы өчен гафу итегез карчыкны. Вакыт табып хат язгансыз, анысына зур рәхмәтемне белдерәм. Әнкәй Сезнең хатны миңа да укытты, һәм мин дә Сезгә хат язарга булдым. Чөнки Чулпан безнең төпчек кызыбыз һәм аның язмышы, әлбәттә, безне кызыксындыра. Мин әнкәй сыман Чулпанны тәрбияләү мәсьәләсендә Сездән ярдәм сорап, Сезне интектермәм. Тик үземне борчыган кайбер мәсьәләләрне Сезнең белән уртаклашырга телим.
Әйе, Чулпан быел сигезенчене тәмамлый, унбиш яшендә. Унбиш яшь – кешенең иң куркыныч чоры, диләр педагоглар. Мин, әлбәттә, өлкән педагогларның әйтүе белән тулысынча килешәм. Миңа авыр Чулпан белән. Ана буларак та авыр, укытучы буларак та авыр.
Мин Сезнең «Чулпан таңны уята» исемле хикәягезне укыдым. Сез унбиш яшьлек кызның үзгәрүе турында язарга теләгәнсездер инде. Анысы дөрестер. Унбиш яшь тулгач, Чулпан да бик нык үзгәрде. Кинәт уйчанланды, моңсуланды. Безнең белән аз сөйләшә яки дорфа җавап кайтара. Без, әлбәттә, моның сәбәпләрен аңлыйбыз, унбиш яшь тулудан килеп чыккан аңлашылмаучанлыклар. Бәлки, киләчәктә үтәр, әмма хәзер читен. Безгә дә читен, үзенә дә читен. Ләкин без читен дип читтә кала алмыйбыз, без аны тәрбияләргә тиеш. Тиеш кенә түгел, мәҗбүр. Аларны кулдан ычкындырырга ярамый. Югыйсә ни буласын үзегез дә күз алдына китерә торгансыздыр.
Чулпанның акыллы булуы турында әнкәй Сезгә язган булса кирәк. Әйе, ул үз яшенә караганда акыллырак, мәгълүматлырак. Бик күп укый һәм ни укыганын аңлап укый. Шигырьләр яза. Әмма әнкәйдән һәм Сездән аермалы буларак, шигырьләре миңа һич кенә дә ошамый. Дөресрәге, мин аның юк эш белән мавыгуын яратып бетермим. Сез, әлбәттә, язучы кеше, әдәбият укытучысының болай дип әйтүе Сезгә сәеррәк тоелыр. Тик ана буларак Чулпанның шигырь язуына борчылам. Дөресен әйтергә кирәк, шигырь язу җитди эш түгел. Әлбәттә, Тукай булган, Такташ булган. Без аларны хөрмәт итәргә тиеш. Шулай булуына карамастан мин шигырь яратмыйм. Дөньяда җитди эш эшләргә кирәк. Шул мәсьәләдә без күп вакыт Чулпан белән бәхәсләшәбез. Һәм үзегезгә генә әйтәм, күңелсезлекләр килеп чыга.
