Kitabı oku: «Çalıquşu»

BİRİNCİ HİSSƏ

B…, sentyabr, 19… il

Dördüncü sinifdə idim. Yaşım on iki olardı. Fransızca müəlliməmiz Aleksi bacı bir gün yazı dərsi verib demişdi: «Həyatdakı ilk xatirələrinizi yazmağa çalışın. Görək nələr tapacaqsınız. Bu, sizin xəyalınız üçün gözəl bir məşq olar».

Heç unutmaram: dəcəlliyimdən, çərənçiliyimdən bezmiş olan mürəbbi bacılar o sinifdə məni yoldaşlarımdan ayırıb bir küncdə, təkadamlıq, kiçik skamyada oturtmuşdular.

Müdirə xanımın söylədiyinə görə, «dərs əsnasında yoldaşlarımla çərənçilik etməyib, müəlliməmi ağıllı-başlı dinləməyi öyrənənə qədər» orada sürgündə qalacaqdım.

Bir yanımda yekə bir taxta dirək vardı. Bu dirək elə uzundraz və dözümlü bir qonşuya bənzəyirdi ki, hər nə etsən, onu hövsələdən çıxarmaq mümkün deyildi. Mən hərdənbir bıçağımın ucu ilə onun ora-burasını kəsib cızırdımsa da, o, bütün bunlara möhkəm bir təmkinlə dözüb səssiz-sədasız dururdu.

O biri yanımda taxta qapıları heç açılmayan uzun bir pəncərə vardı. Bu pəncərə elə bil monastır tərbiyəsinin tələb etdiyi sərin və qəmgin bir alaqaranlıq əmələ gətirmək üçün qayrılmışdı. Mən mühüm bir şey kəşf etmişdim: köksümü skamyaya dirəyib çənəmi bir az yuxarı qaldırdıqda, pəncərənin qapısı arasından göyün bir parçası və böyük bir akasiya ağacının yarpaqları içindən bir mənzilin pəncərəsi ilə balkon məhəccəri görünürdü.

Sözün düzü, bu mənzərə heç də xoşa gələn bir şey deyildi. Pəncərə həmişə örtülü olardı, balkon məhəccərinə çox vaxt xırdaca bir uşaq döşəkcəsi ilə yorğan asılardı.

Ancaq mən hələ bundan da xoşlanardım.

Dərs əsnasında əllərimi çənəmin altında birləşdirib, gözlərimi pəncərənin arasından görünən əsl göyə zillərdim. Yəqin ki, mənim bu vəziyyətim müəllimə bacıların ürəyindəndi. Onlar mənim ağıllanmağa başladığımı güman edib sevinərdilər. Mən isə onların bizdən gizlətmək istədikləri həyatı seyr edərdim. Beləliklə, onları aldadıb, ləzzətlə intiqam alardım.

Aleksi bacı izahatını qurtarandan sonra bizə yazı yazmağı tapşırdı.

Qabaq cərgələrin bəzəyi olan təmkinli sinif əlaçıları o saat işə girişdilər. Mən onların yanında olmaya-olmaya nə yazdıqlarını bilirdim. Sanki onların çiyinləri üstündən boylanıb yazdıqlarını oxumuşdum. Onlar, yəqin ki, bu sayaq şairanə yalanlar uydurmuşdular: «İlk xatirəm budur ki, sevgili anacığım qızıl kimi sarısaçlı başını kiçik çarpayımın üzərinə əymişdir. Onun göy kimi mavi gözləri məhəbbətlə mənə baxıb gülümsəyir…»

Həqiqətdə onların anaları qızıl kimi sarışın saçlı və göy kimi mavi gözlü deyil, başqa cürə də ola bilərdilər. Amma bizim müəllimə bacılardan dərs almış qızlar biçarə anaların saçlarını və gözlərini bu rənglərə boyamağa məcburdurlar. Bu, bizim üçün bir qayda idi.

O ki qaldı mənə, mən başqa cür uşaqdım. Anamı çox kiçik yaşlarımda itirmişdim. Yadımda o qədər də çox şey qalmamışdı. Amma hər halda yəqin bilirdim ki, onun saçları qızılı, gözləri isə mavi deyildi. Buna görə də, onu əslində olduğundan başqa cür qələmə verməyə və bəyəndirməyə heç bir qüvvə məni məcbur edə bilməzdi…

Məni fikir götürmüşdü. Nə yazacaqdım. Məryəm ananın divardakı rəngli şəklinin altından asılmış quqqulu saat durmadan işləyirdi. Amma mən hələ də dayanıb durmuşdum. Başımdakı lenti açdım, saçlarımı yavaş-yavaş gözlərimin üstünə endirməyə başladım.

Bir əlimlə də qələmi ağzıma soxub gəmirə-gəmirə dişlərimin arasında bururdum.

Filosofların, şairlərin yazı yazanda, burunlarını qaşımaq, çənələrinin dərisini çimdikləmək kimi qəribə-qəribə vərdişləri olduğunu eşitmişdim… Qələmi dişləmək və saçlarımı gözlərimin üstünə dağıtmaq da mənim dərin düşüncələrə daldığıma bir əlamətdi.

Yaxşı ki, mən belə dərin düşüncələrə çox tez-tez dalmırdım. Yoxsa həyatım nağıllardakı məşhur çərşənbə qarısı və ocaq anasının¹ həyatı kimi qaranlıqda keçərdi və mən dünyanı bu qarmaqarışıq saç yığını içindən görərdim.

Aradan illər ötdü. İndi yad bir şəhərdə, yad bir mehmanxana otağındayam. Bitib-tükənmək bilməyən uzun gecənin yalqızlığına dözmək üçün xatirələrimi yazmağa başlayıram. Yenə də uşaq vaxtı etdiyim kimi bir əlimlə saçlarımı çəkib gözlərimin üstünə tökməyə çalışıram.

Bunun səbəbinə gəlincə, elə güman edirəm ki, mən o vaxtlar ətrafdakı həyata həddindən artıq uyan yüngül və diqqətsiz bir uşaqdım. Yəqin ki, bərkə düşəndə tək qalıb öz-özlüyümdə fikirləşmək üçün, gözlərimlə dünya arasında öz saçlarımdan bir pərdə çəkməyə çalışırmışam.

O ki qaldı qələmin ucunu bir kabab şişi kimi ağzıma soxmağa, sözün düzü, onun mənasını özüm də yaxşı bilmirəm. Bütün bildiyim bundan ibarətdir ki, dodaqlarımdan göy mürəkkəb ləkələri heç əskik olmazdı. Yadımdadır ki, mən artıq yekə qız olanda bir gün məktəbdə məni görməyə gələn bir adamın qabağına elə bir halda çıxmışdım ki, guya özümə bığ çəkmişdim. Utandığımdan az qalmışdı ki, yerə girim.

Nədən danışırdım? Bəli… Aleksi bacının verdiyi «İlk xatirə» yazı dərsindən…

Yadımdadır ki, o gün çox fikirləşdim, ancaq belə bir şey yaza bildim:

«Mən, deyəsən balıq kimi göl içində doğulmuşam. Anam bir azca yadımdadır… Atam da, dayım da, əsgər xidmətçimiz Hüseyn də yadıma gəlir… Məni bir gün küçədə qovlayan xırdaca qara köpək də yadımdadır… Bir gün mən səbətdən gizlincə üzüm oğurlayanda barmağımı sancan arını da xatırlayıram… Gözüm ağrıyanda içinə damızdırılan qırmızı dərman da yadıma gəlir… Sevgili xidmətçimiz Hüseynlə bərabər İstanbula gəlişimiz… Bəli, bunlara bənzər bir çox şeylər yadıma gəlir… Amma bunların heç biri ilk xatirə deyil… Bunlar sevdiyim gölün içində iri yarpaqlar arasında çıl-çılpaq çapalamağım qədər köhnə xatirələr deyildir… Dediyim göl dəniz kimi ucsuz-bucaqsız bir göldü… İçində iri-iri yarpaqlar, dörd bir tərəfində ağaclar vardı… Deyəcəksiniz ki, əgər içində yarpaqlar, kənarında da böyük ağaclar vardırsa, bu göl bəs necə dəniz kimi böyük ola bilər? – Vallah, yalan demirəm, buna sizin kimi elə mən özüm də çaşıb qalmışam… Amma beləydi də, mən nə edim?»

Yazım sinifdə oxunanda bütün yoldaşlarım mənə sarı dönüb, qəhqəhə ilə gülüşdülər və yazıq Aleksi bacı onları sakitləşdirmək üçün xeyli əziyyət çəkməli oldu.

Qəribə burasıdır ki, qara paltarı, çubuq kimi nazik, uzun boynu, ağappaq yaxalığı, saray qadınlarının rübəndinə bənzəyən başlığı, sızanaqlı solğun üzü, nar çiçəyi kimi qırmızı dodaqları olan Aleksi bacı indi də qabağıma çıxsa və mənə həmin sualı versə, yəqin ki, o zaman verdiyim cavabdan başqa bir cavab tapa bilməyəcəyəm. Yenə də deyəcəyəm ki, mən balıq kimi elə göl içində doğulmuşdum.

Sonralar oradan-buradan öyrəndiyimə görə mənim dediyim göl Mosul tərəflərdə adı yadımdan çıxmış bir kəndin yaxınlığındadır. Mənim ucsuz-bucaqsız dəniz dediyim şey də qurumuş xırdaca irmağın ağaclar arasında qalmış bir ovuc suyundan başqa bir şey deyilmiş.

Atam o zaman Mosulda xidmət edirmiş. Yaşım iki yaş yarım imiş. Yay o qədər şiddətli keçirmiş ki, şəhərdə qalmaq mümkün deyilmiş. Atam məni anamla bərabər bu kəndə gətirməyə məcbur olubmuş. Özü hər səhər ata minib Mosula gedib, axşamlar, gün batandan sonra qayıdıb gələrmiş.

Anam xəstə imiş. Elə bərk xəstə imiş ki, mən heç yadına düşmürmüşəm.

Bir müddət mənə heç baxan olmayıb… Aylarca xidmətçilərin otağında özbaşına qalmışam. Sonra bir kənddə Fatma adında kimsəsiz bir ərəb qadını tapmışlar… Bu qadının körpəsi yenicə ölübmüş. Qadın məni öz südü ilə bəsləyib, meylini də mənə salıbmış…

İlk illərdə mən bir səhra uşağı kimi böyümüşəm. Fatma məni boğça kimi dalına bağlayıb, qızğın günəşin altında gəzdirərmiş. Mən dalında ola-ola xurma ağaclarının təpəsinə çıxarmış.

Həmin bu vaxtlar biz yuxarıda söylədiyim kəndə gəlibmişik. Fatma hər səhər bir az yeməli şey götürüb mənimlə bərabər bu ağaclığa gələr və məni çıl-çılpaq soyundurub, suya salarmış. Axşama qədər onunla süpürləşib boğuşa-boğuşa mahnı oxuyar, yeyib-içərmişik… Sonra yuxumuz gələndə, qumları komalayıb özümüzə yastıq düzəldər, bədənlərimiz suda, başlarımız quruda, qucaq-qucağa, yanaq-yanağa yatarmışıq…

Mən bu suların içində oynamağa o qədər öyrəşibmişəm ki, Mosula qayıtdıqdan sonra, dənizdən ayrı düşmüş bir balığa dönübmüşəm. Mən hey şıltaqlıq edər, fürsət tapan kimi əynimdəki pal-paltarı çıxarıb atar, çıl-çılpaq küçəyə qaçarmışam…

Fatmanın burnunda, yanaqlarında, biləklərində döymə bəzəklər vardı. Mən bunlara o qədər öyrəşmişdim ki, döyməsi olmayan üzlər mənə çirkin görünərdi. Mənim ilk böyük matəmim Fatmadan ayrılmağım olmuşdu. Biz bir çox yerlər gəzdikdən sonra axır Kərbəlaya gəlib çıxmışdıq. Mən dörd yaşında idim. Bu daha elə yaşdır ki, adam az-çox hər bir şeyi xatırlayır. Fatma üçün yaxşı bir ər tapılmışdı. Dayəmin gəlin olduğu, gərdəyə girdiyi gün lap gözümün önündədir. Üzləri Fatmanın üzü kimi döyməli olduğu üçün, mənə dünya gözəli görünən qadınlarla dolu bir evdə məni qucaqdan-qucağa gəzdirib, Fatmanın yanında oturtdular.

Yadımdadır ki, ortaya qoyulmuş sinilərdə əlimizlə qapışdıra-qapışdıra yemək yeyirdik. Nəhayət, mən yorulduğumdan, zınqırovlu dəflərlə səhəng biçimində olan dümbəklərin əmələ gətirdiyi səs-küydən başım hərləndiyindən, hələ axşamdan dayəmin dizi üstündə yatıb qalmışdım.

Oğlu Hüseyn Kərbəlada şəhid ediləndən Fatimə anamızın sağ olub-olmadığını bilmirəm. Amma yazıq arvad əgər o qara günü görübsə, yəqin ki, onun qopardığı fəryad məni toy sabahı oyanıb özümü yad bir qadının qucağında gördükdə, qopardığım fəryadın yanında heç nə olardı.

Sözün qısası, Kərbəla olandan bəri, zənnimcə, belə hay-küylü bir matəm görməmişdi. Çığırmaqdan səsim tutulandan sonra, böyük adamlar kimi aclıq elan etmişdim.

Dayəmin dərdini bir neçə ay sonra mənə Hüseyn adında bir süvari əsgəri unutdurdu. Hüseyn təlim əsasında atdan yıxılıb şikəst olmuş bir əsgərdi. Atam onu xidmətçi kimi evə gətirmişdi. Hüseyn dəlisov bir adamdı. Məni çox tez sevmişdi. Mən də dayəmə qarşı bağışlanmaz bir vəfasızlıqla, Hüseynin bu sevgisinə könlümü vermişdim. Doğrudur, Fatma ilə bir yerdə yatdığımız halda, Hüseynlə bir yerdə yatmırdıq, amma səhər tezdən, xoruzlarla bir vaxtda gözlərimi açan kimi, özümü onun otağına salıb, ayaqlarımı aşıraraq sinəsində oturardım, sanki ata minərdim, barmaqlarımla göz qapaqlarını açardım.

Fatma məni bağçalara, çöllərə öyrəşdirmişdirsə, Hüseyn də məni qışlaya, əsgərlərin içinə alışdırmışdı. Bu uzunbığlı, yekəpər adamın oyun icad etməkdəki məharətini mən heç kəsdə görməmişəm. Bu oyunların əsl gözəlliyi onların çox qorxulu, həyəcanlı olmasında idi. Məsələn, Hüseyn məni rezin bir top kimi havaya atıb-tutar, ya da qalpağının² üstünə oturdub, ayaqlarımdan yapışar, atılıb-düşər, fır-fır fırlanardı. Mən, saçlarım bir-birinə qarışmış, gözlərim axa-axa, nəfəsim tıxana-tıxana qışqırmaqdan aldığım ləzzəti ondan sonra heç bir şeydə görməmişəm.

Hərdənbir qəza da olurdu. Amma Hüseynlə aramızda möhkəm bir müqavilə vardı. Oyunda bir yerim inciyəndə mən ağlamayacaq və heç kəsə şikayət etməyəcəkdim. Mən sözümə sədaqətli olmaqdan daha çox Hüseynin bir də mənimlə oynamayacağından qorxduğum üçün, böyük bir adam kimi sirr saxlamağa öyrəşmişdim. Uşaq vaxtı mənə deyərdilər ki, kobudam. Yəqin ki, haqları da varmış. Hər kəslə oynasaydım, onu incidib çığırdardım. Bu vərdiş hər halda Hüseynlə oynadığım oyunlardan qalmış bir yadigardı.

Həmçinin bərkə düşəndə, çox ah-uf etməyib fəlakəti gülər üzlə qarşılamağım da Hüseynin yadigarıdır.

Hüseyn bəzən qışlada anadolulu əsgərlərə saz çaldırar, məni yenə də səhəng kimi təpəsinə qoyub, qəribə oyunlar oynayardı.

Bir zaman da onunla at oğurluğuna qızışmışdıq. Atam evdə olmayanda, Hüseyn axurdan atı oğurlar, məni qucağına oturdub saatlarca çöllərdə gəzdirərdi. Ancaq bu əyləncəmiz uzun sürmədi. Babalı öz boynuna, amma yəqin ki, aşpaz qadın xəbərçilik edib bunu atama şeytanlamışdı. Yazıq Hüseyn atamdan iki sillə yedi və bir də ata yanaşmağa cəsarət etmədi.

Deyirlər ki, əsl məhəbbət dava-şavasız olmaz. Biz də Hüseynlə gündə ən azı dörd-beş dəfə dalaşardıq.

Mənim qəribə küsmək qaydam vardı. Otağın bir küncündə yerə çömbəlib üzümü divara çevirərdim. Hüseyn üç-dörd dəqiqə məni bu halda qoyduqdan sonra, halıma yanar, birdən-birə belimdən yapışıb, bağırda-bağırda havaya qaldırardı.

Bir az da qucağında şıltaqlıq etdikdən sonra, nəhayət, onun çənəsindən öpməyə razı olardım və barışardıq.

Hüseynlə yoldaşlığımız iki il sürdü. Ancaq o zamanın illəri indikilərə bənzəməzdi. O qədər uzun, o qədər uzun idi ki…

Uşaqlıq xatirələrimi danışanda, hey Fatmanı, Hüseyni yad etməyim bir az ayıb olmurmu?

Mənim atam Nizaməddin adında bir süvari minbaşısı idi. Anamla evləndiyi il, onu Diyarbəkirə göndəribmişlər, o gedən gedibmiş. Daha bir də İstanbula qayıtmayıbmış. Diyarbəkirdən Mosula, Mosuldan Hankına, ordan Bağdada, Kərbəlaya³ keçibmiş, heç yerdə bir ili axıra qədər qalmayıbmış…

Deyirlər ki, anam mənə bənzəyirmiş. Onun hələ atamla evləndiyi ildən qalma bir şəkli vardır ki, lap elə bil mənim şəklimdir. Amma yazıq qadın sağlamlıq cəhətindən mənim kimi deyilmiş. Çox zəifmiş. Onun bədəni bitib-tükənməyən səyahətlərə, dağların sərt havasına, çöllərin istisinə tab gətirə bilmirmiş. Yəqin ki, bir xəstəliyi də varmış. Ancaq yazıq qadın bütün evlilik həyatında bu xəstəliyi gizlətməyə çalışıbmış… Neyləsin, axı atamı çox sevirmiş. Qorxurmuş ki, onu zorla atamdan ayırarlar…

İstanbuldan getdikcə uzaqlaşan atam, hər dəfə yeni səfərə çıxanda anama deyərmiş:

– Gəl səni heç olmasa bir mövsümlüyə, iki aylığa ananın yanına göndərim. O yazıq da qocalmışdır… Yəqin səni çox görmək istəyir.

Ancaq anam az qala üzə durub deyirmiş:

– Şərtimizdə bu vardımı? İstanbula bərabər qayıtmayacaqdıqmı?..

Anam öz xəstəliyi üçün də belə deyirmiş:

– Məndə bir şey yoxdur… Bir az yorğunam… İki gün əvvəl hava bir az dəyişdi, ondan oldu, keçib gedər…

O, İstanbulu görmək istədiyini də atamdan gizlədirmiş… Ancaq bu, mümkündürmü?

Anam yatdıqdan sonra hələ iki dəqiqə keçməmiş atamı oyadıb, yuxuda Qələndərdəki yaylaq köşkümüzü, ətrafdakı qoruq meşəliyi, yaxud Bosfor boğazının sularını gördüyünü danışarmış… Bir neçə dəqiqəlik yuxuda bu qədər çox şey görmək, adamın o yerləri hər halda lap çox arzuladığını göstərmirmi?

Nənəm Sərəsgər qapısına⁴, saray məmurlarının evlərinə gedib, atamı İstanbula dəyişmək üçün ağlayıb-sızlayırmış. Ancaq bu yalvarmalar heç bir nəticə vermirmiş.

Nəhayət, anamın xəstəliyi şiddətlənəndə atam heç olmasa, onu İstanbula aparmaq üçün bir ay icazə istəyib, cavab gözləmədən yola düşübmüş.

Kəcavələr içində çölü keçməyimiz bugünkü kimi yadımdadır.

Beyrutda dəniz havası anamı bir az dirçəldən kimi olmuşdu. Qonaq olduğumuz evdə anam məni öz yatağında oturdub, saçlarımı darayıb, əllərimi kirli, düymələrimi düşmüş görəndə başını köksünə əyib ağlayırdı.

Anam bir gün lap ayağa qalxdı. Sandığından yeni paltarını çıxardıb bəzəndi. Axşamüstü atamı qarşılamaq üçün aşağı endik. Atam mənim yadımda bir az vəhşi təbiətli, sərt bir əsgər kimi qalmışdır. Ancaq anamı ayaq üstə görəndə, onun sevinib yüyürdüyünü, yeni ayaq açmış bir uşaq kimi anamın biləklərindən tutub ağladığını heç unuda bilmirəm…

Bu, bizim bir yerdə keçirdiyimiz axırıncı gün oldu. Ertəsi gün anamı açıq bir sandığın yanında, başı paltar boğçasının üstünə düşmüş, dodaqlarında qan ləkəsi olduğu halda ölmüş gördülər!

Altı yaşında uşaq bir çox şeyləri başa düşər. Ancaq mən nədənsə heç bir şey sezməmişdim. Olduğumuz ev çox tünlükdü. Bir çox günlər böyük bir bağçada uşaqlarla boğuşduğumuz, Hüseynlə bərabər küçələrdə, dəniz kənarlarında, məscid həyəti kimi hay-küylü yerlərdə gəzdiyimiz yadımdadır.

Anamı yad bir torpaqda dəfn etdikdən sonra, atam İstanbula qayıtmaq istəməyibmiş… Yəqin ki, bir az da nənəm və xalalarımla üz-üzə gəlməkdən çəkinirmiş. Ancaq bununla bərabər, məni onların yanına göndərməyi bir vəzifə bilibmiş. Bir də, təbii ki, gündən-günə böyüyən bir qız uşağının qışlada əsgərlər arasında tərbiyə etməyin imkansızlığını da düşünübmüş…

Məni İstanbula əsgər xidmətçimiz Hüseyn gətirdi.

Əla bir paroxodda, yöndəmsiz bir ərəb əsgərinin qucağında xırdaca bir qız uşağı… Bu mənzərə paroxoddakılardan bir çoxuna kim bilir nə qədər qəribə görünürdü. Ancaq bu səyahətə Hüseyndən başqa hər kəslə çıxsaydım, yəqin ki, bu qədər xoşbəxt ola bilməzdim.

Yaylaq köşkümüzün arxasındakı qoruq meşəlikdə bir daş hovuz, bu hovuzun kənarında qolları çiynindən qopmuş çılpaq bir uşaq heykəli vardır.

Gəldiyim ilk günlərdə günəş və rütubətdən qaralmış bu qırıq heykəl mənə şikəst bir ərəb uşağını xatırladırdı. Deyəsən payız idi, çünki hovuzun yaşılımtraq sularının üzü qızıl yarpaqlarla örtülmüşdü. Bu yarpaqlara tamaşa edəndə, suda bir neçə qırmızı balığın üzdüyünü gördüm, nənəmin min zəhmətlə bəzəyib naxışladığı üst köynəyim və yeni çəkmələrimlə hovuzun içinə atıldım.

Ətrafda yaman hay-küy qopdu. Başıma nə gəldiyini anlamağa macal tapmamış, xalalarım məni qucaqlarına alaraq yuxarı apardılar. Bir yandan öpüb bir yandan danlayaraq, üst-başımı dəyişdirirdilər.

Bu hay-küy və çaxnaşmadan gözüm qorxduğu üçün, daha hovuza girməyə cəsarət etmirdim, kənardakı çınqılların üzərinə üzüqoylu uzanaraq başımı suya sallayırdım.

Bir gün yenə bu vəziyyətdə balıqlara tamaşa edirdim. Hər şey bugünkü kimi gözümün önündədir. Məndən bir az arxada nənəm bağça skamyasında oturmuşdu. Həmişəki kimi şalı yenə çiynində idi. Hüseyn namaz qılırmış kimi, onun yanında diz çökmüşdü.

Yavaş-yavaş söhbət edirdilər. Yəqin ki, türkcə danışırdılar, çünki nə söylədiklərini anlaya bilmirdim, amma səslərindən, hərdənbir mənə baxmalarından şübhələndim. Dovşan kimi qulaqlarımı şəklədim. Dişimlə qopardıb hovuza atdığım simit⁵ qırıntılarının dövrəsinə yığışan qırmızı balıqlara daha fikir verməyib, nənəmlə Hüseynin suya düşmüş əkslərinə baxırdım. Hüseyn mənə baxarkən yenə yaylıq ilə gözlərini silirdi. Uşaqların bəzən öz yaşlarına uyğun olmayan qəribə duymaq qabiliyyətləri vardır.

Onların söhbətlərindən sui-qəsd qorxusu duydum, yəqin ki, Hüseyni məndən ayıracaqdılar.

Nə üçün? Bu incəlikləri başa düşən yaşda deyildim. Amma yaxşı bilirdim ki, bu ayrılığın qarşısını almaq günəşin batmasını, yağışın yağmasını dayandırmaq kimi mümkün olmayan bir işdi.

O gecə nənəmin çarpayısına bitişik olan kiçik çarpayımda birdən-birə gözlərimi açdım. Başımızın üstündə yanan qırmızı gecə qəndili sönmüşdü. Ancaq pəncərədən düşən ay işığı otağı işıqlandırmışdı. Yatıb yuxumu almışdım. Ürəyimdə dözülməz bir sıxıntı vardı. Mən yerimdə dirsəklənib bir müddət nənəmə baxdım, onun yatdığını yəqin etdikdən sonra yavaşca çarpayımdan endim. Pəncə üstə yeriyib otaqdan çıxdım. Başqa uşaqlar kimi qaranlıq və yalnızlıqdan qorxmazdım. Pilləkən taxtaları cırıldadıqca, böyük adam kimi ehtiyatla yerimdə dururdum, ağır-ağır aşağı dəhlizə endim.

Qapıların sürgülərini vurub bağlamışdılar. Ancaq bağça qapısının yanındakı pəncərə açıq qaldığından, oradan atılıb bayıra çıxmaq mənim üçün bir saniyəlik iş oldu.

Hüseyn bağçanın o biri başındakı bağban daxmasında yatardı. Gecə köynəyimin uzun ətəkləri ayaqlarıma dolaşa-dolaşa ora yüyürdüm, Hüseynin çarpayısına dırmaşdım.

O bərk yatardı. Elə Ərəbistanda olanda da səhərlər onu oyatmaq çətin bir iş idi. Bunun üçün köksünə oturub atılıb-düşmək, uzun bığlarını cilov kimi tutub çəkmək və bir qədər bağırmaq lazım gəlirdi. Amma bu gecə mən onu oyatmaqdan qorxurdum. Oyanarsa, məni əvvəllərdə olduğu kimi qucağında yatırtmağa razı olmayacağını, bütün yalvarışlarıma baxmayaraq, məni qucağına alıb nənəmə verəcəyini yəqin bilirdim.

Mən isə bu son gecəni onunla bir yerdə keçirmək istəyirdim.

Həmin bu yersiz hərəkətim yaxın zamanlara qədər ailə içində dönə-dönə söylənirdi.

Nənəm səhərə yaxın oyanıb məni yatağımda görməyəndə dəli kimi olubmuş… Bir neçə dəqiqə içində bütün köşkdəkiləri ayağa qaldırıbmış; əllərində lampalarla, şamdanlarla bağçalara, dəniz kənarına axışıbmışlar… Çardaqdan tutmuş küçəyə qədər, qayıq saxlanan yerdən tutmuş hovuzun iki qarış suyuna qədər hər yeri axtarıblarmış… Qonşu əkin yerindəki bostan quyusuna da fənər salladıblarmış.

Axırdan-axıra nənəm Hüseyni xatırlayaraq onun otağına yüyürüb, məni əsgərin boynuna bərk-bərk sarılıb yatmış görübmüş.

Ayrılıq gününün faciəsini hələ də xatırlayır və gülürəm. Ömrümdə o günkü qədər dəlilik etdiyim yadıma gəlmir. Hüseyn qapının yanında çöməlib, yekə bığlarından utanmadan ağlayır. Mən Bağdadda, Suriyada⁶ ərəb dilənçilərindən öyrəndiyim duaları oxuya-oxuya nənəmin, xalalarımın ətəklərini öpürdüm.

Romançılar qəmli adamı çiyinləri çökmüş, gözləri sönmüş, hərəkətsiz və səssiz bir insan kimi, daha doğrusu, miskin bir şəkildə təsvir edirlər.

Məndə isə həmişə bunun əksi olur. Nə zaman dərin bir dərdə düşsəm, gözlərim parlar, tövr və hərəkətlərim nəşəli olar, özüm coşar-daşaram. Dünya vecimə gəlməz, qəhqəhə çəkib gülərəm, cürbəcür dəcəllik və dəliliklər edərəm. Bununla bərabər elə sanıram ki, yaxın adamı olmayan və ürəyini başqalarına aça bilməyən adamlar üçün bu, daha yaxşı bir şeydir.

Hüseyndən ayrıldıqdan sonra özümü məhz belə aparırdım. Lap qudurmuşdum: məni əyləndirmək üçün köşkə gətirilən qohum-əqrəba uşaqlarına hücum edib onları əzişdirirdim.

Ancaq Hüseyni elə tez yaddan çıxarmışdım ki, bunu yadlar mənim üçün vəfasızlıq saya bilərdilər. O qədər də yaxşı xatırlamıram, amma deyəsən Hüseynə, doğrudan da, acığım tutubmuş. Yanımda adı çəkiləndə mən üz-gözümü turşudub, yeni öyrənməyə başladığım türk dilində belə deyirdim: «Hüseyn pis, Hüseyn çirkin, ədəbsiz… Ö-ö-ö…»

Bununla bərabər, mənim pis və çirkin dediyim o yazıq Hüseynin, Beyruta çatan kimi, mənə göndərdiyi bir qutu xurma acığımı yatırdan kimi olmuşdu. Mən bu xurmaların qurtarmasından bir fəlakət kimi qorxurdum, amma bununla belə, bir oturumda hamısını silib-süpürdüm. Yaxşı ki, çəyirdəkləri qalmışdı. Həftələrlə bu çəyirdəklərlə əyləndim. Onların bir qismini iri qatır muncuqlarına qarışdırıb ipə düzdüm. Yamyamların boyunlarına taxdıqları gözəl bir həmail kimi boynuma asdım. Qalanlarını bağçanın ora-burasına əkdim. Aylarca hər səhər kiçik suçiləyən ilə onları sulayır, bağçada bir xurma meşəsi əmələ gələcəyini gözləyirdim.

Yazıq nənəm çaşıb qalmışdı. Məni yola vermək, doğrudan da, mümkün deyildi. Səhər alaqaranlıqda oyanaraq gecə yorğunluqdan bihuş düşənə qədər hay-küy salıb dəcəllik edərdim. Mənim səsim kəsiləndə köşkdəkilər az qala qorxuya düşərdilər. Çünki bu hal o deməkdi ki, mən ya bir yerimi kəsib səssiz-sədasız qanımı saxlamağa çalışıram, ya bir yerdən yıxılıb ağrıdan çığırmamaq üçün hardasa qovruluram, ya da stulların ayaqlarını mişarlamaq, döşəküzlərini boyamaq kimi ziyanəvər bir işlə məşğulam…

Bir gün bezdən və taxta parçalarından quşlara yuva qurmaq üçün ağacların başına dırmaşırdım. Bir başqa gün də ocaq bacasından daş atıb aşpazı qorxutmaq üçün dama çıxırdım…

Köşkə tez-tez bir doktor gəlib-gedərdi. Bir gün qapıda bu doktoru gözləyən boş faytona minib atları qamçıladım. Bir gün də yekə bir paltaryuyan təknəni sürüyə-sürüyə dənizə salıb içinə oturdum, ləpələr məni çəkib apardı. Bilmirəm başqalarında da belədir, ya yox? Bizim ailədə yetimlərə əl qaldırmaq günah sayılırdı. Mən heç dözülə bilməyən dəcəlliklər edəndə də aldığım cəza bundan ibarət olardı ki, qolumdan tutub bir otağa salar və qapını bağlardılar.

Bütün uşaqların «saqqallı əmi» deyə çağırdıqları qəribə bir qohumumuz vardı. Bu saqqallı əmi mənim əllərimə «övliya barmaqlığı»⁷ deyərdi. Çünki barmaqlarım bircə gün də yarasız-kəsiksiz olmaz, həmişə xına qoyulmuş kimi bez parçaları ilə sarınmış olardı.

Öz yaşıdlarımla heç cür yola getməzdim. Qohumlarımızın yaşca özümdən çox böyük olan uşaqlarının da gözlərini qorxutmuşdum. Tək-tək hallarda ürəyimdə məhəbbət oyansaydı, bu da ayrı bir fəlakət olardı. İnsan kimi sevməyi, sevdiyimi gözəl-gözəl əzizləməyi öyrənməmişdim. Sevdiyim adamın üstünə bir canavar balası kimi atılıb, qulaqlarını dişlər, üzünü cırmaqlar, didişdirə-didişdirə dəli edərdim.

Qohumlarımızın uşaqları arasında yalnız bir nəfərdən nə isə çəkinərdim; onun qarşısında bir qədər cəsarətsizdim.

Bu, Bəsimə xalamın oğlu Kamran idi… Amma ona da uşaq demək o qədər düz olmazdı. Əvvəla, yaşca məndən böyükdü. Həm də çox ədəbli, ağır oğlandı. Uşaqlara qarışmaqdan xoşlanmazdı, əllərini ciblərinə qoyaraq dəniz kənarında gəzər, yaxud ağacların altında oturub kitab oxuyardı.

Kamranın qıvrım, sarı saçları, ağ, incə, parlaq dərisi vardı. Dərisi o qədər parlaq idi ki, cəsarət edib qulaqlarından yapışsaydım və yaxından yanaqlarına baxsaydım, yəqin ki, orada özümü güzgüdəki kimi görərdim.

Bununla bərabər, çəkindiyimə baxmayaraq, bir gün Kamranla da dalaşdım. Dəniz kənarından səbətə qoyub apardığım bir qaya parçasını onun ayağına saldım. Bilmirəm daş çox ağır idi, yoxsa o çox zərifdi, amma birdən bərk çığırdı və fəryad qopdu. Özümü itirdim. Bir meymun cəldliyi ilə bağçadakı böyük çinara dırmaşdım. Nə danlamaqla, nə təhdidlə, nə də yalvarmaqla məni aşağı düşürdə bilmədilər. Nəhayət, bağbanı mənim dalımcan ağaca çıxartdılar. Amma o çıxdıqca, mən daha yuxarılara qalxırdım. Axırda yazıq bağban başa düşdü ki, əgər ağaca çıxmağa davam edərsə, ağırlığıma davam gətirməyən incə budaqlara çıxmaqdan çəkinməyəcəyəm və bir qəza baş verəcəkdir. Odur ki, aşağı endi.

Müxtəsər, o gecə hava qaralanadək quş kimi ağac budağında oturub qaldım.

Yazıq nənəmdə ürək-göbək qoymamışdım. Yazıq arvad məni lap çox istəyirdi. Bəzən səhərlər o, hələ yatıb yorğunluğunu almamış mənim hay-küyümə oyanıb öz yatağında oturar, qollarımdan yapışıb silkələyə-silkələyə anamın dalınca deyinərdi: «Özün öldün getdin, mənim də yaxamı qoca vaxtımda bu odun-alovun əlində qoydun!»

Ancaq bu da yəqindi ki, əgər anam bu dəqiqələrdə nənəmin qarşısına çıxıb deyə bilsəydi ki, «bu od-alovu çox istəyirsən, yoxsa məni?» Nənəm, sözsüz ki, məni bağrına basıb anamı gəldiyi yerə göndərərdi.

Əlbəttə, xəstə qarının yorğunluğunu almadan yuxudan oyanması çətindi. Amma unutmamaq lazımdır ki, bədəni dincəlmiş, qəlbi isə dərdli olan bir adamın yataqda oyanması və fikir çəkməsi də asan deyildi…

Müxtəsər, verdiyim əziyyətlərə baxmayaraq, inanıram ki, nənəm mənimlə təsəlli tapırdı.

Nənəmi itirdiyimiz zaman doqquz yaşında idim. Atam da təsadüfən İstanbulda idi.

Yazığı bu dəfə də Trablisdən Arnavudluğa⁸ təyin etmişdilər. İstanbulda ancaq bir həftə qala biləcəkdi.

Nənəmin ölümü onu çətin vəziyyətdə qoymuşdu. Subay bir zabit doqquz yaşında qız uşağını dalınca salıb dağa-daşa sürükləyə bilməzdi. Atam nədənsə məni xalalarımın yanında qoymaq istəmir, yəqin ki, onların qoltuğuna sığınmış bir vəziyyətə düşəcəyimdən qorxurdu. Nə düşündüsə düşündü, bir sabah mənim əlimdən tutub paroxoda mindirdi. İstanbula keçirdi, körpüdə bir faytona minib bitməz-tükənməz yoxuşlardan çıxdıq, bazarlardan keçdik, sonra böyük bir daş binanın qapısı önündə durduq.

Bura mənim on il gecəli-gündüzlü qalacağım «Bacılar məktəbi» idi. Bizi qapının yanında pəncərələrinin pərdələri və taxta qapıları örtülü boş bir otağa saldılar.

Yəqin ki, hər bir şey əvvəlcədən danışılıb hazırlanmışdı, bir az sonra içəri girən qara geyimli bir qadın mənə sarı gəldi, başındakı ağ başlığın ucları qəribə bir quşun qanadları kimi saçlarıma toxundu, o, yaxından üzümə baxıb yanağımı sığalladı.

Yadımdadır, məktəbə ilk dəfə ayaq basdığım günün özü də bir qəza, bir dəcəlliklə başlandı.

Atam müdirə bacı ilə danışanda mən otaqda gəzməyə, gördüyüm şeyləri əlləşdirməyə başladım. Barmağımı üzərindəki rəngli şəkillərə vurmaq istədiyim bir güldan yerə düşüb qırıldı.

Atam qılıncını şaqqıldadaraq yerindən sıçradı, təşvişlə qolumdan yapışdı.

Sınmış güldanın sahibi müdirə bacı isə, əksinə, gülürdü. Əllərini yelləyə-yelləyə atamı sakitləşdirməyə çalışırdı.

Məktəbdə mən güldandan başqa daha nələr qıracaqdım! Evdəki dəcəlliyim orada da davam edirdi. Bu bacılar ya doğrudan da mələk kimi səbirli insanlardı, ya da mənim xoşa gələn cəhətim vardı. Yoxsa, heç cür mənim əziyyətlərimə dözmək mümkün deyildi.

Sinifdə həmişə çərənçilik edər, orda-burda gəzərdim.

Pilləkənləri başqa qızlar kimi çıxıb-düşməzdim. Mütləq bir küncdə gizlənər, yoldaşlarımın aşağı enməsini gözlər, sonra ata minən kimi məhəccərin üstünə atılıb yuxarıdan aşağı sürüşərdim. Ya da ayaqlarımı bir-birinə yapışdıraraq, hoppana-hoppana pillələrdən atlanardım.

Bağçada quru bir ağac var idi. Fürsət tapan kimi bu ağaca dırmaşdığımı və təhdidlərə qulaq asmadan tənəffüsün sonuna qədər budaqdan-budağa atıldığımı görən müəllimə bir gün bağırdı: «Bu uşaq insan deyil, çalıquşudur!»

Elə o gündən sonra mənim əsl adım unuduldu, hamı məni Çalıquşu çağırmağa başladı.

Bilmirəm necə oldusa, sonradan bu ad ailə arasında da yayıldı və Fəridə adı bayram paltarı kimi tək-tək günlərdə işlədilən rəsmi bir ad olub qaldı.

Çalıquşu adı həm mənim xoşuma gəlir, həm də işimə yarayırdı. Yersiz bir iş görəndə, məndən şikayət edildiyi vaxt çiyinlərimi saymazyana atıb deyərdim: «Mən neyləyim… Çalıquşudan nə gözləmək olar?..»

Hərdən məktəbimizə, çənəsində keçi saqqalına bənzəyən kiçik saqqalı olan eynəkli bir keşiş gələrdi. Bir gün qayçıyla saçımdan bir çəngə kəsib yapışqanla çənəmə yapışdırmışdım. Müəllimə mənim tərəfimə baxanda, çənəmi ovuclarımın içində gizlədirdim, başını o yana çevirəndə əllərimi açıb saqqalımı yırğalaya-yırğalaya keşişi yamsılayır, uşaqları güldürürdüm. Müəlliməmiz bu qəhqəhələrin səbəbini heç cürə başa düşə bilmir, acığından bərk-bərk bağırırdı.

Birdən başımı sinfin koridora açılan pəncərəsinə çevirdim. Nə görsəm yaxşıdır: müdirə bacı pəncərə şüşəsinin ardından mənə baxır!

Çaşdığımdan nə eləsəm yaxşıdır? Boynumu büküb barmağımı dodağıma apardım, «sus» işarəsi etdim. Sonra da barmaqlarımın ucu ilə ona bir öpüş göndərdim.

Məktəbin ən böyüyü bu müdirə bacı idi. Ən qoca müəllimlərə qədər hamı onu Allah sayırdı. Müəlliməyə qarşı mənimlə əlbir olmasını ondan rica etməyim qadını nəşələndirdi. Sinfə girərsə, ciddiyyətini mühafizə edə bilməyəcəyindən qorxurmuş kimi, gülə-gülə barmağı ilə məni hədələyərək, koridorun qaranlığında yox oldu.

Müdirə bacı bir gün də məni yeməkxanada yaxalamışdı. Mən sinifdən oğurlayıb gətirdiyim zibil səbətinə yemək artıqlarını doldurmaqla məşğuldum.

O, sərt bir səslə məni yanına çağırdı:

– Bura gəl, Fəridə, bu nə işdir görürsən?

Mən bu işdə heç bir pislik görmürdüm. Gözlərimi qaldırıb onun üzünə baxdım, dedim:

– Köpəklərə yemək vermək pis işdirmi, masör⁹?

– Hansı köpəklərə? Nə yemək?

– Xarabalıqdakı köpəklərə… Ah, masör, məni görəndə, nə qədər sevindiklərini bilsəydiniz… Dünən axşam lap tinin başında məni qarşıladılar, ayaqlarıma dolaşmağa başladılar… Dedim: «Gözləyin… nə edirsiniz?.. Xarabalığa çatmamış vermərəm!» Zalımlar heç söz başa düşmürlər, məni yerə yıxmaq istəyirdilər… Mənim də tərsliyim tutdu, səbəti ətəklərimin arasında möhkəm sıxdım… Az qala məni parçalamışdılar… Yaxşı ki, ordan bir simitsatan keçirdi, məni qurtardı.