Kitabı oku: «Юлда булу хәерле… / Лучше быть в пути…», sayfa 9
Егет янә урындыкка килеп утырды.
– Чәй дә өлгерер… Сөйлә, Нургаяз ага, сөйләгез… – диде ул, икеләнергә урын калдырмаслык итеп.
Каршы килер чара калмаган иде шул. Әнә ничек өзгәләнеп сорый, тыңламый буламы соң? Шуның өстенә әле «Нургаяз ага» дип олылап, ил агаларына дәшкәндәй итә. Нургаязның әле үзенә шулай дип дәшүчене очратканы юк иде моңарчы, авыл кешесе бит андый сүзләрне эзләп маташмый. Ә бу егет башка, күренеп тора, укыган һәм культуралы… Каян башлыйм икән дигән сыман, бертын уйга калып, онытылып торды Нургаяз.
– Үткән көнне кичкә таба булган хәл бу…
– Үткән көнне… – дип, гаҗәпләнүен белдереп баш чайкап куйды егет. – Шушы хәлдә тәүлектән артык монда ятасыңмы? – Һәм, иреннәрен турсайтып, кат-кат иңбашларын җыерып-куырып алды. Аңлый алмыйм, ничек шул гомер кеше түзәргә мөмкин дигән сыман иде ул.
Баш астындагы мендәрен сыңар кул белән үзенәрәк тартып куйды Нургаяз. Һәм, хәтеренә төшерергә теләп, түшәмгә текәлгән күзләрен кыса төште. Башыннан кичкәннәр әле аның үзе өчен дә бик үк аңлашылып, ачыкланып бетмәгән сыман иде. Матур гына, ипле генә барган җирдән әнә бит ничек килеп чыкты. Кем уйлаган…
– Бүген утыз бере дисең ич… Әйе, үткән көнне, – дип, тын гына, ипле генә сөйләргә кереште Нургаяз. – Кулларымны сузып Силингөргә үрелдем. Бармакларны, уч төпләрен су өтеп алды, тәндәге арыган күзәнәкләрне уятып җибәрде. Кушучка тутырып алган терекөмеш бөртекләредәй суның бармак араларыннан үтеп, ничек кире чишмә өстенә агып төшкәненә кадәр хәйран калып күзәттем. Силингөрне беренче кат күргән кеше сыман, аның ничек кабаланып агуына карап тордым. Эчеп туярлык, күреп күңелең булырлык кынамы соң безнең Силингөр. Беләсең ич үзең дә.
Шунда егеткә күз төшереп алды ул. Аның да Силингөр хакындагы сүзләр белән килешкәнлеген, ул матурлыкны күз алдына китереп сокланып утырганлыгын тоясы килә иде.
Егет өчен, күрәсең, артык әһәмиятле түгел иде бу кадәресе. Тыңлаганлыгын белгертеп, «шуннан» дип кенә куйды ул. Нургаяз янә түшәмнән үз ноктасын табып сөйләргә кереште:
– Кушуч тутырып алган суда рәхәтләнеп юындым. Яшьлеккә кире кайткандай булып, бөтен тәнгә җегәр иңде, гайрәт тулды. Йотлыгып-йотлыгып эчәсем килә иде. Яңадан су чумырып алып, иреннәремә китергән идем… Эчә алмадым. Эчәргә өлгермәдем. Берни аңыша алмый тордым башта – суда ят тәм бар. Силингөр суы ич, ә тәме аныкы түгел. Авызга капкан суны кире чыгардым. Тамактан үтмәде. Кан тәме килә иде, җылы, кайнар кан тәме килә иде судан… Ничек итеп бер кулга – балта, икенчесенә бүрекне эләктереп алганымны һәм су агышына каршы менеп йөгергәнемне сизми дә калдым.
Күңел дигәнең сизгер ич ул. Ниндидер хәвеф, бәла-каза булуын әллә каян сизеп торам. Гел юктан, бөтен гәүдәне җилтерәткәндәй, йөрәк дөп-дөп кагарга кереште. Тирән кар ерып һаман ашыгуымны, кабалануымны беләм. Башы да эшләп җиткерми бит аның шундый чакта: өйгә сугылып, ау чаңгысын элеп кенә килергә булган да бит. Атлаган саен бил тиңентен карга бата-чума баруның ни икәнлеген беләсең… Җитмәсә, гомер булмаган хәл, сулышны кыса башлады. Бара торгач, байтак кителгән. Тик шунысы гаҗәп: Силингөрнең ни аргы ягында, ни биргесендә кеше түгел, куян эзе дә күренми. Соңгы борылышка да менеп җиттем – ул-бу күренми дә, ишетелми дә кебек. Тынычланып киткәндәй булдым: әллә соң, дим, ялгыштыммы, тоелды гына микән, дим? Ә иреннән һаман әле теге кан тәме китми йөдәтә. Күңел барыбер тынычланмас, чишмәнең чыккан җиренә үк барып килми ярамас дип, йөзьяшәр наратка төбәп киттем. – Нургаяз бераз туктап торды, бертын хәл алды. Мич каршындагы калай өстендә пар бөркеп утырган самавырга күз салып, тел очы белән кибешкән иреннәрен чылатып куйды. Әмма бер ноктага текәлеп утырган егет моны абайламады. Ул онытылып тыңлый иде. – Чишмәнең кайнап торган урынына җитәр-җитмәс туктап калдым, аяклар атламас булып торды. Күзләремә ышанырга-ышанмаска белмим: уязлыкта поши бозавы ята. Әле суынырга да өлгермәгән, бичара, өстенә сибелгән кар эреп, шуннан җылы пар бөркелеп тора. Бозауның башы Силингөргә үк авып төшкән. Ак кар өстенә сузылып ятып чишмәдән су чөмереп тора икән диярсең, борын очы хәтта су читенә тиеп үк тора… – Күңеле нечкәрүдәнме, тукталып алды ул сөйләвеннән. Күзләрен яшерергә теләп, башын стенага табан борды, борынын тартып алды. Пешкәк сыман бугазында арлы-бирле йөгерергә тотынган төерне юрган чите белән капларга итте. Әмма тел очында буылып торган сүзләрен дә тыеп кала алмады. – Канатлары каерып ташланган кыр казы инде менә, нәкъ кыр казы. Атып екканнар да чалып ук киткәннәр. Ап-ак карның көпшәк бәгырен телеп, язгы ерганак булып аккан аның каны. Силингөргә аккан. Чишмә ничек түзде икән? Чишмә, Силин-гөр…
Мичкә ташланган соңгы утыннар янып күмергә әйләнде булса кирәк, стенага төшеп торган ялкын телләре уйнаудан туктаган иде инде. Сүрелә барган күмернең алсу-кызыл шәүләсе алыштырган иде аны. Ә самавыр һаман шаулап кайнап утыра. Мине оныттыгыз дигәндәй, шылтыр-шылтыр килеп, пар чыгу өчен куелган нәни «түбәтәйләр» сикерешә. Әмма мич тә, самавыр да онытылган иде инде, искә алучы булмады үзләрен.
– Шуннан? – дип сабырсызланып куйды егет, мин алга таба тыңларга әзер дигән сыман. – Шуннан ни булды, Нургаяз ага?
– Кулымнан икмәк кисәкләре ашап үскән бозау иде ич ул. Кешегә тәмам ияләшеп беткән иде. Сузылган кулны күрсә, әнисен әллә кая калдырып, башын чайкый-чайкый чабып килә торган иде яныма. Шул кешеләрдән курыкмавы да җиткән бичараның башына… Су эчү өчен Силингөргә төшүләре булган. Сусауларын бары тик шунда гына баса торганнар иде. Менә бит ничек, язмыш юк диген син. Җаны да Силингөрдә сүнеп, Силингөргә аккан…
– Шуннан, Нургаяз ага, шуннан?
Егетнең кабалануы урманчыны сискәндереп үк җибәрде бу юлы. Сабырлыгын җуеп, вакыйгаларның алга таба ничек дәвам иткәнлеген ишетергә ашыга иде ул. «Яшьләр шул, аларга синең поши бозавың ни дә, Силингөрең ни – әллә бар, әллә юк, – дип уйлап куйды Нургаяз, кәефе кырылып. – Артыграк балавыз сыга башлады бугай, чынлап та. Сөйләргә кирәк, вакыйгалардан читләшми генә сөйләргә».
– Әнисе белән булганнар. Поши баласын әйтәм. Башка чара калмагач, ана поши качкан. Анысына да атып караганнар, күрәсең, тидерә алмаганнар. Шуңа, бозау өстенә аннан-моннан гына кар сибеп, анасын куа киткәннәр. Ит күп кирәк булган инде, бер бозау гына аз тоелган. Чаңгы эзләре ярылып ята, икәү булганнар. Ә мылтыклары берәү генә булырга охшый. Тәҗрибә яклары да, браконьерларныкын әйтәм, чамалы булган. Чөнки гильзаларын да җыя белмәгәннәр. Бозауны алырга килгәч, җыештырырга булганнардыр. Әнә кесәдә яталар, уналтылы. Андый мылтык бу тирәдә ике-өч кешедә генә.
– Ә бәлки, – дип, кабаланып сүзне бүлдерде Марсель, – безнең якныкы булмагандыр алар. Шәһәрнекеләр дә өзелеп тормый. Сиңа да атканнар әнә. Авыл кешесе алай итмәс иде.
– Безнекеләр, – диде Нургаяз, икеләнергә урын калдырмаслык итеп. – Бар хикмәт тә шунда шул – безнекеләр! Шәһәр тикле шәһәрдән ике кешегә бер мылтык тотып килмиләр. Ә тагы… – дип мәгънәле генә тукталып алды ул.
– Тагы нәрсә?
– Гильза тутырылган кәгазь кисәкләре калган. Татарча гәҗит… Үзебезнең районныкы.
– Районы да зур шул әле аның, – дип көрсенеп куйды егет, гаеплеләрне табу җиңел генә түгел икән әле дигәндәй.
– Бүрсетнекеләр. Үзебезнең авыл, – диде, икеләнергә урын калдырмаслык итеп. – Аякларындагы чаңгыларның берсе – үзем ясаган өрәңге чаңгы. Бер күрүдән танып алдым, үз кулым ич.
– Ә-ә, – дип сузып куйды егет. Урманчы аңа икеләнер урын калдырмаган иде шул. Һәм шундук, гаҗәпсенүенең көйсезрәк чыгуыннан уңайсызланып, шаяртып та алды. – Син теге Шерлок Холмстан да болайрак икәнсең бит, Нургаяз абый.
– Анысын күргәнем юк, белмим, – дип сөйләвен дәвам итте Нургаяз. – Тик менә чаңгыда була торып та пошины куып җитә алмаганнар. Күкрәк белән шуып барса барган тирән кар өстеннән, әмма тоттырмаган тегеләргә. Чытырманлыкларга кереп ураган-ураган үзләрен, тәмам адаштырып качкан.
Артларыннан барып тотарга иде дә үзләрен, аякта чаңгы булмавы гына менә… Мин аргы якка чыгып тормадым, бата-чума кайтырга чыктым. Быел кары да бит аның бил тиңентен, җәяү йөрерлекмени. Умарталык аланына җиткәндә, тәмам хәлдән таелган иде инде. Анда минем кышка әзерләнгән печән кибәннәре тора. Пошиларның яраткан җире иде. Кайры кимереп кенә бармый бит эш, шунда килеп, алар печән йолкый, төннәрен кибән ышыгына ятып ял итә торганнар иде. Бераз хәл алыйм дип, кибән читенә чүгәләвем генә булды, ишетәм, кемдер еш-еш сулап якынлашып килә. Торып басарга өлгермәдем, агачлар артыннан чабулап поши килеп чыкты. Мине күргәч тә иң элек сискәнеп башын борды. Әмма кире борылып чапмады, таныды һәм, гомер булмаган хәл, ипле генә адымнар белән яныма ук килеп басты. Әйтәм ич, бозавы ияләшсә дә, үзе сагая, читләбрәк йөри иде ул минем тирәдән. Ә бу юлы әнә ничек… Икәүдән-икәү генә печән кибәннәре арасындагы ышыкта торып калдык. Үзе манма тиргә баткан, тәненнән кайнар пар бөркелә. Түшенә, һәм муеннарына, шөлдер сыман булып, исәпсез-хисапсыз боз кисәкләре ябышкан. Борын тишекләре галәмәт олы булып киерелгән, сулыш алган саен, самавыр диярсең, ике багана булып пар бәреп чыга үзләреннән. Кешегә сөйләсәң, кеше ышанмас менә, берзаман күзләрен текәде бу миңа. Ә алардан мөлдерәп-мөлдерәп кайнар тамчылар тәгәрәшә. Күз читләреннән сыгылып чыгалар да ике як яңагы буйлап түбән йөгерешәләр. Аналар елаганын күргәнең бар микән?.. Һич аермасы юк инде менә, нарасыен югалткан аналар гына шулай елый. Син күзләрен, күзләрен генә күрсәң иде аның… Беләсеңме, күпме сагыш, күпме хәсрәт сыйган иде ул күзләргә?!
Күңеле тулышып, бертын сөйләвеннән туктап торды урманчы. Әмма бу юлы күзләрен яшермәде, сабырлыгын җыеп булса да түзде. Күңелендәге нәфрәт хисләрен генә яшерә алмады, кысылган иреннәрне, йомарланган кулларны һәм күз карашына бәреп чыккан кырыслыкны яшерү җиңелмени.
Егет дәшмәде. Ашыктырмады да. Үзенең тыңлап бетерергә әзер булуын белгертеп тик утырды. Өй эчендә бары арлы-бирле йөренгән сәгать теле чыгарган аваз гына ишетелеп торды. Каршы як стенага төшкән утлы күмер шәүләләре дә сүрәнләнә барып юкка чыккан иде инде. Самавырның да гайрәте басылган. Матчада кадакка эленгән керосин лампасы гына әледән-әле куык эчендә мелт-мелт итеп җан биреп ала.
– Иңне иңгә терәп поши белән тагы күпме шулай янәшә басып торылгандыр, белмим. Көтмәгәндә ул нидәндер сискәнеп, кинәт тартылып куйды. Аның тәненнән электр тогы сыман йөгереп узган калтырану миңа да күчте. Тынгысызланып кузгала башлады ана поши. Ә мин аерылышырга, аны шул хәлендә җибәрергә теләмичә, муенына кулым салган көе пошига иярдем. Ул да булмады, кибән ышыгыннан чыгып килгән җирдән күз иярмәс тизлек белән башын югары чөйде поши, арт аякларына чүгә төшеп, кире чигенде. Ә мин аны-моны уйларга, хәл кылырга өлгерә алмадым… Колак төбендәге шартлау авазы… Ут көлтәсе… һәм иңбашым… Башка берни хәтерләмим.
Нургаяз сөйләүдән туктады. Егет тә дәшмәде, ни дияргә белми утыруында булды.
– Менә шул, – дип куйды Нургаяз, сөйләвен тәмамлаганны белгертеп.
Бертын тагы дәшүче булмады. Бу юлы инде урнашып алган тынлыкны егет бүлдерде.
– Башка берни дә хәтерләмисеңме? – дип сорап куйды ул капылт кына.
– Юк, хәтерләмим.
– Кем атканын танымадыңмы?
– Кая таныйсың… Ул хәлдә.
– Берни ишетмәдең дәме?
Нургаяз, гаҗәпсенеп, егеткә текәлде. Барысы да ачык, аңлашыла ич инде. Нигә дип төпченергә тагы? Нинди сүзләр, нәрсә ишетергә тиеш иде соң ул? Дәшәр сүз тапмыйча, Нургаяз башын гына чайкап куйды.
Бер урында хәрәкәтсез утырудан егет йончыган иде, күрәсең, тирән сулыш алып, урыныннан торды. Барып, мич капкачын ачты һәм, кулына кисәү агачы алып, күмерләрен актаргалады.
– Мичне ябам, – диде ул ипле генә, – күмерләре сүрелә дә башлаган инде.
Үрелеп, бер-бер артлы ике юшкәне дә япкач, самавырны өстәл өстенә китереп куйды. Чәйнеккә су агызып, аны самавыр түбәсенә утыртты.
– Хәзер, Нургаяз ага, чәй эчеп җибәрәбез, – диде егет, үзенең тәвәккәл хәрәкәтләре белән өйгә җан кертергә омтылгандай, тавышын күтәрә төшеп. – Аннары – авылга. Туп-туры врач өенә алып барам үзеңне… Балың бардыр ич, Нургаяз ага, алып керимме?
Егеткә җавап кайтаручы булмады. Ул тиз генә карават янына борылып килде. Урманчы йокыга талган иде инде.
Әллә йоклады, әллә саташып кына ятты Нургаяз. Әллә төш күрде – кайдадыр баш миенең ерактагы бер күзәнәгенә кереп калган өндәге хәлләрне хәтере яңартты.
Ул йомшак кар-түшәк өстенә егылган, имеш… Аңлы-аңсыз изрәп ята. Колак төбендә кемнәрнеңдер сөйләшкән авазлары.
– Кеше-кара күренмиме? – ди бер тавыш.
– Әлегә юк, күренми, – ди икенчесе.
– Табанны вакытында ялтыраткан хәерле… Ал мылтыгыңны, элдертик.
– Син нәрсә?! Ә ул?! Аны нишләтәбез?
– Әйдә, диләр сиңа, тизрәк!
– Ничек була инде?.. Ничек тизрәк?..
– Акылыңа кил, аңа ярдәм итеп буламы-юкмы инде хәзер. Урман карачкысы өчен төрмәдә черисең киләме? Әйдә, диләр!
– Син нәрсә?!
– Үзеңә кара… Мин атмадым, мин җавап бирәсе тү-гел, – дип, китәргә димләгәне, күрәсең, кузгала ук башлады…
– Син нәрсә? Син нәрсә! Ярасын булса да бәйлик, күрмисеңме?..
– Күзең чыкмагандыр, сул якка тигән. Анда ни булганын беләсеңдер?!
– Син нәрсә?!
– «Син нәрсә, син нәрсә?» имеш… Нәрсә бозык пластинка төсле шытырдыйсың… Табанны ялтыратыйк, ычкыныйк, дим, әйдә!
Чаңгы табаннарының карга ышкылып чыелдаган авазлары гына сызгырып куйды. Бераздан ераклаша барып, алары да ишетелмәс булды.
Төш булмады бу. Юк, төш түгел! Ул ярым уяу килеш йоклый алмый саташып ята икән ич. Чигә төбендәге аваз гына чаңгы табаннарыннан түгел, ә башы авыртудан, башының шулай чыңлый-чыңлый сызгыруыннан икән…
– Менә уяндың да, Нургаяз ага, мин чәй әзерләдем, – дип, елмаеп, балкып дәште аңа егет. – Запаслы яшисең икән ич син, мин монда әллә нәрсәләр таптым әле.
Рәхим итәсез, дигәнне аңлатып, ул өстәлгә ымлады. Келәттән алып керелгән бал-май, киптерелгән урман сыйлары, төрле тәм-том белән тулган иде өстәл өсте.
– Булдыргансың, егет икәнсең, – дип, аңарга кушылып елмаерга итте урманчы да.
– Яңа ел җитеп килә, Нургаяз ага, торасыңмы соң, шунда гына китеримме?..
– Кирәкми, торам. Торырга кирәк! Яңа ел ич, аны урын өстендә каршы алу әйбәт булмас…
Кипкән җиләк, мәтрүшкә һәм бөтнек салып пешерелгән чәй эчтеләр. Маңгайларына тир бәреп чыкты, бит очларына алсулык йөгерде. Өйгә дә җылы төшкән иде инде. Егет свитерын салып, урындык артына элде. Нургаяз да изүләрен ачып җибәрде. Бераз җиңеләеп киткәндәй булды бит әле. Шулай да эчке киеренкелек тә таралып бетмәгән. Талгын тынлык урнашып алды. Ләкин бу юлы ул озакка сузылмады. Алар икесе берьюлы кинәт сискәнеп куйдылар: баш очларындагы сәгатьнең күкесе тәрәзеннән башын тыгып кычкырырга керешкән иде. Башларын күтәреп карарга кыймый тордылар, югалып калдылар алар бер мизгелгә. Күке тавышын санадылар… Ун. Унбер… Унике! Нургаязның хәтта кулындагы чынаягы төшеп китә язды.
– Унике дә тулган, – диде ул, дулкынлануын һәм җиңелчә калтырануын яшерә алмыйча.
– Яңа ел белән! – дип, аягүрә торып басты егет. Һәм, җитез генә ишек катына барып, тун кесәсеннән ялт кына бер ярты тартып чыгарды. – Минем монда бер «акбашлы егетем» дә бар иде, – дип, өстәлгә китереп тә утыртты ул аны. Аннары тиз генә бөкесен ачып, ике стаканга койды.
– Ул нәрсә белән дуслык юк, кирәкми, – дип, стакан белән үзе арасына кулын аркылы куйды урманчы. – Мин чәй белән генә… Әйдә, котлы булсын Яңа ел!
Бәйрәм хөрмәтенә тагы тынлык урнашып алды. Теләсә-теләмәсәләр дә, һәр икесе елмайгандай иттеләр, бер-беренең күңелләрен күтәрделәр.
– Шампанский булмады шул… Кем белгән бит аны, – дип, үзенең уңайсызлануын белгертеп алды егет. – Әллә дим, Нургаяз ага, тәвәккәллибезме соң, Яңа ел хөрмәтенә, дим.
– Шампанские да, шайтанские да кирәкми. Аллага шөкер! – диде урманчы, артык кысташуга урын калдырмаслык итеп.
– Син нәрсә?! Ничек була инде бу, Нургаяз ага? – дип, кулындагы кырлы стаканны күтәрергә-күтәрмәскә белми тартынып торды егет.
– Миңа әнә куе итеп тагы берне ясап бирсәң, шул бик җиткән.
– Син нәрсә? Урманчы ич син, Нургаяз ага… Монда, саф һавада, бер стаканнан гына ни булсын. Авыртуларың да басылып китәр иде.
Егет һаман кыставында булды. Әмма Нургаяз уйламаган-көтмәгән җирдән кызып китте, күңелендәген турыдан әйтеп салды.
– Урманчы… – диде ул, иреннәрен турсайта төшеп. – Урманчыны кем дип беләсез соң сез?! Агач төбе саен аракы эчеп, поши ите белән авыз итеп, умарталык аланында бот күтәреп эшсез ятучы дипме? Акланма, шулай уйлыйсыз. Урман сезгә нәрсә?.. Байлык и всё! Урман – бүрәнә. Урман – утын. Урман – печән. Урман – җиләк-җимеш… И всё, тегесе-монысы дигәндәй… Туктатма да, акланма да, әйтә башлагач бетерим. Син димим, күпләр шулай уйлаганын беләм. Чыдасын, өлгерсен генә урман, барысы да ни дә булса алырга менә. Бирергә түгел! Инде менә хәзер ит кирәк булган. Малны да асрап торасы юк икән, мендең дә атып төштең. И всё! Бер кышлык ит! Әнә ич, ничек җиңел икән… Ата-бабаның шуңа башы җитмәгән. Яшьләр акыллы хәзер, акыллы яшьләр үсеп җитте…
– Тукта әле, Нургаяз ага. Син нәрсә?! – дип, кабаланып бүлдерергә ашыкты егет. – Юкка кызасың. Әйдә тынычланыйк. Төрле кеше бардыр. Яшьләр арасында да төрлесе бар. Нигә дип әле менә хәзер һәм миңа әйтәсең син боларның барысын?
Нургаязның дулкынлануы йөзенә чыкты. Ачык изүеннән күренеп торган муенында хәтта тимгел-тимгел кызыл таплар пәйда булды. Ләкин ул үзенең шулай вакытсызрак кызып китүен, эченә җыелып килгәннәрне бер селтәнүдә чыгарырга керешкәнлеген дә сиземләмәде түгел. Тынычланырга теләп, иреннәренә чәй китерде ул. Шулай да ярты юлда өзелеп калган фикерен тәмамламый калмады.
– Ә беләсеңме син, – дип дәвам итте ул, ипле һәм эчкерсез сөйләшүгә күчеп, – иң авыр елларда, ашарга ризык булмаган чакларда да урманга мылтык күтәреп йөрмәде халык. Кычыткан ашады, черек бәрәңге күмәче пешерде, бөре җыйды. Әмма пошиларга кул сузмады.
Яңа ел хөрмәтенә дип, кулында күпме гомер тотып торган стаканны нишләтергә белми икеләнеп калды егет. Шулай да тәвәккәллеге җитмәде, ахры, ялгызың ничек эчеп утырырга кирәк дигәндәй, бераздан аны читкә этеп куйды.
– Шулай дисең инде, Нургаяз ага… – дип сузды ул, тел очына килгән соравын ничек һәм ни рәвешле бирергә белми аптыраган кеше сыман. – Ярар, куеп торыйк, әйдә, сөйлә әле… Соңыннан ничек булды соң, соңыннан? Умарталык яныннан ничек кайттың? Кем алып кайтты үзеңне?
– Минем Юлдашым бар ич, Юлдаш исемле этем. – Гел уйламаган җирдән күңеле күтәрелеп китте урманчының, җылы хатирәләргә бирелүдән күзләренә якты нур йөгерде. – Ярсып эт өргән тавышка, колак төбемдә этнең кайнар сулышын тоюдан аңга килгәнмен. Бәйдә тотмыйм ич мин аны, үзе эзләп тапкан. Тирә-ягымны таптап, такырайтып бетергән иде инде. Якадан өстерәп өйгә алып кайтырга азапланган, телогрейканың әнә карарлыгын калдырмаган, чәйнәп ташланган кебек. – Этенең шул кыланышларын күз алдына китереп, ул ирексездән горурлану катыш елмаеп ук җибәрде. – Өйгә кайтып җиткәнче бер адым читкә тайпылмады үземнән. Каза килгәнен каян белгән диген, менә бит хикмәт. Эт кенә диген син аны шуннан соң. Кешеләр калдырып киткән, ә эт өйгә таба өстерәпме өстерәп маташа. Гаҗәпләнерсең дә…
– Бәлки, ул кешеләр сине күрмәгәндер?.. Пошига тидерә алмагач, аны куа киткәннәрдер… Сиңа дип атмаганнар ич инде, – дип, урманчының кешеләргә булган ышанычын якларга кереште егет.
– Бәлки, шулайдыр, – дип, үзенең карышмавын белгертте урманчы. – Бәлки… Шулай да мин бит үзем дә мылтык тоткан кеше әле… Нинди генә игътибарсыз, мәнсез кеше дә аткан ядрәсенең кая барып тиюенә битараф булмый, кызыксына. Бушка очырса да, кайсы якка каерган дип, агачлардан ядрә эзе эзләп йөрисең әле аны. Фашист солдаты түгел ич, алар гына, автоматларын кендеккә кадәр төшереп, арлы-бирле атып йөрделәр.
Дөнья күргән кешенең сүзләреннән гыйбрәт алып, баш кагып тыңлады егет.
– Әйбәт булмаган, билгеле… Шулай ташлап китүләрен әйтәм, әйбәт булмаган.
– Гомер кичеп, кешегә зыян китергәнем булмады дисәм дә ялган булмас. Үземне дә хөрмәт итәләр кебек иде.
– Шулаен шулайдыр да, әнә ич, ташлап киткәннәр дисең…
– Китүен киткәннәр… Ташлап китеп, җаннары тынычлангандыр дисеңме әллә?
– Ярый да бит эт килеп коткарган. Кар өстендә өшеп тә үләргә мөмкин.
«Миңа – урман карачкысына – ни булсын соң?» дип, шаяруга бормакчы булган иде Нургаяз. Тик шундук бу ниятеннән кире кайтты, шаярырлык идемени соң аның хәле?
– Дөнья бу, улым. Ә дөньяда кылган игелек югалмый. Эт булмаса, шул ук поши булса да кире әйләнеп килгән булыр иде. Ничек итсә итәр, өшеп үләргә ирек бирмәс иде. Кабан дуңгызы, бүре булса да… Табигатьнең тәртибе шундый аның, үзенә игелек кылганны бер җанвар да онытмый. Иң кыргый һәм ерткыч дигәннәре дә.
– Кеше дә табигать баласы ич, әнә ташлап киткәннәр дисең?
– Кешеләр… – дип уйланып калды Нургаяз. – Кем белә, ә бәлки кеше исемен күтәрерлекләре булмагандыр. Ни Аллага, ни муллага дигәндәй, азмыни…
– Барыбер кешеләр ич инде.
– Ә беләсеңме, никадәрле генә каты бәгырьле булмасын, андыйларның да кешелеге уяна ул бер. Бәлки, аларны әйтәм, үзләре үк кире әйләнеп кайткан булырлар иде әле. Бәладә калдырмаган булырлар иде ялгыз урман карачкысын.
Егет кинәт сискәнеп үк куйды. Нургаязның үзе турында шулай сөйләшүенә риза түгел иде булса кирәк.
– Нургаяз ага, әйтмә әле шул «урман карачкысы» дигәнне. Хет син әйтмә, – дип, беренче тапкыр тавышын күтәрде егет.
– Нәрсә булган, урман карачкысы булгач, дисеннәр соң, аның ни гаебе бар?!
Һәм үзе дә көтмәгәндә, аның күңеленә күптән булып узган, онытылган хатирәләр килде. Олы улы чыгарган кушамат ич ул. Сабый чакта «әтиең кем?» дип сораган кешегә, «урман каравылчысы» диясе урынга «урман карачкысы» дип җавап биреп, килгән-киткән кунакларны көлдерә торган иде. Шуннан тагылып калган кушамат. Бу кушаматы белән аңа гомер буе үз итеп, яратып кына дәштеләр.
Аңлашылды дигәнне аңлатып, баш кагып алгач, егет тагы да өзелеп калган әңгәмәне яңартырга ашыкты.
– Кайтмаганнар… Ташлап калдырганнар әнә…
– Исләренә төшәр әле бер, барыбер төшәр.
– Төшсә ярый да… Уйланмыйча гына яшәүчеләр дә җиткән.
– Уйланмыйча яшәү… Яшәмичә уйлау… Белмим, буламы икән?!
Бу хакта сөйләшәсе дә килми иде урманчының.
– Кая әле, бераз хәл алыйм, булмаса, – дип, Нургаяз өстәл артыннан ипле генә торды да караваты өстенә барып ауды. Йончыганлыгы йөзенә чыккан иде аның. Шулай да сүзне үзе дәвам итте ул. – Ә бит абзарда минем үземнең дә атым бар. Чыгып сарай капкасын ачсам, янәшәмә үзе килеп басачак. Нинди генә хәлдә дә исән-аман авылга алып төшәчәк.
Бу ни әйтергә тели дигәндәй, егет кискен генә урманчыга табан борылды.
– Мин алай итмәдем, – диде урманчы, эчке бер канәгатьлек кичереп. – Ә нигә? Төшсәң, врачка барырга кирәк. Врач милиция чакыртачак. Китә шуннан, китә әйләнеп… Минем аркада кемнеңдер өтермәгә барып керүен теләмим. Аның бит әле ата-анасы, туган-тумачасы да бар дигәндәй, беләсеңме, күпме кешенең тынычлыгы качачак?!
– Үзеңә аткан кешенеме?.. – Шуны кызганасыңмы? – дип гаҗәпсенде егет, каравылчыны аңлый алмыйча.
– Миңа атканмы, пошигамы?.. Пошиның бозавын чалып киткәнме? Хикмәт андамыни?! Барысы да бер үк кыргыйлык ич!
– Ә син шуларны кызгандыңмы?
– Кыргыйлыкларын түгел, кешелекләрен кызгандым. Кеше ич…
– Юк, Нургаяз ага, булмый болай, – дип сикереп торды егет кинәт. – Хәзер үк авылга! Врачка күрсәтергә кирәк үзеңне. Әйдә, киендерәм дә…
Икеләнер урын калдырмаска тырышып, ул урманчыга киемнәр хәстәрләргә үк кереште, гел урынсызга каударланды, өй буенча арлы-бирле йөренә башлады.
– Син нәрсә?! Анда ниндидер адәм актыкларын кызганам дип…
– Тукта, ашыкма әле, энем.
– Юк-юк, дәшмә дә, тыңламыйм да. Син нәрсә, Нургаяз ага?! Күпме кан югалткансың… Шуның өстенә тәнеңдә чыпчык башы кадәрле ядрә йөртергәме? Юк, ике уйлап тору юк! Хәзер үк авылга! Шаяра торган вакытмыни? Син нәрсә!
– Ашыкма әле син, тукта, менә монда, минем янәшәгә килеп утыр әле, – дип, урманчы үзе белән янәшәдә урын күрсәтте егеткә һәм булдыра алган кадәр тыныч итеп янә аңлатырга кереште. – Әйттем ич инде, анда төшсәк, врач, дидем. Врачтан – милициягә… Ә бит кеше кадәр кешегә аткан өчен берәүнең дә башыннан сыйпамаслар.
– Кулсыз каласың киләме? – дип сорап куйды егет, бераз басыла төшеп.
Кургаш кисәгенең алынганлыгы хакында әйтергәме әллә, дип икеләнеп калды Нургаяз. Тәвәккәл егет күренә бу, моннан шунсыз котылу мөмкин булмастыр… Шулай да ниндидер эчке бер тойгы аңа бераз сабыр итәргә киңәш итте.
– Кем, Марсель, дидең бит әле… Бераз хәл алыйк башта, ашыкмыйк. Мондый чакта алдын-артын уйламый эш итми ярамас. Бәлки әле, үзләре дә менеп җитәр, гафу сорарлар. Табигать каршындагы корткычлыкларын танып, бише белән кайтарырга вәгъдә бирерләр… Ашыкмыйк, бераз сабыр итик.
– Син нәрсә?! Кешеме соң син, әллә?.. Үз гомерең кыл өстендә торганда шундый нәрсәләр турында уйлыйлармы? – дип, ни әйтергә белмичә, уч төпләре белән чигәләрен ышкып алды егет. Бераздан йодрыкланган куллары белән тез өсләренә китереп сукты. Иреннәрен чәйнәргә кереште…
– Кеше булмый, кем булыйм соң? – дип көлемсерәп куйды урманчы. – Гади бер карт, әйттем ич, урман карачкысы…
– Булды, Нургаяз ага, шаярып утырыр ара юк. Җитәр! Болай да соң булмагае, – дип, урыныннан сикереп торды егет. – Нәрсәләр киясең, кая, ниләр китерим?
…Киенеп, ишегалдына чыктылар. Каршыларына, чиный-чиный, койрыгын болгап, Юлдаш чабып килде. Эт, урманчының әле бер, әле икенче ягына чыгып, сырпаланырга кереште, теле белән аның кулларын яларга итенде.
– Буран себерә башлаган, ахры, – диде Нургаяз, өй кыегының чит-читләреннән аккош канаты сыман як-якка сибелеп торган кар өермәләренә игътибар итеп.
– Зыянлы түгел… Юл ачылган, ат шәп минем, – дип, күн белән тышланган тире бияләйләрен киеп, бер-берсенә суккалап куйды егет.
Капканы ачып тышка чыктылар. Хуҗасы артыннан чыгарга омтылган этнең борын төбендә генә капка шапылдап ябылды. Кешеләр күренүгә куангандай, җигүле килеш ни гомер капка төбендә торган ат, авызлык тимерләрен шалтыратып, башын чайкап алды.
– Әйдә, чана түреннән урнаш, Нургаяз ага, – диде егет, капка тимеренә бәйләнгән дилбегәне чишәргә керешеп. – Толыпка төренеп утырырсың, толып җылы һәм яңа минем.
Күкрәк киереп сулыш алды Нургаяз. Урман һавасы, ылыс һәм кар исе сулыш юлларын кытыклап үтте. Баш очында зәңгәр караңгылыкка барып тоташкан наратлар шавы эленеп тора. Бары тик төннәрен һәм Силингөр урманында гына ишетергә мөмкин булган киң сулышлы, шом катыш бәйсезлек авазы бу. Шул шау эчендә, зур оркестр уйнаганда, әледән-әле сизелер-сизелмәс кенә тоемланып, күңелнең нечкә кылларына кагылып узган скрипка тавышы сыман чишмә челтерәве ишетелеп-ишетелеп ала. Әнә ич, нинди мәһабәт табигать кочагында, нинди урманда яши ул. Үзеңнең шул урманга кирәклегеңне аңлауга ни җитә…
– Нургаяз ага, – дип дәште егет, аны уйларыннан бүлеп. Кузгалабызмы инде, дигәнне аңлатырга теләве иде булса кирәк. Атын күптән кайтыр юлга борып куйган иде инде ул.
– Мин төшеп тормам инде, – диде урманчы тыныч кына. Һәм бөтенләй көтмәгәндә, кунак малайга бер уч чикләвек чыгарып биргәндәй, кесәсеннән гильзалар алып, егеткә сузды.
Кулыннан дилбегә төшеп китте егетнең. Дәшәргә – сүз, кымшанырга җай таба алмыйча, торган җирендә катып калды ул. Шулай да гильзаларны алырга мәҗбүр булды.
– Ә кулың, андагы кургаш кисәге? – дип дәшәргә көч тапты ул, күзләрен зур ачып, бертын текәлеп торганнан соң.
– Мә, кирәге чыгар, ал анысын да. Ал, үзеңә булсын…
Икенче кесәсеннән тартып чыгарган кургаш кисәген дә егеткә тоттыргач, безнең сөйләшер сүз бетте дигәндәй, урманчы, кырт борылып, Силингөргә илтүче сукмак буйлап ипле генә атлап китте. Кире борылмады.
Тынлык урнашты. Байтакка сузылды бугай ул тынлык. Бераздан гына бөтен тирә-юньне ачынып кычкырган аваз сискәндереп җибәрде:
– Ә миңа, миңа нәрсә була соң?.. Миңа нишләргә?..
Мамадыш, Кама урман хуҗалыгы1985
