Kitabı oku: «Hər gün ömürdən gedir»
Salam Qədirzadə
Hər gün ömürdən gedir
Roman
Proloq
Bizim göylərdə uçanda təyyarədən aşağı baxsanız görərsiniz Xəzər qollarını geniş açaraq Abşeronu əziz övladı kimi öz bağrına basıb.
Bu yarımadanın zümrüd meşələri güllü-çiçəkli yaşıl məxmər yamacları, zirvəsi dumanda, buludlarda gizlənən dağları, qıjıltılı çaylar axan dərələri, yarğanları, insanı valeh edən mənzərəli yerləri o qədər də çox deyil. Lakin Abşeron Azərbaycan torpağının başqa guşələrinə bənzəməz. Buradakı qədim kəndlərin, köhnə bağların özünəməxsus ecazkar gözəlliyi təmiz qum üstə sərilmiş üzüm tənəkləridir; pərakəndə əkilmiş meyvə ağaclarıdır, bir də həyətlərdə ucalan astarı ağ, üzü yaşıl atlas yarpaqlı qovaqlar, çinarlardır. Şıltaq Xəzər kimi yarımadanın da təbiəti sərt və dəyişkəndir. İllah, xəzri əsəndə üzünü görmə! Ağacları az qala kökündən qoparıb çıxarmaq istəyir. Quşlar havada uça bilmir. Xəzəllər göyə sovrulur… Təlatümə gələn dənizdə min-min ağ köhlən atlar şahə qalxaraq sahilə çapır. Bağlar, həyətlər tanınmaz şəklə düşür. Sonra yağış çiləyib xəzrinin hirsini soyudanda, yaxud asta gilavar başlayanda ətrafda həlim bir sakitlik, asudəlik yaranır…
Yarımadanın kəndlərində yaşayanların xasiyyəti də mülayim deyil. Onlar adətən ucadan və sərt danışırlar. Sözü, kimliyindən asılı olmayaraq şax adamın üzünə deyirlər. Dalda qiybət qırmaq, gileylənmək kişilərin təbiətinə yaddır. Onlar ac qalarlar, əyilməzlər. Bəzən hap-gopları olsa da yaltaqlıq bilməzlər. Ailə, namus, qeyrət bu yerlərin başıpapaqlıları üçün Allah qədər müqəddəsdir.
Qocalar, ahıllar arvadlarını, qızlarını mümkün qədər örtülü saxlarlar. Bu əvvəllər belə olub, indinin özündə də belədir. Hətta bu gün də çadra örtən arvadlara rast gəlmək olar. Kişilərin, cavanların hamısı bığ qoyar və sonradan onu qırxdırmağı eyib sayarlar. Eləsinə kənardan rişxəndlə baxarlar, şəbədə edərlər. Qalstuk bağlamaq, şlyapa qoymaq isə bu yerlərdə heç əvvəldən dəbdə olmayıb.
Abşeron adamları səxavətli olurlar. Evlərinə pənah gətirəni qapıdan qaytarmazlar. Fağıra, kasıba əl tutmağı özləri üçün savab bilərlər. Kənd qırağındakı quyunu, yol kənarındakı əncir, tut ağaclarını ehsan elan etmək bu tərəflərdə qədimdən adətdir.
Küçədən ötən yolçular həmin yerlərdə ləngiyərək atlarını sular, arabanın, qazalağın içində dikəlib budaqlarda saralmış əncirdən, şirələnmiş tutdan yeyər, ev sahibinin valideynlərinə rəhmət söyləyərlər…
Həyətlərdə quyular üstdə ucalan və çox vaxt səssiz-səmirsiz hərlənərək hovuzlara, çənlərə, ləklərə su vuran nasoslu yel dəyirmanları da Abşeron kəndlərinin yaraşığıdır. Vaxtı ilə burada gözü bağlı atların, uzunqulaqların qoşulduğu dəmir “dolamaçalar” var idi. Mal dərisindən hazırlanmış iri dollarla dərin quyulardan birdəfəyə on beş-iyirmi vedrə su çıxarıb novlara əkin sahələrinə, hovuzlara və qara neftlə işləyən hamaların qazanxanalarına axıtmaq üsulu artıq köhnəlib dəbdən düşmüşdür.
Abşeron bir cəhətdən Təbrizə oxşar. Buranın da cavanları, ahılları savadından, peşəsindən asılı olmayaraq şair təbiətlidir. Elə kənd tapılmaz ki, onun qəzəl yazanları, şer qoşanları, bədahətən meyxana deyənləri olmasın. Hamısı da əruza mübtəladır.
Bu yerlərdə toylara, şənliklərə aşıq çağırmaq dəb deyil. Ancaq şadlıq məclisləri dünyasında muğamatsız keçinməz. Nardaran kəndində isə hər oxuyanı bəyənməzlər. Bu əvvəllər belə olub, indinin özündə də belədir. Çox vaxt məşhur xanəndələr belə ora getməkdən boyun qaçırırlar: “Nardaranlıların arasında ala qarğa balalamaz!” – deyirlər. Çünki muğamatın bütün dəsgahlarından, təsniflərindən xəbərdar olan, əruz vəznində oxunan qəzəllərin incəliklərini bilən kənd sakinləri tutduqları nöqsanları söyləməkdən çəkinməzlər… Xanəndə razılaşmayıb özünü doğrultmaq üçün nala-mıxa vuranda ona “vedrə bağlarlar”…
Abşeron camaatı qırxıncı illərə qədər rüşvət anlayışının nə olduğunu bilməzdi. Pul gücünə vəzifə almaq, məhkəmədən adam qurtarmaq, instituta tələbə qəbul etdirmək kimi nadürüst əməllər sonralar meydana çıxdı. Həm də bu “vəba” bəzi rayonlardan xərçəngsayağı ayaq açıb əvvəlcə Bakıya və tədricən ətraflarına yayıldı. Qabaqlar həkim uzun zaman xəstəyə xidmət göstərib, onu öz dava-dərmanı ilə sağaldandan sonra bəzən evinə uşaqla ya bir dəskirə* (kiçik səbət) yumurta, iki-üç dənə çolpa və yaxud da ən çoxu yarım şaqqa qoyun əti pay göndərərdilər. Bununla “doxturun borcundan” çıxardılar. (İndi həkimlər xəstənin dərdindən çox onun adamının kim olduğu ilə maraqlanırlar…)
Həyatın müqəddəslikdən saxtakarlığa yuvarlanması ən dəhşətli tənəzzüldür! Bu, bəşəriyyətin əsrlərdən zəmanəmizədək qoruyub saxladığı mənəvi nemətlərin elə darmadağın olunmasıdır ki, onu sonradan bərpa etmək qeyri-mümkündür!
Eh!.. Abşeron bağlarının bir “gəl! gəl!” – deyən dəsgahlı çayları vardı ki!..
Yan-yana cərgələnən pəncə yarpaqlı nəhəng əncir ağacları sanki boy atmağa, şaxələnməkdə, bəhər verməkdə bir-biri ilə bəhsə girərdilər. Onların meyvəsini yeməklə, pay-puş aparmaqla, doşab, riçal bişirməklə qurtarmazdı. Təzəcə dəyən əncirlərə diqqətlə baxanda göyçək qız sifətini xatırladırdı; adamın dərməyə heyfi gələrdi. Bir az da ağacda qalıb saralandan sonra dodağından bal damardı. Əlçatmaz budaqlarda dimdikləyib quşların yarımçıq qoyduqları belə həl əncilləri uşaqlar, qocalar daha çox xoşlayardılar.
Yaşıl əjdaha görkəmli meynələrin pırpızlaşmış qol-qanadları gah dikəlib təzədən aşağı əyilər, gah da mirvari dənəli isti tum üstdə qıvrılaraq uzanırdı. Kəhrəba salxımların şəffaf gilələrindən işıq gələrdi. Yeyəndə diş altda şabalıd kimi partlayardı; ağzında bal dadı, təzə doşab ətri hiss edərdin.
Onda belə idi Abşeronun bağları… Puşras xal salandan sonra kişmiş yetişərdi. Növbə qara şanıya, sarıgiləyə, şirəyiyə, ağ şanıya çatanda mövsümün “kəllə-növbət” çağları başlardı. Qum elə qızardı ki, ayaqyalın gəzmək olmazdı, isti yandırardı, ahar elərdi. Sentyabr aylarında həyətlərdə, evə yaxın yerlərdə bağların “sonbeşikləri” olan nar, heyva, alma, şaftalı ağaclarında asıla qalan müxtəlif biçimli, biri digərindən ləzzətli, rəngbərəng meyvələr uzaqdan göz oxşardı…
O zaman torpağa vurğun daimi bağ sahibləri bir-iki gözlü sadə daxma ilə kifayətlənərdilər. Onların yeganə təmtərağı ancaq əkib-becərdikləri sahənin məhsuldarlığında, meyvələrin ləzizliyində və bir də yaylaq sandıqları bu yerin səfasında olardı. Bağda dəbdəbəli, çoxotaqlı, döşəməsi parketli, mətbəxi, hamamı kəşanlı imarətləri dövlətlilər, harınlar tikdirərdilər. Bu əvvəllər belə olub, indinin özündə də belədir!
Çox qəribə, unudulmaz çağları vardı Abşeron bağlarının.
… Bir də görərdin ki, qoca sarvan, qumlu yollarda arxasınca gəzdirdiyi qoşa güvənli cəhazsız dəvənin ovsarını çəkərək ətrafa səs-küy salıb çığırır; sabah ertədən kəsəcəyi heyvanı nümayiş etdirir, ətini satmağa müştəri toplayır. Bağlara əks-səda düşdür:
– Ay yağlı dəvə əti alan! Qutablıq! Yağlı dəvə əti!…
Evlərdən, həyətlərdən yola çıxanlar sarvanı ləngidib əvvəlcə salamlaşar, sonra sifariş verərdilər:
– Mənə hürgücündən on girvənkə.
– Bizə beş-altı kilo yağlı yerindən.
– Bir o qədər də mənim üçün…
Dəvə sahibi deyilənlərin heç birini yazmazdı, hamısını yadda saxlardı.
Hələ diri ikən ətinin satıldığını fəhmlə duyan bu nəhəng gövdəli, zərif ürəkli heyvan tezliklə kəsiləcəyini bildiyindən nərə çəkib ağlardı, gözündən torpağa gildir-gildir yaş tökülərdi. Dəvəni dövrəyə alan uşaqlar kövrələrdilər. Hətta bəzisinin hönkürtüsü eşidilərdi…
Sabahısı bağlara qonaqlar yığışar, mətbəxlərdə, həyətlərdə sac üstündə bişən yağlı qutabın iyi ətrafı bürüyərdi…
1938-ci il öz gəlişi ilə Abşerona qasırğa gətirdi… Bağlar saraldı… bağlar soldu… bağlar mucul oldu… Sahibindən yetim qalan baxımsız bağlar dağa döndü…
Vaxt keçdi, zaman dolandı, bakılılar “Sarı sabahı əncirlə”, “Maştağa şanısı”na, “Təbrizi ağ tuta” həsrət qaldılar. Abşeron düzənliklərində səpələnmiş üzümlüklər, meyvəliklər isə artıq öləziməkdə idi. Bağ sahələri məndəcara çevrildi. Yaşıl ağacların cansızları məhv oldu, nəhənglərinin yerində onların sklet heykəlləri yarandı. Evlərin çoxu daş qalağına çevrildi. Suyu sovulmuş quyuları qum basdı, üstündə alaq, ot bitdi.
