Kitabı oku: «Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)»
Эрдэ бэлэмнэммит, дьаһаммыт дьон быһыытынан сарсыарда сөпкө туран, наҕылыччы аһаан баран, тугу тутуллуохпутуй, көһөн күккүрээтибит. Оҕолор Балаҕаччыга күнүскү аһылык кэннэ барар буоланнар, биһигини атаардылар. Баһылай кууруссалары илдьэрбитигэр анаан кыра титириги, талаҕы атырыалыы саайталаан хаарчах оҕото оҥорбутугар көтөрдөрбүтүн түөрэтин хаайдыбыт. Киэҥ күрээтинньиккэ көҥүл көччүйбүт кууруссалар кыараҕас сиргэ симиллэн саҥалара-иҥэлэрэ ордук хойдубукка дылы, көтө сатаан тилигирэһэллэр.
Муоһа Суоҕу бүтэһик сыарҕаҕа баайдыбыт, атыттар баһылыктарын кырдьаҕас ынаҕы батыстылар, тарбыйахтар ийэлэрин кэннилэриттэн саппай уопсаллар, томторуктаах, өрүөлээх буоланнар эмпэттэр.
Эбэм Ньалтааскыны миинэн бастаата, мин – Ураанньыны, Настааччыйа – Айдаҥтан уларсык аҕалбыт хомуолай Мултуукуйатын мииннэ. Баһыычааннаах Биэрэ инники сыарҕаҕа олорон иһэллэр, силис-мутук охсон түһэн хаалыахтара диэн туора-маары өтүүнэн кэлгиэлээхтэр, онтон тутуһаллар. Огдооччуйа, оҕолору баҕар мас-от лабаата, талах тардыа диэн, хотунун көлөтүн ойоҕолуу хаамар. Улахан Баһылай мундутун туутун сүгэн, сүөһүлэрин кэнниттэн бүтэһик иһэр. Сорох туутун, ардьатын «кэлин ылыам» диэн хаалларда. Сэрэх муҥутаан аны талах иилэн ылан алдьатыа, хампарытыа диэн харыстаан сыарҕаҕа тиэйбэтэ: хас да тууну иннигэр-кэннигэр сүкпүтэ, ыраахтан көрдөххө сүүнэ сүгэһэрдээх киһи курдук. Дьиҥинэн мунду туута олус чэпчэки, дэлэҕэ да ылаах курдук диэхтэрэ дуо, арай, хата, тыаллаахха сүгэн истэххэ, биэтэҥнээн, тэлбиҥнээн табыгаһа суох буолар.
Сарсыарда арҕааттан кыра сиккиэрдээх халлаан, күн үөһэ ойбутугар күүһүрдэ. Былыттаах, күн көстүбэт. Дьулугуруу үүнэн тахсыбыт бөдөҥ тииттэр төбөлөрө уҥа-хаҥас хоҥкулдьуһаллар, суугуначчы үрэр тыал арытарыт атын аҕайдык силбиэтэнэн күүһүрэн кэлэр. Мин испэр «тыал бэл тыа иһигэр лаппа биллэр, чэлгиэн сиргэ баҕас сүрдээх буолуохтаах» дии саныыбын…
Түҥкүр-таҥкыр, сыыкыр-саакыр сыннаран айанныахтаах сирбит устатын кээрэттэр-кээрэтэн иһэбит.
Арыылаах эбэ килэччи охсуллубут ходуһатыгар, аһаҕас сиргэ киирээппитин кытта, «хор эрэ, оҕолорум барахсаттар дьэ кэллилэр ээ» диэбиттии, күүстээх тыал саба кууһан ылла. Оол курдук күөл арыытын саһарчы барбыт тыата биир кэм хоҥкуҥнаан олороро көстөр. Халыҥ былыттаах халлаантан хаар кыыдамнаан ыла-ыла астар. Эбэ барахсан, дьэҥкир уута күүгэн алла-алла, эрэһэ долгуннарынан кутатын саҕатын биллиргэтэр. Бысталаммыт куталар күөл ортотугар онно-манна бэйдэҥнэһэллэрэ, кутаҥнаһаллара көстөр. Итинник устар бысталаммыт куталары күүстээх тыал тиэрэ эргитэн кэбиспитэ буордаах силистэрэ балкыырга сайҕанан кытылга ытыгыраан сыталлара – бэйэтэ биир туспа, ураты көстүү.
Улахан Баһылай сүгэн иһэр туутун тыал охсон тэмтээкэйдээн ылара элбээтэ, оҕутта да туутун хампы түһүүһү, лаппа холуочук киһилии бэдьэҥэлиириттэн киһи күлүөх курдук.
Баһылай, Оҕонньор Уҥуоҕун бааһынатыгар тохтоон, үс туутун оҕуруот муннугар «дөрөлөрүттэн» туттаран, маһынан хайыҥнаан чөкө ууран хаалларан кэбистэ, үһүн илдьэ барда, куондардаах хортууһун тыал туура охсоору биир туспа мучумаан. Кырдьыга, хайабытынааҕар да ордук сылаалаах айаны Баһылай айаннаата быһыылаах.
Былыт тараадыйа сыыйыллан, эмиэ да бысталанан ылар, онон-манан ойута тыыппыкка дылы аһаҕастарынан күөх халлаан көстө-көстө сүтэр. Арҕаалата-соҕурууттан үрэр тыал сис былыты аҕала сатыыр быһыылаах. Эбээ эмээхсин «оту-маһы сөхсүтэр тыал түһүө» диэбитэ, арааһата, ол буоллаҕа дии саныыбын.
Тыа саҕатыгар өнөрдөөн үүммүт куруҥ отун куоппаһын тыал көтүтэрэ, хаар түһэн эрэрин курдук, биир кэм кыыдамныыр. Күүстээх балаһа, ойоҕолуу субуллар кырдал саалыгар куруҥахтары сууллартаабыта көстөр…
Тыал иннибитигэр, субу аҕай эмиэ, биир лаппа суон эмэх тиити силистэри-мутуктары түөрэ сүргэйэн түһэрэр… Сыарҕаҕа олорон испит Биэрэлээх Баһыычаан ону көрөн, кэннилэрин хайыһан, куобах оҕотун курдук куттаммыт харахтарынан мин диэки ыйыппыттыы көрөллөр. Биэрэ ыйа-ыйа туох эрэ диир, тыал саба охсон саҥатын дорҕооно иһиллибэт, айаҕа эрэ оҥоҥнуур. «Ойуур иһинэн айанныыр киһиэхэ, эчи, сэрэҕэ да бэрт эбит» диэн үгэспинэн арааһы ыатара саныыбын. Арыылаах эбэбит киэҥ ходуһатынан иһэр дьон энэлийэ-энэлийэ силбиэтэнэр балаһа маһы барчалыырыгар кыһаллыбаппыт. Эрийэ-буруйа ытыллар дохсун тыал – хордоҕой сыыс отун түү мөчөкө гынан эрийэн эбэ диэки төкүнүтэн илдьэр, оҕолор, тиит төргүү мутугар олорор мэкчиргэ курдук, төбөлөрүн уҥа-хаҥас эргичиҥнэтэн ону батыһа көрөллөр. Күүстээх балаһаҕа төбөҕүн кырыылата туттаххына – киһи тыына хаайтарыах айылаах…
Маҥан Халдьаайыга киирэн истэхпитинэ Кыраһалаах Маанчык уонна өссө биир маҥан эриэн ыт утары сүүрэн кэллилэр, көрсүспэтэхтэрэ ырааппыт ыкка дылы эккэлээһин, ыстаҥалааһын сүрдээх. Маанчык омунугар өрө ыстана-ыстана эйэргэһээри, бэйэтэ нэһиилэ иһэр Баһылайы охторо сыһар. Баһылай хортууһунан сылбырҕа ыты сыыһа дайбыыр. Кыраһа кэм көрсүө, биирдэһин курдук наһаа солуута суох быһыыламмат. Маанчык сыарҕалары тула көтө сылдьан, Баһыычааннаахха кэлэн, ойоҕолуу сүүрэ-сүүрэ, Биэрэ быры-былтаҕар сирэйин салаан ньалыбыратар, кыыс сирэйин ооккотун куоттаран кэдэрис гынар.
Элбэх дьон түмсэн үлэлээбиттэрэ биллэр – Маҥан Халдьаайы хотоно, мин көрдөхпүнэ, тутуллан бүппүт да курдук, эркинэ барыта кэккэлэтиллибит, саҥа билиитэ оһохтоох дьиэ таһыгар хоспох дьэндэйбит. Кыбыы иһигэр сиилэс таһыллан ырааппыт, оҕуһунан тиэйэн аҕала-аҕала, сылгы саалын курдук усталыы кээһэн эбэн иһэллэр эбит. Көөнньүбүт сиилэс сииктээх буолар, оччоҕо эрэ амтаннаах, сүөһү сөбүлээн сиир, ол иһин кээспит сиилэстэрин отунан бүрүйбүттэрэ көҕөрөн көстөр. Сиилэс хаһан да көҕөрбөт, буспут от мэлдьи сап-саһархай өҥнөнөр, дьикти кэрэ дыргыл сыттанар.
Кыра Баһылайдаах, хотоннорун сүрүн үлэтэ бүтэн, сээкэй кыра ис-тас ситэриитэ хаалтыгар сылдьаллар. Саҥа хотон кыараҕас, аҕыйах сарт түннүктэрдээх. Сорох түннүк уурулла илик, бүтэйдэммит хотон иһэ харааран көстөр. Күөл мууһа турда да сарт түннүк ылыллар, саас күн уота суоһаан муус түннүк дьөлөрүйдэҕинэ, чөкө хомуйан уурбут сарт түннүктэрин хат уураллар.
От даҥа тэлгэтиллибит, сорох сиринэн буора ыһыллыбыт хотон үөһэ хас да киһи салгын тахсар ураатын оҥоро сылдьаллар. Өйдөөн көрбүтүм биирдэстэрэ Быралгы эбит, тарбыйах үтүлүктээх илиитин өрө көтөҕөн биһиэхэ далбаатыыр…
Хатыҥ тумуһаҕы быһа түһээппитин – дьиэбит бу көстө түстэ. Муоһа Суох өтөҕөр кэлэн хаста да эҥсэ соҕус маҥыраан ылла. Бүтэй аанын арыйаары көлөлөрбүтүттэн түһэн баран, салгыы мииммэккэ сиэтэн бардыбыт. Таһаҕастаах сыарҕаларбытын тиэргэн иһигэр киллэрэн тартартаан кэбистибит, оҕустары булгутан тэлгэһэ таһыгар ыыталаатыбыт. Арыылаах эбэ иилии-саҕалыы эргиччи бүтэйдээх, Айдаҥ дэриэбинэтэ ыҥырыа уйатыныы тус-туспа хааччахтардаах, онон сүөһүлэр мээнэ тэлэһийэн ыраата барбаттар. Ынахтары тиэргэҥҥэ босхо ыыталаан баран, тыалга үрдэрэн дьагдьайа быһыытыйбыт дьон, дьиэбитигэр киирэн, илдьэ кэлбит аһылыкпытын тардан, итии киллэрэн аһаатыбыт. Эбэм аах саҥа оһоҕу көрөн сэҥээрии бөҕөтө. Уһуннук сыннаран көһүйэ быһыытыйан, тоҥон кэлбит дьону Өксөөн оттубут дьиэтэ ил гынар сылааһынан көрсүбүтэ үчүгэйэ сүрдээх.
Саҥа олохсуйуохтаах дьиэбит киэҥэ-куоҥа да олус курдук, түннүктэрэ элбэҕэ – сырдыга да бэрт. Аһыы олордохпутуна Өксөөн балтын Тыккыр Маарыйаны кытта кэллилэр. «Көххө» диэн биирдии чааскы чэй истилэр. Ааспыкка, били, биһиги аҕалбыт чаанньыктарбытыгар Өксөөн чэй уута оргуталаан кээһэн, бэлэм уу-хаар.
– Баһылайдаах ити бэҕэһээ киэһэ биир оҕус сыарҕата оту маҥнай хабыалатаргытыгар диэн таһаарбыттара, – диир Өксөөн.
– Ханнааҕы отуй? – эмээхсин ыйытар.
– Эбэ ото.
Огдооччуйа Өксөөн саҥатын истэн:
– Намыынаптаах киэннэрэ, – диэн хос быһааран биэрэр.
– «Эбии төлөбүрбүт» буоллаҕа?
– Оннук.
– Куйаас ото ини?
– Ээ бэрт, ардах эҥин баттаабатах ото, күп-күөх…
– Хаара суох буолан, бэрт кыра, дуона суох тиэл-лэр, – диир Тыккыр Маарыйа.
– Дьэ ол да аһара уһатыа суоҕа, сотору түһүө, – диир эмээхсин.
Дьиҥинэн хара сиргэ оҕуһунан от тиэйэр төһө да табыгаһа суоҕун иһин, Баһылайдаах, ылбыт эбии төлөбүрдэрэ дьиэбит анныгар чугас турар буолан, үллэччи соҕус тиэйэн таһаарбыттар.
– Кыра-кыралаан биһиги да тиэниэхпит буо, – Настааччыйа сэргэхсийэн эгэ-дьэгэ буолар.
Эбээ, икки сылы быһа Арыылааҕар быстахха да кэлэн барбатах киһи, күөлүн уутунан оргуйбут итии чэйин астына сыпсырыйан иһэ-иһэ:
– Хайа, тоом, Маарыйа, үлэҕэр күн солото суох сылдьаҕын дуу? – диэн оччугуй кыыһыттан ыйытар.
– Букатын… Уһун күнү быһа сугулаантан быкпат дьоммут.
– Буолумуна…
Күүстээх тыал сабыыта аһаҕас үөлэһинэн супту оборон, оһох аана эмискэ үлүгэр лабыгыраабытыгар соһуйа түстүбүт. Дьагдьайбыт киһилии иэрчэҕэр ибигирии турар чугуун хаппаҕы Биэрэ бэркэ дьиктиргээн кыҥастаһар, айаҕын иһигэр толору лэппиэскэ симтэн эбии улааппыт эттээх иэдэстэрин эргичиҥнэтэн, «туох буолла» диэбиттии, биһиги сирэйбитин-харахпытын көрөр.
– Ити, «чоочургуур» т-тыаһыыр… – диэн Баһыычаан кыра кыыһы эбии куттуур.
– Кэбис тоом, оҕоҕун куттаама, ити «чоочургуур» буолбатах, оһох хаппаҕын тыал оборон хамсатар, көрүүй Биэрэ, «чоочургуур» суох… – дии-дии Тыккыр Маарыйа чахчы «абааһы» суоҕун туоһулуу сатаан, тиийэн, оһох хаппаҕын тутааҕыттан тутан арыйан көрдөрөр.
Баһыычаан күлэн бычыгырыыр.
Өксөөннөөх эбээ кэпсэтэр кэмнэригэр Тыккыр миигиттэн сэмээр ыйытар:
– Аана төһө бэркэ сылдьаҕын, тугуҥ да ыалдьыбат, өлүөргүн дуо тоом?..
– Һуох, тугум да ыалдьыбат, этэҥҥэбин…
Маарыйа көрүстэр эрэ, тоҕо эбитэ буолла, наар: «Тугуҥ да ыалдьыбат дуо?» – диэн ыйытар үгэстээх. Миигин аһынан – баҕар, сээкэй ыалдьардааҕын кистиэ дии саныыр быһыылаах. Эбээ эмээхсин оччугуй кыыһа Тыккыр – ийэтин курдук бэрт үтүө, эйэҕэс-сайаҕас баҕайы майгылаах.
Мин чэйбин иһэн баран дьонум кэпсэтэллэрин истэн олордохпуна, Өксөөн өттүкпэр имнэнэр:
– Ыл, Аана, дьиэ уҥучаҕын көр эрэ.
Иһиттим-истибэтим диэбиттии ойон тиийэн уҥучах аанын тиэрбэһиттэн тардан арыйтым, арай, түгэххэ уонча куһу кытта икки хаас нанайа сыталлар.
– Хайыы, ким бултаата? – диэбиппэр дьонум бары миигин көрө түстүлэр.
Хаастары таһааран эргитэ сылдьан көрдүбүт, дьиэбит уҥучаҕа дириҥ буолан үктэлинэн түһэн ылан тахсаҕын, өҥөйөн туран уунан хайдах да тиийбэккин, арай быа баайдаххына эрэ.
– Бэҕэһээ киэһэ Баһылай от тиэйэ сылдьан уонча хаас күөл билиитигэр түһэн олороллорун көрөн, тахсан саатын ылан киирэн бултаабыта. Үһү өлөрбүт этэ, биирин Чөҥкөй уолугар Лэгэнтэйгэ биэрбит. Лэгэнтэй, Баһылай көтөрдөрү ытыалыыр кэмигэр эбэҕэ илимин тарда сылдьан түбэһэ түһэн, ууттан хаастарын таһаарбыт, – Өксөөн сонунун кэпсиир.
– Б-биэриэ суоҕа этэ буо, б-бэйэбитигэр элбэх тиксиэ этэ… – диир Баһыычаан.
– Тыак!.. Бу да уолуо-а… Күтүрсүйэн эрдэҕин… – Огдооччуйа уоһун чорботон уолун тылын саба саҥарар.
Баһыычаан күлэн бычыгырыыр. Дьиэ иһинээҕилэр бары сонньуйабыт.
– Эһиги тыыгытын хаһан аҕалаҕытый? – Огдооччуйа Улахан Баһылайтан ыйытар.
– Аҕалыахпыт… – Баһылай үгэһинэн судургутук хоруйдуур, хаастары эр-биир моонньуларыттан ылан ыараҥнатан көрөр: – Лыглыйалар, – диэн хайа хаастар буолалларын быһаара охсор. Баһыычаан убайын ыксатыгар тобуктаан олорон көтөрдөр түөстэрин имэрийэр, кынаттарын даллаҥнатар: «Түҥ!.. Түҥ!..», – дии-дии таптаран түһэн иһэр көтөрдөрү үтүгүннэрэн оонньуур…
Настаа биһикки Муоһа Суохпутун сиэтэн, атыттары батыһыннартаан күөлгэ киллэрэн уулаталаатыбыт. Төннөн тахсарбытыгар эбээ хотонун аанын тэлэччи аһан, күкүрдэргэ күөх оту симитэлээн көрүстэ. Муоһа Суох туох да мунааҕа суох үргүлдьү урут турбут бэйэтин анал оннугар ааста. Кучур да оннун булан, күкүргэ симиллибит отун сиэн барда, арай, Туҥуй эрэ мээнэ тэпсэҥэлээн, төттөрү-таары кэлэн-баран туйаҕын тыаһа хаппыт титирик муостаҕа лоһугураата, ол сылдьан, хоҥ мэйииҥ өссө, Кучур оннугар ойоҕолуу киирэн дьирээлэһээри, кыратык кэйиллэн ылла эҥиннээтэ…
Ньирэйдэр туспа анал оннуларыгар баалыннылар.
Сүөһүлүүн-киһилиин сыыйа-баайа оннубутун-туойбутун булан бардыбыт.
Киэһэ Быралгы өтөҕөр төннөрүгэр, эбэм «били дьоҥҥо кэһииҥ» диэн биэс куһу кытта биир хааһы туттаран ыытта…
* * *
Күн-хонук ааһан истэ.
Сотору күүскэ тымныйталаан күөл мууһа турда, сир лоһугуруу тоҥно. Итии дойдуга барар көтөр кынаттаах бииһин ууһа, киксибит курдук, эмискэ суй гынан хаалла. Били аҕыйах хонуктаахха диэри иэннэрин тухары араас кус эгэлгэтинэн хараара тордоҕуран туолбут күөллэр уулара, айылгыларынан айаннаан хаалбыт көтөрдөрүн сайыспыттыы килэччи баран, килээй мууһунан көрдүлэр.
Сойулуор күһүн харанан көрөн уһуннук иһийдэ.
Кыстык хаара түһүөхчэ түспэтэ, иэппэт ынах курдук бэрт кыратык кыыдамнаан ыла-ыла, тыаһы-ууһу иһиллээбиттии, тохтоон, астан хаалар. Ол түспүт кэмчи хаары курас тыал от-мас, дулҕа, сөкү төрдүн аайы илдьэн тохтоппута ирбэккэ кылдьыылана кубарыйан сытта…
* * *
Биир сарсыарда туран Улахан Баһылай, Огдооччуйа, Настаа уонна мин буолан Арыылаахпытыгар ходуу ходуйа киирдибит. Эбиискэҕэ кыра да от, бэйи, хаалбат. Бэйэтэ да быйыл ходуу ходулларыгар анаммыт курдук күһүн буолла. Сайын кыайан охсуллубакка хаалбыт манчаары, хата, күп-күөх, сүөһү сөбүлээн сиир. Охсуллар сирин кэтитэ сороҕо дьураа эрэ курдук, сороҕо эмиэ да икки, үс хотуур суола буолан ылар, ол быыһыгар эмиэ да сорох эҥээринэн букатын бүтэн, быстан хаалар.
Баһылай Огдооччуйалыын оҕустулар, биһиги кыраабылынан мунньан хас да сиргэ чөмөхтөөтүбүт. Ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир килиэ муус курдат күөл уута дьэрэлийэн көстөр: сэбирдэхтээх, бөлдөөттөөх уу ото өрө үүнэн тахсан араастаан тараадыйа сыыйыллыбыта сапка тиһиллибит хоруоҥка курдук ээр-сэмээр хоҥкуҥнуур. Субу-субу чараас муус «тыр-тыр» тырдыргыы тыаһыыр, ол быыһыгар ыраахха диэри эмискэ усталыы дьурулаан киһини куттуур. Сэрэхэдийэн төрдүөн биир сиргэ турбаппыт.
Оппутун атырдьаҕынан хадьымалга таһабыт. Кыра Баһылай үс салаалаах талаҕы быһан ылан хатаран, уһуктаан оҥорбут атырдьаҕа тутарга-хабарга табыгаһа, чэпчэкитэ сүрдээх. Өнөрдөөн үүммүт, сөлөгөйүн иҥэринэн күөхтүү хаппыт манчаарыга астыҥ да «кур» гына киирэн хаалар. Убайбыт аах кыспыттара-кыладыйбыттара барыта олус тупсаҕай. Үлэҥ тахсыыта туттар сэбиҥ-сэбиргэлиҥ хайдаҕыттан улахан тутулуктаах.
Кыра Баһылай мэлдьи да тугу эмэни кыһа, суора сылдьар үгэстээх. Хаһан даҕаны илии туппайа суох олорбот. Бэҕэһээ хаппыт талаҕынан дуобат кыспыта. Урукку дуобатын, от үлэтин кэмигэр, оҕолор Мундулуҥдаҕа ыһан-тоҕон кэбиспиттэрэ. Талаҕы эрбээн оҥорбут дуобатын сороҕун сутукатын хастаан, сороҕун хаалларан наардааччы. Хаттаҕына сутуката хастанан түһэн хааларын иһин кэлиҥҥитин «тыһыта» уонна «атыыра» диэн атын-атыннык моһуоннаан оҥорбута. Киһи курдук саннылаах «тыһытын» төбөтүн ойо быһан кэрдиистиир.
Айдаҥҥа, Мичээр Баһылай диэн улахан дуобатчыт киһи баар, дьэ ол кинилиин Кыра Баһылай соло эрэ буллар хатыһан, кыһытыһан туран дуобаттыыр. Мичээр аҕата Тырыыҥкын оҕонньор нэһилиэктэри кэрийэ сылдьар дэрсиик киэнэ ааттааҕа эбитэ үһү. Ханна эмит сүүйүүлээх, баартаах хаартыһыт оонньуу кэлбит сураҕын иһиттэр эрэ аат-ааттаан хайаан да оонньоон кэлэрэ эбитэ. «Тырыыҥкын оҕонньор төһө да хаартыны баттар, ол дьарыгынан байбатах киһи, байыахтааҕар буолуох киһи кэпсэл оҥостуон курдук сүүйбүтүн да өйдөөбөппүн…» – диэн Айдаҥ кырдьаҕаһа Киспэ оҕонньор үнүр, маҥнай көһөн кэлбиппит утаата, киирэ сылдьан кэпсээн эрэрэ. Хата, Тырыыҥкын сүүйбүтүнээҕэр – сүүйтэрбитин туһунан элбэх эгэлгэ кэпсэл баар… Эдэр сылдьан биирдэ, саас, саҥа айааһаабыт соноҕоһун миинэн, үгэһинэн, хаартылыы барбыт… Тырыыҥкын – бэрт холку, наҕыл майгылааҕа эбитэ. Арай, нөҥүө күнүгэр ойоҕо сарсыарда ынаҕар тахсаары олордоҕуна эрэ буолуохсут киирэн кэлбит. Дьахтар: «Хайа оҕонньор, хайастыҥ?..» – диэбитигэр биирдэһэ: «Эмээхсиэн, тэҥ-тэҥэ…» – диэн хардарбыт. Дьахтар ас тардан киһитин аһатан баран таска тахсан көрбүтэ, били, холбоһоллоругар туруорбут сэргэлэрин анныгар саҥа айааһаммыт соноҕос ат баҕайы хатыҥ ыҥыыра эрэ иҥнэри түһэн сытара үһү… Сорох дьон сэһэнигэр, көлүнэн барбыт оҕуһун сүүйтэрбитэ эмиэ баар. Ити да кэннэ Тырыыҥкын туһунан араас көр-күлүү кэриэтэ кэпсээн элбэх…
Күөлбүт илин баһын бэтэрээ өттүгэр Талыабай Уйбаан диэн киһи ходуу ходунар. Хаҥас өттүбүтүгэр, тэйиччи соҕус, Болтуо Микииппэр диэн холкуос сээкэй иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтин үлэлиир киһи уола Болчох Сэмэнниин киирэн ити эҥээр хойуутук үүммүт күтэр кутуругун охсоллор. Күтэр кутуруга төһө да манчаары курдук күөхтүү хаппатар сүөһү олус сөбүлээн, хамаҕатык сиир ото. Микииппэр уолун Сэмэни кыра уҥуохтааҕын иһин Болчох диэн хос ааттаабыттар. Уончалаах, бэрт сытыы бэдик, аҕата охсубут отун атырдьаҕынан үтүрүйэ-үтүрүйэ баһан ылан хадьымалга таһааран бугуллуур, онтун быыһыгар оҕо-оҕото өтөн мэниктиир быһыылаах – килиэ мууска хатыыскалаан ылар, халтырыйан тиэрэ таһыллар. Аһара үөс диэки бараары гыннаҕына аҕата далбаатаан, хаһыытаан бопсор саҥатын дорҕооно иһиллэр.
Ыраах, күөл билиитин диэки, биһиги киириэхпит инниттэн букунаһар дьон көстөллөр.
Ходуу ото – күп-күөх, испэр «тоҕо хагдарыйбата буолуой» диэн дьиктиргии саныыбын. Сылгы да, сүөһү да бу күөх окко ымсыыран киирэн ууга түһэллэрэ сонун буолбатах. Амтаннаах, тотоойу от сүөһүнү бэйэтигэр, сэрэҕин сүтэриэр диэри, угуйа тардан эрдэҕэ.
Буһук кэннэ, күөл кыдьымаҕыран, устунан тоҥон бардар эрэ – маныы саҕаланар. Саас да, күһүн да онно дьону анаталыыллар. Маныы төһө уһуннук барара дьылтан тутулуктаах. Сорох күһүн кэлиэхчэ-кэлэн биэрбэт, тоҥоро-тоҥоро ириэрэр, бүгүн – күөл турар, өйүүнүгэр – сулан хаалар. Маннык күһүнү – сипээ күһүн, маныылаах күһүн диэн ааттыыллар. Ордук кутталлааҕа – күөл мууһа арыый да халыҥаан киһини уйар буолтун кэннэ, халлаан хаардаан баран ириэрдэҕинэ. Били түспүт хаар кута саҕатыгар тибиллэн, нуһараҥ халлааҥҥа суорҕан буолан, отун төрдүн ириэрэн уулларан кээһэр, сиикэйдэнэн бырдыргыы сытар, сүөһү аһаан өлүмнэһэ сылдьан оннукка түһэн өлүөн сөп.
Оттон сорох дьыл сир уһуннук харанан турар, улаханнык тымныйан аҕыйах хонук иһигэр күөл, бэл сүүрүктээх үрэх мууһа отой халыҥыыр, дьэ оччоҕо маныы этэҥҥэ, түргэнник ааһар.
Маныы кэмигэр сылгыһыттар күн аайы ат миинэн сылгыларын көрөллөр-истэллэр, атыырдарын үөрдэрин ахсаанын өрүү ааҕа сылдьаллар. Ынах да, сылгы да көрүү, манабыл мөлтөҕүттэн, дьалаҕайдык сыһыаннаһыыттан ууга былдьаммыта билиннэҕинэ, били, этэргэ дылы, сылгыһыттар «баһа суох бараллар». Хайаан да төлөтөллөр, элбэх сүөһү ууга түстэҕинэ сууттаннахтарына да көҥүл. Сылгыһыт ууга түспүт сылгытын төлүүрүгэр көлөһүнүн күнүгэр аахсан ылыахтаах дохуотун дуома бардаҕа ол. Сэрии кэмигэр суут-сокуон, ирдэбил кытаанах. Дьэ ити иһин, түүнүн-күнүһүн олорбокко, солбуһа-солбуһа бэркэ кичэйэн маныыллар…
Холку соҕустук сылдьан хас да күн охсон, мунньан чөкөппүт ходуубутун Настааччыйалыын икки оҕуһунан Маҕан Халдьаайы кыбыытыгар таһан кэбистибит.
* * *
Бокуруоп таҥара күнэ ааспыта уонча хоммутун кэннэ, сарсыарда турбуппут күүтүүлээх-кэтэһиилээх кыстыкпыт хаара түүн дьэ түһэн намылыппыт. Уһуктубутум дьиэбит иһэ хайдах эрэ уратытык сырдаан хаалбыт курдугун иһин, өндөс гынан түннүгүнэн көртүм – халыҥ хаар сири-дойдуну бүтүннүү үллүктээбит. Үрдүк мэҥэ хааллааҥҥа болоорхой былыттар көстөллөр, хаар түһэрэ тохтообут, бары-барыта ордук ырааһыран дьэгдьийбиккэ, суунан-тараанан сэргэхсийбиккэ дылы буолбут. Бу иннинэ көп соҕустук хаардаабытын уулларан турар. От-мас анна сап-саһархай буолуор диэри хаарын ириэрэн таммалаппыта. Ол аата ийэ айылҕа отун-маһын «ииктэтэрэ» диэн үһү. Эбэм «үчүгэй дьылга маһын үстэ ииктэтэр”» диэччи. Хаар ууллаатын, сонно хат хам ылан, харанан тоҥорон кэбиспитэ.
Мин ыстааннаах ырбаахыбын кэтээт, ынах этэрбэспин анньынаат таска тахсыбытым – сонно тута сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр, сүүрүктээх үрүччэ уутунуу ып-ыраас салгын көбдөхпөр кутулла түспүтэ. Түөһүм муҥунан өрүтэ тыынан дьэҥкир салгыны астына испитим… Үп-үрүҥ сырдык хаартан харах саатар, киһи туох да сылтаҕа суох ис-иһиттэн мичээрдии эрэ сылдьыах айылааҕа… Бөһүйбүт хаары ытыһан ылан, быыра буорунуу мөкөчүтэн баран, бырахпытым хотон эркинигэр, саҥа сыбаммыт саахха тиийэн пөлк гына түспүтэ. Испэр: «Оскуола оҕолоро бу үчүгэйгэ дьэ оонньоомохтоһон ахан эрдэхтэрэ», – дии саныыбын. Маннык халлааҥҥа, бөһүөнэх хаарга – ордук уолаттар күннээччилэр. Бэйэ-бэйэни эпчиргэлэһэн бырахсыы бөҕөтө, ол быыһыгар «алҕас» уйан сиргэ хооруйтарыылаахтык таптаран ытаһыы-соҥоһуу да ханна барыай, эҥин араас эгэлгэ түгэн элбэх буоллаҕа.
Бэҕэһээ киэһэ этэрбэс улларан, үлэбэр үлүһүйэн, ииспин бүтэрэ сатаан хойут утуйтум. Эбээ мин иннибинэ сыппыта, сытаат сонно утуйбута. Мин кыраһыын лаампатын сырдыгар иистэнэммин лаппа уһуннук олорбутум. Таҥара холоругар турар чаһы чуумпуга ордук улаатан чыллыргыы тыаһаан иккини ааһыыта Кыра Баһылай «кыра соругар» тура сылдьан: «Хайа бу эн утуйа иликкин дуу, тоом…» – диэн соһуйбута, онтон: «Ээ буолумуна, сорох киһи түбүгэ түүн тобуллааччы…» – дии-дии хаста да сыҥааҕырдаан ылбыта. Баһылай киирэн сыппытын кэннэ өссө да олоро түспүтүм, онон ороммун отой хойут бултум быһыылааҕа…
Бөтүүктэр хотоннорун иһигэр хахаараллара бүтэҥитик иһиллэр. Дьэримиэйдээх таска сылдьар соҕотох дьэрэкээн бөтүүктэрин саҥата чэлгиэн салгыҥҥа дуораһыйар. Күрээтинньиктэрэ хатырык үрүттээх, хаар түспэтэх хара сиригэр тэһииркээбиттии туттан атын аҕайдык өгдөҥкөлөһөн хаамсар кууруссалар кумахтан тааһы көрдөөн тобугураталларыгар саарбах суох. Дьэримиэй оҕонньор «көтөрдөр сууналларыгар» диэн күн өрүү-өрүү таастаах кумах аҕалан кутан биэрэр эбит этэ.
Онно-манна ыттар үрэн моргуһаллара иһиллэр…
Өссө хас да күн күннээҕи түбүккэ үтүрүттэрэн биллибэккэ элэгэлдьиһэн аастылар. Биһиги саҥа сирбитигэр, дьиэбитигэр-уоппутугар оннубутун-туойбутун буллубут: холкуостаах дьон – ким ханна, хаһан, хайдах үлэлиэхтээҕэ барыта орун-оннугар аттарыллан хаалла.
Били кыстык хаара түспүт күнүгэр, күнүскэ диэри бөһүтүөх курдук буолбута баара, халлаан эмискэ тыалын уларытан, хотуттан хаҕыстык үрэн сирилэтэн тоҥорон кээспитэ, ол кэннэ кыратык «суол сэндэҥэрдэр» кыраһа хаара эрэ түһэ сырытта…
Арыылаахпытыгар күрэх муҥхата саҕаланна. Бэҕэһээ киирэн күөлбүт арыытын «быарын» тардыбыттара. Муҥханы үүннээн-тэһииннээн салайар киһибит, үгэһинэн, Арҕаа Кыргыдайтан «Социализм суола» холкуос чилиэнэ Экиэн оҕонньор. Экиэн сэниэ оҕонньор быһыылаах, дьон кэпсэлиттэн иһиттэххэ, кэтэх муҥхата үһү. Ону холбоһуктааһын саҕана холкуоска биэрбит. Оҕонньор «астаах», «сиир» муҥхалааҕын иһин Өксөөн ыҥыртаран ылбыт. Мин урут «Социализм суола» холкуос киинигэр Бэтигэ сылдьыбытым аҕай этэ да, Экиэн оҕонньору көрбөтөҕүм, ол иһин дьиктиргээн Өксөөнтөн туоһуласпытым – Экиэн холкуос кииниттэн тэйиччи, Ньэччэкэ диэн бүөрэмньи күөлгэ туспа бур-бур буруо таһааран олорор буолан биэрбитэ. Оҕонньор Дэрсиик кыыһа Настаа диэн ойохтоох, хас да оҕолоох үһү. Муҥхатын кынатын хараҕа икки илии курдук, ийэтин киэнэ оннооҕор кыараҕас.
Бастакы тардыыга мэнээк балык кэлбитэ. Киһи аайы иккилии сүүрү түҥэппиттэрэ. Мин урут атах балай сылдьан сылдьыбыт муҥхаларбар холоотоххо – Арыылаах эбэ баҕадьытыгар киирэн киһи тэҥинэн үлэлэһэрим чыҥха атын. Урут дьону батыһан, хам аччык, нэһиилэ сүөдэҥнээбит эбит буоллахпына – билигин иһим тот, санныбар бүтүн таҥастаах, санаатым да олорор, утуйар сылаас дьиэлээх, чугастык билсибит, оҕолорун кэриэтэ истиҥник сыһыаннаһар дьонноох киһи бэрт сэргэхтик туттан-хаптан, тугу соруйбуттарын улгумнук, үөрүүнэн толорон сүүрэн-көтөн элэстэнэбин. Бэйэм да, олоҕум түүл кэриэтэ ааспыт ынырык кэмнэринээҕэр уларыйан, айылҕа ыйааҕынан эт тутан, ситэн-хотон эрэр оҕо, хайа да хара үлэҕэ харса суох аҥаар кырыытыттан түсүһэн хабытайданан иһэбин. Уонна дьон-сэргэ да сирэйэ-хараҕа кэлиҥҥи кэмҥэ, мин көрдөхпүнэ, биллэ сэргэхсийбит курдук. Баҕар, инники олохпор өлөн, быстан хаалбат үтүө эрэл үөскээбититтэн, санаам көтөҕүллэн сэргэхтик сылдьарбыттан оннук көрөрүм буолуо. Хайдах туруктааххыттан, дьону бэйэҕэр ханыылыы тэҥнээн көрөрүҥ – өй-санаа биир ураты уустуга. Киһи санаатын, онтон сиэттэрэн тахсар тас быһыытын, олоххо сыһыанын эҥинэ эгэлгэтин ситэри ситэн сылыктаан барытын сыныйбыт суох…
Сурах-садьык хоту иһиттэххэ биһиги сэриилэрбит кимэн киирдэр-киирэн өстөөх арҕаҕар тиийэн эрэллэр үһү. Болумуочунай эрэ барыта: «Итэҕэйиҥ!.. Бэрт сотору, букатын сотору хайаан да кыайыы буолуоҕа, эһиги үлэни эрэ кытаатыҥ, отой кыра кэми тулуйуҥ!..» – дэһэллэр.
Бэҕэһээ иккилии сүүр балыгы үллэстибиппит таһынан собо баһаан ордубута. Өксөөн ол балыгын дьон аайы көлөһүн күнүн суотугар абаанса диэн түҥэтэн биэрбитэ. Арыылаах эбэ балыга – Мундулуҥда эбэ балыгын курдук кыралаах даҕаны, бөдөҥнөөх даҕаны. Хата эбэлэрбит барахсаттар соболоро, күөнэхтэрэ, мундулара эмистэринэн, амтаннаахтарынан, иҥэмтиэлээхтэринэн бар дьону абыраатылар. Күөл быйаҥа суоҕа, эбэтэр мөлтөҕө эбитэ буоллар – тугу сиэн-аһаан киһи буолуохпутун сатаан санаабаппын. Кыһалҕа кыһарыйдаҕына бары өттүнэн кыһарыйар диэччилэр: сорох киин улуустарга от да үүммэтэх, булт-ас да эстибит диэн сурахтар иһиллэллэр. Өксөөн Дьокуускай куорат таһынааҕы, өрүс уҥуордааҕы оройуоттар туһунан кэпсиирин истэн аһарбытым: «Ити сирдэргэ күөллэрэ аҕыйаҕа бэрт, ол иһин ордук иэдэйэллэр…» – диэн эрэрэ. Эргиччи санаан көрдөххө кырдьыга да оннук, хайа да тыынар тыыннаах, от-мас эмиэ барыта «уу тыыннаах». Кубарыччы хаппыт, чөҥөрө уолбут ахсааннаах күөллэрдэээх сиргэ-дойдуга туох ото үүнүөй, булда-алда тохтуой, төрөөн-ууһаан тэнийиэй. Этэргэ дылы «биир кыһалҕа кэнниттэн иккис кыһалҕа саппай уопсар». Хас да сыллаах, аһыыка аргыстаах улахан уот курааннарга, үрэҕэ суох, бүтэй иһит кэриэтэ оҥолох-чоҥолох алаас күөллэрэ уолан-уостан барбакка ханна барыахтарай.
Бүлүү эҥээр, ол иһигэр биһиги эргин нэһилиэктэр киһи мыыммат үгүс элбэх күөллэрдээхтэр, сорох ааттара ааттаммат эбэлэр бэл чуумпу күн уҥуоргу тыалара дьоҕойон кылдьыыланан эрэ көстөллөр, оттон тыаллаах-куустаах күн букатын да сүтэллэр. Аны бииртэн-биир күөл, көлүйэ хайаан да от үрэҕинэн ситимнэһэллэр. Хара маһыттан уулаах тыымпы да эбэлэр элбэхтэр. Онон сүөһү кыһыны кыстыыр ото баҕас оттоммутун курдук оттоно турара. Биллэн турар, эр дьон, үлэни кыайар өттө үксэ сэриигэ баран, ол оттонор от – оҕо, дьахтар, оҕонньор, эмээхсин, ардыгар түүнүн-күнүһүн да утуйар ууларын умнан туран, үлэлээбит, сыраны-сылбаны быһар, күүһү-күдэҕи эһэр сыралаах үлэлэринэн ситиһиллэрэ. Дьэ итиччэ айылаах үлэ үлэлэнэр аата, үүт-арыы ылыллыбытын курдук ылылла турбутун үрдүнэн – дьон хоргуйан, «ырааһыран» өлөрө диэн ынырык суол. Оттон ол төрүөтэ биир – салалта мөлтөҕө. Киһи тыынын тарбыйах саахтаах, инчэҕэй кутуругар да тэҥнээбэт ньүдьү-балай, киһиргэс, дэрдэм дьон, мэкчиргэ тиит төбөтүгэр талаһарыгар дылы, салалтаҕа тарбачыһан тахсан олорбуттарыттан. Барыта куттал, «үөһэттэн» үтүрүйүү, бобуу-хаайыы, хабахха тыыннарыы. Харса-хабыра суох биир эмэ үтүө санаалаах кырдьыгы туруулаһа сатаан мунньахха этиннэр эрэ сотору кэминэн «сөптөөх» миэрэни ылан тута дьарыллар…
Мин, Огдооччуйа, икки Баһылай иккиэн муҥхаҕа ананан сырыттыбыт. Оҕолуун-бөдөҥнүүн отучча киһи баар. Дьахтар аймах өттө уонна оҕолор нырыылыыбыт. Нырыыбыт маһын күн аайы уларытан иһэллэр, хатырыктаах-итириктээх, мутугун төрдүгэһэ баар маһынан сууралаатахха уу аннын буора ордук өрүкүйэр. Куруук булкуйа турдахха хахыйах туоһа хастанан, мутуга-итигэ мүлтүрүйэн тыаһы кыайан таһаарбат, ол иһин күннэтэ саҥаны быһаллар. Күһүҥҥү күрэх муҥхата буолан, муус чарааһын иһин, тахсыы чардаакка дьону тоҕуоруһуннарбаттар. Биһиги нырыылаан бүттүбүт да сололоно түһэбит, муҥха кыната чиккэҥэлиирин ыраахтан көрөбүт, баҕадьы «ийэтигэр» өлгөмнүк кэлбит балыгы икки киһи уҥа-хаҥас туран сүүрүнэн баһан куорамҥа эһэллэр. Сөп буолла да куорамы үктэллээх сиргэ кытыыга соһон илдьэллэр, хаар үрдүгэр тарҕатан соболорун тоҥороллор.
Муҥха тахсарын саҕана хайаан да хантан эмит суордар кэлэн бэрт үөһэнэн «кулук-халык!..», «хоох-куук!..» саҥарса-саҥарса эргийэн элиэтии көтөллөр. Баҕадьы кыната умсуон иннинэ эбэтэр кынат саҥа «хаама» турдаҕына суор көтөн ааһан иһэрин көрдөллөр эрэ: «Салыҥна бас!.. Салыҥна бас!..» – диэн ыһыытыыллар, көтөн иһэр суор туора-маары, кынатын эрийэн халбас гынан ыллаҕына: «Оок, көр эрэ, салыҥын баста ээ…”» – дэһэллэр, онтон ордук мээнэ үгүс хос саҥа-иҥэ суох буолар. Арай дьиэҕэ таҕыстахха араас атын «барыһыайдара, билгэлэрэ» элбэх, ону барытын оҕолор сүрдээҕин сэҥээрэн, дьиктиргээн көрөбүт уонна кистии-саба үтүктэбит. Эбэ сиэтиэн дуу, сиэтимиэн дуу «аҥаабыллаан» тойоннооһун диэн эмиэ баар. Тымтыгы хайытан туора билгиэх мас кыбытан баран уматаллар. Билгиэх аан диэки ойдоҕуна – эбэ сиэппэтин туоһута, күөс диэки кыырайдаҕына – ас тахсар бэлиэтэ. Аны балчыр оҕо тибиирдэҕинэ «ас таһаарар» диэн эмиэ үөрсүү буолар.
Муҥхаҕа түмсүү ураты үөрүүлээх, этэҥҥэ сылдьар киһи улаханнык сэргэхсийэр дьарыга, бэйэтэ ыһыах курдук. Оҕолор нырыылаан бүттүбүт да хатыыскалыы оонньуубут, тустуу, араастаан мэниктээһин да үгүс.
Мин, били, Быркылаахтан сайылыкка көһөрбүтүгэр арахсыбыт доҕорбун Киристиинэни биир күн муҥхаҕа көрүстүм. Түһүү чардаат алларыллан бүтэн эрдэҕинэ, эбэ ыраас мууһунан кыстык пиэрмэтиттэн икки киһи тиэтэйэ-саарайа сылыбыраччы хааман иһэллэрин көрөн «ити кимнээх иһэллэрэ буолуой?» диэн ыраахтан кыҥастаспытым. Чугаһаатар чугаһаан субу кэлбиттэригэр биирдэ эрэ Киристиинэни билтим. Аргыһа Лэкээрэй эмээхсин Куһаҕанчай Маарыйа диэн хос ааттаах кыыһа эбит этэ. Оҕолоругар өлүүлээх Лэкээрэй эмээхсин Чөҥкөй диэн оҕонньорунуун кыыстарын «абааһыттан муннараары» Куһаҕан кыыс диэн ааттаабыттара устунан иҥэн хаалбыт. Син чугас-чугас олоробут да быыс-арыт булан көрсүспэтэхпитин бэйэбит да сөҕөбүт. Киристиин маҥнай Быркылаахха кэллэҕим утаатынааҕар уларыйбыт, эт туппут, саҥата-иҥэтэ эмиэ хайдах эрэ атын соҕус буолбут…
– Оччоҕо эн эмиэ Айдаҥҥа олороҕун буоллаҕа? – Киристиин миигиттэн ыйытар.
– Манна… аны Мундулуҥдаҕа кыстаабаппыт, мин кэлбиппин истибитиҥ дуу?
– Истэн… Быралгылааххыт хаалбыттар дии…
– Хаалан, Намыынаптар Өлөксүөйэп Хабырыыллааҕы кытта эмиэ онно кыстыыллар.
– Аана уларыйбыккын ээ… – Киристиин төгүрүк сирэйин кыҥнатан атахпыттан баспар диэри өрө көрөн таһаарар.
– Эн эмиэ, ордук саҥаҥ хайдах эрэ эбии синньээн хаалбыт курдук буолбут… – иккиэн күлсэн ылабыт.
Кыра уолаттар бэйэ-бэйэлэрин дьээбэлэһэн тустан хачымахтаһаллар, нырыыларынан муус тооромоһун охсон, кимиэнэ төһө ыраах барар эбит диэн куоталаһаллар. Ордук сытыылара Кирилэ Маарыйатын уола алталаах-сэттэлээх Дайыыл. Дайыыл Киргиэлэйэп итинэн сылыпычыс гыммыт, манан элэкэчис гыммыт оройунан көрбүт олус мэник уол. Сураҕын иһиттэххэ ийэтиттэн таһыллара үгүс үһү. Ийэтэ ыанньыксыттыыр, Дайыыл ыалга хааллаҕына баппатын иһин куруук бэйэтин кытта илдьэ сылдьар. Ол да сылдьан уол дьээбэтэ-хообото, эҥин араас эгэлгэ бэтиэхэтэ бүппэт. Дьахталлар ынах ыы олордохторуна күкүр иһинэн үөмэн сыбдыйан кэлэн ынаҕы соһутан үүтү тохтороро диэн, тарбыйахтары орулатан ууга-уокка түһэрэрэ диэн, онтон да атын кыыбаҕата баһаан.
Дайыыл оҕолору кытта тустан тэлэкэчийэ сылдьан, тохтоон нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин устан көлөһүн быдьыгыраабыт төбөтүн сөрүүкэтэн бургучута туран, Киристиинэ Быркылаахтан аргыстаһан кэлбит доҕор кыыһын Маарыйаны өрө мыҥыы-мыҥыы бэрт олуонатык ыйытар:
