Kitabı oku: «Ийээ, бырастыы гын..», sayfa 2

Чэ, манан бүттүм. Барыгытын сыллыыбын. Аҕаҕыт Дьөгүөр. 7.10.1941.

Дьэбдьиэй суругу хос-хос аахта, онтон кэтэһэн олорор оҕолоругар улаханнык ааҕан иһитиннэрдэ. Аанчык, улахан киһи буолан, сирийэн аахта, оттон кыралар «сэрэниҥ, кум-хам тутаайаххытый» диэн сэрэтиинэн бэркэ боччумуран олорон тутан-хабан көрдүлэр.

Бүөччээн оҕонньор тахсан эрдэҕинэ Дьэбдьиэй:

– Бүөччээн, баһыыба. Ити курдук, үчүгэй сонуннаах суругу аҕала турар буолаар, – дии хаалла.

Сурук оҕолорго илииттэн илиигэ сырытта.

– Оҕолоруом, аҕаҕыт суругун киртитээйэххитий, алдьатаайаххытый, сотору биэрээриҥ, ууруохпут, – дии-дии, Дьэбдьиэй оҕолорун сымнаҕас, таптаабыт харахтарынан имэрийэ көрүтэлээтэ уонна бэйэтэ да билбэтинэн хараҕын уута иэдэһинэн сүүрбүтүн былаатын уһугунан сотто оҕуста, аны оҕолорум көрүөхтэрэ диэбиттии төттөрү хайыста.

Бу киэһэ дьиэ иһигэр үөрүү ыалдьыттаата. Буолумуна, кэтэспит аҕай суруктара кэлбитэ аҕалара бэйэтинэн кэлбитин тэҥэ дии.

– Бу үөрүүгэ мин оҕолорбор элбэх хааһы буһаран сиэтиэм, – диэтэ ийэлэрэ.

Онуоха Егорка:

– Аҕабытыттан сурук кэллэҕинэ, биһиги куруук элбэх да элбэх хааһыны тото сиэхпит, – диэн дьонун күллэрдэ.

Киэһэ ыһыырынньык уота уруккутааҕар арыый уһуннук умайда.

– Чэ, оҕолоруом, түүн ыраатта. Ийэҕит сарсыарда эрдэ үлэтигэр барыа дии, – диэн Дьэбдьиэй оҕолорун сытыартаата.

Үөрбүт-көппүт оҕолор барахсаттар, төбөлөрүн сыттыкка уураат, утуйан хааллылар. Дьэбдьиэй оҕолорун суорҕаннарын хайан, төбөлөрүттэн имэрийтэлээн, сүүстэриттэн сыллаталаан ылла. Сытан баран өр утуйан биэрбэтэ, бииртэн-биир санаалар мэҥэһик буолан киирэн иһэллэр. «Оҕолорбунуун аччыктаабакка, ыалдьыбакка этэҥҥэ олордорбут» диэн санаа-оноо үүйэ-хаайа тутар… Кэмниэ кэнэҕэс харахтара силимнэһэн нухарыйан, утуйан барда.

***

«Барыта фронт туһугар», «Кыайыы туһугар» диэн ыҥырыылар холкуостаахтарга үлэҕэ кытаанах ирдэбили, бэрээдэги олохтоотулар. Государство түһэрэр былааннарын толорорго, өссө төһө кыалларынан аһара толоро сатыахха диэн лозунунан салайтаран үлэ-хамнас тэриллэр. Сотору-сотору оройуон кииниттэн эппиэттээх үлэһиттэр тахсаннар ити туһунан элбэҕи кэпсииллэр, ирдииллэр.

Холкуос сүөһүтүн энчирэппэккэ сыл таһаарарга сорук турбута. Оттон от үүммэтэ эрдэттэн биллэрэ. Ол иһин арыый кыанар соҕус биэс-алта киһини холкуос бэрэссэдээтэлэ Баһылай Кынаачайап дэриэбинэттэн алта-сэттэ көстөөх от үрэххэ таһааран от ыйыттан күһүн хойукка диэри оттоппута. Уулаах, инчэҕэй, дулҕа да сирдэри илии хотуурунан мөлтөх астаах, таҥастаах-саптаах дьон син балачча охсо сатаабыттара. Урукку өттүгэр манна ким да кыстаабатах буолан, аны кыстыырга, сүөһүнү туруорарга балаҕан, хотон тутуллара наада этэ. Ону даҕаны оттоон бүтэн баран, күһүн дэриэбинэҕэ киирэллэригэр бэлэмнээбиттэрэ. Маныаха Баһылай бэйэтэ элбэхтик кэлбитэ-барбыта, дьаһайсыбыта. Күһүн хаар түһүөн эрэ иннинэ үрэххэ кыстыы эр дьонноох икки ыал сүөһүлэрин үүрэн, тэлиэгэлэргэ малларын-салларын сыыһын тиэйэн барбыттара. 80-ча субан сүөһүнү үүрэн айаннаабыттара. Бу үрэх баһыгар хайа кыра оҕолордоох ыал барабын диэй? Ол эрээри бу кыһалҕалаах кэмҥэ, биригэдьиир Дьарааһын уонна бэрэссэдээтэл бараҕыт диэн эппиттэрин кэннэ, ким утарса туруоҕай?!

Дьэбдьиэйи, эдэр, кыайыгас үлэһит дьахтары, итиннэ, баҕар, ыытыахтарын сөп эбитэ буолуо да, аҥаардас диэн тохтоотохторо. Оттон хайаан да бардаххына табыллар диэбиттэрэ буоллар, бука, оҕолорун илдьэ барыа эбитэ дуу? Хата, инньэ диэбэтилэр. Аанчыгын оскуолаҕа интернакка ыллылар, төрдүс кылааска үөрэнэр. Сылаас кэмҥэ өрөбүлүгэр биир хонон барааччы, үксүгэр кэлбэт. Интернат оҕолоро, таҥастара-саптара мөлтөхтөрүн, чараастарын иһин, кыһыҥҥы тымныы ыйдарга дьиэлэригэр кэлэллэрэ да саарбах. Икки кыра уолунуун суулаһан олороллор. Үлэтигэр барарыгар дьиэҕэ хааллартаан, ааны баттатан барар. Кыһыҥҥы кылгас күҥҥэ хотонтон орпот. Күнүс бэрт тиэтэлинэн кэлэн оҕолорун аһата охсор. Күн аайы итинник, өрөбүлэ суох үлэ. Дьиэҕэр кэлэн олоро, сынньана түһэриҥ кэлиэ дуо? Сүүрбэччэ ынаҕы ыаһын, саахтарын ыраастаан таһааран балбаахтааһын, кыбыыттан от киллэрэн аһатыы, уулатыы, аны торбосторго хас биирдиилэригэр ойбонтон биэдэрэнэн уу баһан таһаарыы элбэх бириэмэни, сыраны-сылбаны ылар эбээт. Аны ферма сэбиэдиссэйэ, биригэдьиир эн үлэҕин көрө-истэ сылдьаллара, кинилэр харахтарын далыгар баарыҥ илиигин-атаххын баайар.

Биир кыһыҥҥы киэһэ Дьэбдьиэй дьүөгэтиниин Сөдүөрэлиин тымтык уотунан бэйэ-бэйэлэригэр сырдатыһан, тиһэх ынахтарын ыан бүтэрэн, илиилэригэр үүттээх биэдэрэлэрин тутан, хотон боруогун атыллаан тахсан иһэн, Дьэбдьиэй туохтан эрэ халтарыйан тобуктуу түһүүтүгэр уҥа илиитигэр баар биэдэрэлээх үүтүн тоҕо түһэн кэбистэ. Соһуйан да, куттанан да өмүрэ түһээт, биэдэрэтин көннөрү тарпыта, төһө ордоохтуой, түгэҕэр эрэ баар тыаһа чалымнаан иһилиннэ.

– Тыый, үүппүн тохтум дии! – Дьэбдьиэй ыксаабыт куолаһынан саҥа аллайда.

– Төһө тоҕунна? Түгэҕэр эрэ хаалла дуо? – кэнниттэн иһэн дьүөгэтэ Сөдүөрэ ыйытар.

– Туох да орпото… Этэрбэһим инчэҕэйгэ тоҥон хаалан, муус буолла, халтархайа да бэрт эбит, – ытамньыйбыт куолаһа иһиттэн нэһиилэ таҕыста.

– Чэ, бээ, олус уолуйума, хайыахпытый, буолбут буолбутун кэннэ, соруйан тохпукка дылы, алҕас халтарыйдаҕыҥ дии. Ыксаама…

– Наһаа куттанабын ээ. Бу үлүгэрдээх ас суоҕар биэдэрэнэн үүтү соруйан тохпут диэн сууттуохтара дии, бэйэҥ билэҕин, оннооҕор буолуох туох буруйа суох дьон сууттанан хаайыыга бараллара дии. Үүт тутааччы, ферма сэбиэдиссэйэ Марыына кэтэһэн олордохторо. Хайыахпытый оттон, кырдьыкпынан этэн, көрдөһөн көрүөм буоллаҕа… Хайыыллар… – Дьэбдьиэй ытыырын быыһыгар куттанан сап-салыбырас буолан хаалла.

– Дьэбдьиэй, ыксаама, доҕоор… Мин ити тохтубут биэдэрэҕэр үүттэрбиттэн көҕүрэтэн кутуталыым, эн биир биэдэрэҕиттэн эмиэ көҕүрэт. Биэдэрэлэрбит быһаҕас соҕус буоллуннар. Бу киэһэ, кырдьык, хойутаатыбыт дии. Сүөһүлэрбит киэһэ туохтан эрэ үргэннэр, аанньа иэппэтилэр, мөхсөллөр диэххэ, сөп дуо?

Кураанах биэдэрэлэригэр атын биэдэрэлэриттэн эбэн биэрдилэр. Биэдэрэлэрин хаарынан ыраастаан, сиргэ тохтубут үүтү эмиэ хаарынан тарыйан кэбистилэр.

– Чэ, уонна куттаммыккын, ыксаабыккын биллэримэ, – диэн Сөдүөрэтэ уоскута сатаата.

Үүт туттарар дьиэҕэ киирбиттэригэр, кырдьык даҕаны, кинилэри эрэ кэтэһэн олороллор эбит, ыһыырынньык уота бүтэрэ чугаһаата диэн ыксыыллар.

– Хайа, бу үүккүт тоҕо аҕыйаҕай?! – диэн сэбиэдиссэй Марыына өрө халахайдана түстэ, ыанньыксыттарын сирэйдэрин-харахтарын көрүтэлээтэ. – Инники күннээҕилэртэн иккиэҥҥитигэр улахан түһүү таҔыста.

Түргэн тыллаах Сөдүөрэ:

– Бүгүн сарсыарда сүөһүлэрбитигэр киллэрбит оппут барыта кэриэтэ эрбэһин, сэтиэнэх от. Сирэллэр, сиэбэттэр, аны туран туохтан эрэ сиргэммиттэр дуу, куттаммыттар дуу, сүгүн-саҕын иэппэтилэр, тэбиэлэнэн таҕыстылар. Ол да иһин хойутаатыбыт, – диэн кырдьык-хордьук кэпсээтэ.

Сэбиэдиссэй тугу да саҥарбата, үстүү-түөртүү киилэ итэҕэс үүт бүгүҥҥү субуоккаҕа суруллан хаалла.

Дьэбдьиэй арыый да «һуу» гына түстэ да, санаата түһэн хаалла. Хата, улахан айдаан тахсыаҕын, бу Сөдүөрэ абыраабытыгар, тыл-өс буолан сэбиэдиссэйи итэҕэтэ сатаабытыгар иһигэр махтана санаата. Ити ээ, дьэ… Аны итинник тахсыбатар…

Киэһэ дьиэтигэр уку-сакы туттан, санааҕа ылларан кэллэ. Оҕолоро барахсаттар ийэлэрэ кэлбитигэр үөрэн чаҕаара түстүлэр. Дьиэ балачча сөрүүкээбит. Оҕолор ийэлэрин кэтэһэн хараҥаҕа ороҥҥо нэк суорҕаны саба тардынан сыппыттар. Дьэбдьиэй ыһыырынньыгын уматан дьиэ иһэ сырдыы түстэ, таһырдьаттан тоҥ хардаҔастары көтөҕөн киллэрэн оһоҕун оттон барда.

***

Бытарытан түһэн, тымныы бэргээн, сэтэрээн иһэр курдук. Онно эбии ас-таҥас суоҕа, кырыымчыга, куруук аччык аҥаардаах сылдьыы дьону-сэргэни олус амньыратар. Нэһилиэккэ хаста да төхтүрүйэн дьон эдэрдэрэ, чулуулара, үлэни кыайар-хотор өттө сэриигэ ыҥырыллан бардылар. Өссө да ыҥырыахтара турдаҔа, бука…

Холкуос үлэтигэр-хамнаһыгар кыайыгас-хотугас үлэһит илии тиийбэтэ хайыы-үйэ биллэр буолан барда. Өссө сайын от үлэтин саҕана дьон суоҕа улаханнык охсубута.

Хаар олох чараас. Күн аайы түһэр тыал-куус сорох үрдүк сирдэр хаардарын саралыы үрэн кэбистэ. Кырдьаҕас оҕонньоттор «үйэбитигэр маннык хаара суох тымныы кыһыны билбэтэхпит, сир хайыта баран тоҥуох курдук үлүгэрэ кэллэ» диэн дьиксинэн кэпсэтэллэр. Өссө иэдээнэ, маннык күнү-дьылы мэҥэстэ ас-үөл суоҕа дьону аччыктатан, хоргутан эрэрэ баар ээ. Хайаабыт да иһин, ыарахан кыстыгы туоруур улуу мөккүөр дьон олоҕор турда. Бурдук сир-сир аайы араастаан үүннэ. Ол да буоллар, кураанах аҥаардаах бурдук соломотун быһарга үлэһит илии тиийбэккэ, оҕо-дьахтар, кырдьаҕас үлэлээбитэ. Бу үлэни үлэлэтэргэ, хонтуруоллуурга оройуон кииниттэн Бөтүрүөп диэн боломуочунай кэлэн, биир туораах бурдук энчирээбэтин туһугар бааһынаҕа сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри кэтэһэн-манаһан олороро. Биир туораах бурдук сиргэ тохтон түспэтин, биир ытыс бурдук сиэпкэ, мөһөөччүккэ киирбэтин кыраҔатык кэтиирэ. Өскөтүн оннук түбэлтэ боломуочунай хараҕар түбэстэҕинэ, дьиэҕэ таарыйбакка да түрмэ диэки утаарыллалларын билэр буолан, дьон олус куттаналлар. Төһө да бурдук, килиэп өлөртөн быыһыыр ас буолалларын биллэллэр, аччыктаабыт көнө курдук. Бааһынаҕа бурдугу түүтэхтэринэн баайтаран барытын холкуос маҥхааһайын таһыгар тастаран, онно бурдугу ыраастатан, суот-учуот кинигэтигэр бэлиэтээн баран, маҥхааһайга уктаран, хататан иһэллэрэ. Ол курдук, уонча хонугунан бурдук хомуурун бүтэттэрэн, боломуочунай оройуоҥҥа барар сарсыардатыгар холкуос хонтуоратыгар кэпсэтии буолла.

– Хомуур үлэтэ бүттэ. Үлэ кэмигэр үлэҕэ тахсыбат буолуу, бурдугу тоҕуу, кистээһин курдук улахан кэһиилэр тахсыбатылар. Ол эрээри киэһэ, түүн кистээн бааһынаттан тохтубут бурдугу хомуйуу, ону кутуйах хасааһын булбукка сигэнии эҥин суох буолуохтаах. Ыскылаакка бурдук итиэ суохтаах, наада тирээтэҕинэ бу аакка суруллубут сыыппара көрдөрөрүнэн ирдиэхпит, – диэн боломуочунай Бөтүрүөп, сөпкө быһаардым буолбат дуо диэбиттии, бэрэссэдээтэл, маҥхааһай сэбиэдиссэйин диэки кытаанахтык көрүтэлээн кэбистэ.

Балачча ким да саҥарбата. Мохуорка табаҕын хаһыат кумааҕытыгар суон соҔустук эрийэн уматтынан, хаста да дириҥник эҕирийэн оборон баран холкуос бэрэссэдээтэлэ Баһылай Кынаачайап олохтоох соҕустук эттэ:

– Анньыыһын Баһылайабыс, бу холкуоһум дьонун олохторугар-дьаһахтарыгар, кинилэр этэҥҥэ, тыыннаах буолалларыгар мин быһаччы сибээстээх, эппиэттээх киһи буолабын. Мин дьоммор өйөбүлүм, дьаһалтам олус наада, ону эн өйдүүгүн. Кураан кэлэн, от-бурдук үүммэтэ. Ол содулугар олох туруга мөлтөөн, дьон аччыктааһына тахсыан сөп. Дьону-сэргэни аччыктааһынтан быыһыахха наада. Туох-ханнык дьаһалы ылыахха сөбүй?

– Фронт туһугар, кыайыы туһугар бары күүспүтүн түмэн үлэлиэхтээхпит, былаас эккэ, бурдукка, онтон да атын соруктарга былааннарын, байыаннай нолуоктары, заемнары хомуйууну күүскэ уонна булгуччу толоруохтаахпыт, ыытыахтаахпыт, ол мүччүрүйбэт иэспит буолар.

– Ити эттэххэ дөбөҥ. Үлэтигэр нэһиилэ иэҕэҥнии сылдьар киһи төһөнү кыайыай? Ыал ото суох, чааһынай сүөһүлэрин сарбыйан туттаралларын былаас бобор. Сүөһү көнньүнэн өллөҕүнэ, ыксаатахха олору туттары көҥүллүүр хайдах буолуой?

– Хайдах диэн этэҕин?! Былаас чааһынай сүөһүнү туттууну уонна көнньүнэн, ыран-дьүдьэйэн өлбүтү сиэһини бобор ыйааҕы ылбыта, билэр буолуохтааххын. Оннук сүөһүлэри сиэн дьон сүһүрүөхтэрин уонна дьону сутуйуохтарын сөп диэн, былаас дьон олоҕун араҥаччылыыр эбээт. Ону өйдүөххэ наада.

– Ок-сиэ… Син биир от суох буолан, сыл тахсыбат сүөһүгүн көрөн олорон, хоргуйан өлөр үлүгэрэ буолсу буолбат дуо?!

– Хайыаххыный, сокуон оннук. Баһылаай, эн биири кытаанахтык өйдүөхтээххин, улахан өлүүлээх-сүтүүлээх сэрии бара турар, онно биһиги, бу тыыл дьоно, аһынан-үөлүнэн хааччыйыах тустаахпыт. Онон оннук-маннык быстах санааҕа кииримэ, сыыһа-халты туттуоҥ, билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолуоҥ, бэйэҥ төбөҕүнэн эппиэттиириҥ кэлиэ. Оннук! Бу кэпсэтиибит бэйэбит икки ардыбытыгар хааллын, кэпсэппэтэхпит курдук буоллун!

Баһылай Кынаачайап боломуочунайга бэйэтин санаатын быһа бааччы эппэтэр даҕаны, таайтара соҕус чугаһатан кэпсэтэн боломуочунай санаатын биллэ. Ханан даҕаны дьиэк биэрбэттик эттэ, үөһэттэн итинник ыйыылаах-кэрдиилээх сырыттаҕа. Дьэ буолар да эбит!

***

Баһылай Кынаачайап улахан санааҕа-онооҕо баттата сылдьар. Ыарахан кыстык саҕаланна. Дьон аччыктааһына хайдах да тахсыах курдук буолла. Биир киһи баһыгар ыйга билиҥҥитэ үстүү, оҕоҕо балтараалыы киилэ туораах бурдук бэриллэрэ төһө бэйэлээх эбиискэ буолуой? Харыстаан-харыстаан тарда сатаан, уу судураай хааһы оҥостон сиэбитэ буолаллар. Ол быстан хаалан эрэй. Арыый эрдэ дьаһаммыттар күһүн үөрэ отун, кииһилэни хомуйан, ону хатаран хааһыга кутан эбиискэ курдук гыналлар. Ол да ыал аайы баар буолбатах ээ.

Холкуос хонтуоратыгар ырбыт-дьүдьэйбит, тайахха тэптэрэн, өйөнөн кэлбит киһи күн аайы баар буолар. «Кыратык бурдукта, аста, хайдах да сүөһү этэ, иһэ-үөһэ буоллун, бэрис, күн-ый буол», – диэн көрдөһөллөр-ааттаһаллар. Көрүөххэ-истиэххэ олус ыарахан! Биир дойдулаахтарыҥ, бэркэ билэр, соторутааҥҥа диэри үлэни-хамнаһы өрө туппут дьонуҥ бу айылаах ытыстарын тоһуйан, эн сирэйгин-хараххын кэтэһэ тураллара ыарахан, олус ыарахан буолбаат!

Күһүн хаар түһэн, бастакы тоҥоруу саҕана государствоҕа былааны толорууга диэн сүөһү өлөрүүтэ буолбута. Дэриэбинэ анныгар чугас турар маҥхааһай киэҥ олбуорун иһигэр буойуна тэриллибитэ. Холкуос үлэни кыайар өттө, кырдьаҕастар, оҕо-дьахтар бары үлэлээбиттэрэ. Оройуон кииниттэн сүөһү өлөрүүтүн тэрийсэ, хонтуруоллуу диэн биир сааһыра барбыт тойон киһи уонна кинини кытта эмиэ биир милииссийэ үлэһитэ кэлбиттэр этэ. Сүөһүнү өлөрөр туһунан сурах дэриэбинэ иһин тилийэ көппүтэ. Оо, онно этэ дии, аччыктаабыт, нэһиилэ уйуттан хаамар дьон үгүстэрэ туох эмэ биирдэ айахха угар ас биэрээйэллэр диэн эрэл соҕус санаалаах мустубуттара. Арыый аҕай сэниэлээх өттүлэрэ күнү быһа кэриэтэ сыддьыбыттара. Араастаан ааттаһан элэ-была тыллары этэн, сордонон да көрөөхтөөбүттэрэ. Ол туһаны аҕалбатаҕа. Оройуонтан сылдьар тойон: «Манна эһиги чугаһыы да сатаамаҥ бу барыта фронт туһугар, Кыайыы туһугар барар ас. Сокуон оннук, эрдэ сылла бары тарҕаһыҥ!» – диэн хаһыытаан ыгыстара. Дьон эрэйдээх туохха да тиксиэ суохтарын билбиттэрэ. Абаларыгар, кыһыыларыгар хаарга тохтубут хаан бөлөҕүн, киһи сиэбэт ол-бу куһаҔан этин хомуйсубуттара.

Нэһилиэк биир кырдьаҕаһа, 80 сааһыгар чугаһаабыт Балбаара эмээхсин барахсан дьоҥҥо өйөтөн-убатан киирээхтээбит этэ. Бука, кырдьаҕас киһиэхэ тугу эмэ дук гынаайаллар диэн кэлээхтээтэҕэ. Холкуос бастакы тэриллиитигэр оҕонньорунуун, оҕолорунуун сүөһүлэринэн кыттыһан бастакынан киирбит ыаллартан биирдэстэрэ, дьону холкуоска киирэргэ көҕүлээбит уонна атаҕар турарыгар күүстэрин харыстаабакка үлэлээбит, сыраларын биэрбит дьон этилэрэ. Эмээхсин төһө да бүдүгүрэ кырыйдар, өйө-мэйиитэ, санаата хоп курдук этэ. Тойотторго тиийэн: «Оҕолоруом, кырдьаҕас киһиэхэ күн-ый буолуҥ, хоргуйан өлөрбүт кэллэ, сиэннэрим аччыктаан сэниэлэрэ суох буолан сытаахтыыллар, абырааҥ, кыратык эмэтик эттэ бэрсиҥ, аһыныҥ», – диэн кырдьаҕас киһи сиэринэн көрдөспүтэ-ааттаспыта. Үлэлии сылдьар дьон аһыммыттара буолуо да, тойоттор көрө турдахтарына тугу гыныахтара баарай?! Эмээхсини кытыы диэки таһааран кэбиспиттэрэ. Абаккатыгар тугу эрэ саҥараахтаабыта да, иһиллибэтэҕэ. Арай өлбөөдүйэ бүрүллэн эрэр мөлтөөбүт хараҕар аба-сата, кэлэйии кыымнара көстөн ааспыттара. Баһылай Кынаачайап итини барытын санаан көрдөҕүнэ олус хараастар. Бу биир дойдулаахтара өлөр-быстар ыарахан кэмнэригэр салайааччы киһи быһыытынан дьэ тугу көмөлөһөн, өйүүр кыахтааҕый? Ол күн сүөһүлэрин этин грамыгар тиийэ чуолкайдык ыйаан, биэдэмэскэ киллэрэн, эти ыскылаакка уурдаран, хататан-сургуустатан баран, оройуон дьоно былааннарын толорон барбыттара. Арай буойуна тэлгэһэтин үрдүнэн хааҥҥа ымсыырбыт хара суордар халаатыы көппүттэрэ.

***

Табалаах урукку дьылларга элбэх балыктаах күөллэрдээҕинэн биллэрэ. Дьон-сэргэ туулаан, илимнээн, муҥхалаан айахтарыгар сиэн абыраналлара. Ол эрээри үлэттэн-хамнастан ордон балыктыыр киһи суоҕун кэриэтэ этэ. Арай сайын, күһүн күргүөмүнэн муҥхалаан сииллэрэ. Кырдьаҕас оҕонньоттор туулаан сайыны быһа дьоннорун, ыалларын аһаталлара. Ол бэйэтэ бу кураан кэлэн, кыра балыктаах күөллэр кууран-хатан, уолан, хара буорунан көрдүлэр, дэлби хайыта бардылар, киһи эрэ хараастар, сонньуйар көстүүлэннилэр. Оттон дэриэбинэ анныгар баар Табалаах күөл, дириҥэ, улахана бэрт буолан, балачча тулуспахтаһан турар, ол эрээри киэҥ киэлитэ киһи хараҕар биллэрдик аччаабыта көстөр. Балыга бөдөҥүнэн, эмиһинэн, сырдык ыраас көрүҥүнэн биллэрэ. Олохтоохтор ытыктаан «аһатар ампаарбыт – эбэбит» диэн ааттыыллар. Балыга эрэ буолуо дуо, элбэх оту биэрэрэ, куһа-хааһа…

Баһылай Кынаачайап дьонун-сэргэтин аһатар баҔаттан биир күн холкуос бырабылыанньатын дьиэтигэр бырабылыанньа чилиэннэрин уонна кырдьаҕас оҕонньоттору ыҥыртаан эбэҕэ биир күн муҥхалыыр туһунан этии киллэрдэ. Ыҥырыллыбыттар итини улаханнык сэҥээрдилэр, табылыннаҕына балык сиэхпит диэн бөҕөх санааларын эттилэр. Дэриэбинэҕэ үс улахан муҥха баарын күн бүгүҥҥүттэн абырахтаан, оҥорон, бэлэм гынарга диэн быһаардылар. Ити үчүгэй сурах ас бэйэтэ кэлэрин тэҥэ иһилиннэ. Дьон санаата көтөҔүлүннэ, муҥха хаһан буоларын кэтэһии буолла.

Дьэбдьиэйдээх ити сураҕы эмиэ үөрүүнэн иһиттилэр. Оҕолор ону истэн, муҥхаҕа киирсиэх буоллулар. Кинилэргэ эмиэ өлүү балык тиксиэ дии. Үлэлээбэт, кыаммат дьон аччыктыыллара элбээн иһэр курдук. Ыал ыалынан аччыктаан, турар кыахтара суох буолан сытынан кэбиспит түгэннэрэ баар буоллулар. Ол эрээри, билиҥҥитэ хоргуйан өлбүт суох. Муҥхаҕа балык кэллэр, онуоха-маныаха диэри өрүһүнүү буолуо эбит.

Дьэбдьиэйдээх аҕаларыттан бастакы суруктан ураты кэлэ илик. Хайдах ханна сылдьар, туох буолла диэн санаа олох арахпат. Аҕалара барбыт ыалларга сурук эмиэ аанньа кэлбэт, биир эмэ сурук кэллэҕинэ дэриэбинэҕэ тута иһиллэр, кэпсээҥҥэ сылдьар.

Холкуос үүтү астыыр сириттэн кыра оҕолоох ыалларга киилэ аҥаардыыта, сороҕор киилэлии үүт күүгэнэ диэни сөп буола-буола биэрэн абырыыллар. Дьэбдьиэй онтон оҕолоругар ылан иһэрдэр, ас аата ас, истэрин көппөтүнэллэр.

Дьэбдьиэй күһүн хомуйбут бэс субатын үөрэлээн сиэн көрдө, туох үчүгэйэ кэлиэй да, аччыктаабыт киһи сиэн сөп курдук эбит дии санаата. Аны биир кыһалҕа ыган кэлэн иһэр, ол оттор мас бүтэрэ чугаһаата. Онто да суох маһын харыстыы сатыыр. Аҕалара бэлэмнээбитэ бүтэн эрэр. Дьиэлэрэ өрүү сөп-сөрүүн, истээх таҥастарын кэтэ сылдьаллар. Дьэбдьиэй сарсыарда халлаан сулустара сүтэ иликтэриттэн киэһэ хараҥа буолан сулустар тахсыахтарыгар диэри үлэтигэр сылдьар, дьиэҕэ оҕолорум тоҥуохтара, тымныйан ыалдьыахтара диэн куттанар. Салайааччыларыгар этэн көрбүтүн, көмөлөһөр кыахтара суоҕун, атын мастаах ыалга дьукаахтаһарыҥ буоллар диэн этэллэр. Оннук эрэ буолсу быһыылаах. Маһа төһө тиийэринэн олорон көрүө буолуо. Онтон…

Бүгүн эбэҕэ муҥха буолар. Дьыбардаах, ыраас халлаан. Күн үөһэ ойдо. Ыаллар дьиэлэрин оһохторуттан халлааҥҥа харбаһар унаар буруолара, дьон кэпсэтэр саҥата, сыарҕалар хаарга сыыйыллаллара, онон-манан ыттар үрэн маргыйаллара дэриэбинэҕэ олох күөстүү оргуйа турарын санатара киһи санаатын өрө көтөҔөр. Дьэбдьиэй үлэтин бүтэрэн киирэригэр уолаттара, хайыы-үйэ туран, ийэлэрин кэтэһэ сылдьаллар эбит. «Көр эрэ, эр дьон дуома буоланнар, булка сүрэхтэрэ тэбэн эрдэлээбиттэрин, хойут ыал буолан, кэргэттэрин, оҕолорун иитэр-аһатар аҕа, бас-көс дьон буолуохтара» дии санаан оҕолорун төбөлөрүттэн сыллаталаан ылла.

Сарсыарда эрдэттэн ким сатыы, ким сыарҕа аттаах эбэлэригэр киирдилэр. Атаҕар уйуттар кыахтаах барыта тиийдэ. Дьон санаата көтөҕүллүбүтэ сүрдээх. Кырдьаҕас оҕонньор-эмээхсин өттүлэрэ: «Оо, эбэбит барахсан, баайгыттан бэрис, күн-ый буол», – диэн көрдөһөр саҥалара иһиллэр. Арыый сэниэлээх, эдэр өттүлэрэ муҥха түһэрэн, нырыы ойбоннорун тэһэн үлэлээн-хамсаан бардылар. Үс муҥханы күөл илин өттүгэр дириҥэр түһэрэн, иитэн тоһуйдулар уонна арҕааттан нырыылаан үүрүү буолла. Маны барытын Баһылай Кынаачайап хас да көмөлөһөөччүлээх тэрийэн, салайан үлэлэтэр. Туона түһүүтүн, кини суолун-ииһин балыксыт, муҥхаһыт Дьөгүөссэ кырдьаҕас этиитин, сүбэтин ким да утарбат, истэн-толорон иһэллэр. Күөлгэ киирбит дьон бары, кырдьаҕастан, кыамматтан, кыра оҕотуттан ураты, нырыыга турдулар. Дьэбдьиэй уолаттарыныын нырыыга кэккэлэһэ сылдьаллар. Кыра уолу Паананы сыарҕаҕа баран олор, тоҥуоҥ дииллэрин олох истибэт, нырыылаары баҕа баһаам.

Киэһэлик муҥхалар эрдэ таҕыстылар. Төһө балык кэлбитин көрөөрү, муҥха ийэтэ тахсарыгар чардаакка үмүөрүһүү буолла. «Оо, кынакка бастакы бэриэччик собо кэллэ, үчүгэйдэтээри гынныбыт», – диэн саҥа аллайыылар иһилиннилэр. «Аргыыйыҥ, иһэр балыгы кэҕиннэримэҥ», – диэн ким эрэ буойда. Үс муҥха ийэлэрэ тэҥҥэ таҕыстылар. Соболор ийэлэр айахтарыгар ууну таһыйан лаһыгырайан оонньообуттара балык балачча баарын биллэрдэ. Дьон үөрүүтэ-көтүүтэ сүрдээх, кэлии-барыы сыыдамсыйда, эбэлэригэр махтаныылара элбээтэ. Балыгы муус үрдүгэр хаары ыраастаан куттулар.

Үллэрии иннигэр Баһылай Кынаачайап:

– Табаарыстар! Эбэбит барахсан аһатта. Бырабылыанньа быһаарыытынан, аспыт-үөлбүт ыараханынан, дьон аччыктааһына тахсыбатын диэн биир да ыалы көтүппэккэ, дууһанан үллэстэргэ, онон эбэбит биэрбит аһын сыа-сым курдук остуолбутугар тириэрдэрбитигэр быһаардыбыт. Аҕыйах куулу олох ыарахан балаһыанньабытыгар туттарга диэн холкуос ыскылаатыгар ууран эриэхпит этэ. Онно эһиги сөбүлэһэргит буолуо диэн эрэнэбин. Уонна өссө биири этэбин: нэһилиэнньэ, олохтоохтор быһаарыныыларын өйөөн, ылынан холкуос бырабылыанньата бигэргэтэр диэн мунньах боротокуолун оҥоруохпут, – диэтэ.

Дьон сөбүлэһэн «сөөп-сөп» диэн хаһыытастылар. Балыктарын улахан киһиэхэ иккилии толору биэдэрэнэн, оҕоҕо биэдэрэнэн үллэһиннилэр.

Дьэбдьиэйдээх бүтүн куул кэриҥэ инчэҕэй балыгы, бэйэлэрэ хайдах да кыайан көтөхпөт астарын дьоҥҥо көмөлөһүннэрэн, сыарҕалаах аттаах киһиэхэ тиэйтэрэн, онно олорсон дьиэлэригэр кэллилэр. Үөрүү-көтүү буолла. Ампаардарыгар сиргэ хаар кутан, онно балыктарын тэлгэтэн, тоҥорон кэбистилэр. Ол киэһэ сибиэһэй балык буһаран, астына, үөрэ-көтө тото аһаатылар. Бу киэһэ дэриэбинэ ыалларын таас түннүктэригэр өргө диэри чүмэчи, ыһыырынньык уоттара кылахачыстылар. Бэйэ-бэйэҕэ өйөнсүү, көмөлөһүү сылаас сыһыана хас ыал аайы сүрэҕи үөрдэн, санааны көтөҕөн күндү ыалдьыт буолан киирдэ.

***

Райком бастакы сэкирэтээрэ, 50-ча саастаах, баттаҕа чанчыктарынан кыырыктыйан эрэр, хатыҥыр, ыарытыган көрүҥнээх Романов Иннокентий Васильевич субу аҕай Дьокуускайга обкомҥа тыа хаһаайыстыбатын сэкирэтээрин Ивановы кытта төлөпүөнүнэн кэпсэтэн бүтэрин кытта, төлөпүөнэ эмиэ өрө тырылыы түстэ. Обком сэкирэтээрин кытта ыарахан соҕус кэпсэтиини этэҥҥэ быһаарсан, дьэ уоскуйан олорон эрдэҕинэ, бу звонок соһутан, уйулҕатын көтүттэ. Сороҕор итинник тыастан соһуйар идэлэнэр буолан хаалла.

– Алло, истэбин…

– Иннокентий Васильевич, партконтроль сэбиэдиссэйэ Петр Афанасьевич саҥарабын. Бэҕэһээ Табалаахха эбэлэрин муҥхалааннар, киһи баһыгар иккилии, оҕоҕо биирдии биэдэрэ собону үллэстибиттэр, онон ыаллар куулунан балыгы ылбыттар. Кэлбит балыгы барытын үллэстибиттэр. Аҕыйах куул балыгы бэрэссэдээтэл Кынаачайап бэйэтигэр хаалларбыт. Бу туох самовольнай быһыытай, кинилэргэ балыкка, заготовкаҕа былаан суох этэ дуо?

– Петр Афанасьевич, маны төлөпүөнүнэн кыайан быһаарбаппыт буолуо, тыа хаһаайыстыбатын, заготовка сэбиэдиссэйдэрин илдьэ билигин миэхэ киирэ сылдьыҥ эрэ.

Өр-өтөр буолбата, ыҥырыллыбыт дьон райком бастакы сэкирэтээрин хоһугар баар буоллулар. Кэпсэтии түмүгүнэн, оройуоҥҥа балыгы бултааһыҥҥа сыыппара түспүт эбит, ол гынан баран «Түмсүү» холкуоска былаан суох. Ити ким эрэ көтүмэх быһыытыттан тахсыбыта чуолкайданна. Былаанныыр отдел үлэһиттэригэр итинник улахан сыыһа иһин буруй сүктэриллэр буолла. Ол да буоллар, күн сарсын «Түмсүү» холкуос бэрэссэдээтэлин суһаллык ыҥыран кэпсэтэргэ диэн быһаардылар.

Сарсыныгар Баһылай Кынаачайап райком бастакы сэкирэтээрин хоһугар, райком активын иннигэр быһаарыы биэрэн, сэмэлэнэн, сирэй-харах анньыллан тириттэ-хорутта. Дьон бэйэлэрин чааһынай муҥхаларынан, бэйэлэрэ илиилэринэн үлэлээн ылбыт балыктарын үллэстибиттэрин, аһыырга ас татымын, онон дьон аччыктааһына тахсыбатын туһугар кыһанарын этэн көрбүтүн саба саҥардылар, бу үлүгэрдээх сэрии бара турар кэмигэр фроҥҥа көмө бастакы уочаракка туруохтааҕын эҥин туһунан элбэҕи эттилэр. Итиэннэ партийнай киниискэтигэр киллэрэн туран, тиһэх кытаанах быыгабары биэрдилэр.

***

Күһүн хаар түһүөн аҕай эрэ иннинэ Дьэбдьиэйдээххэ Дьөгүөр убайа Уйбаан кэлэ сырытта. Өрүүтүн да икки ыанар ынахтан ордугу ииттиммэт дьон быйыл күһүн улахан ороскуокка тэбиллибиттэрин кэпсээтэ. Саамай үүттээх, аһы-үөлү биэрэр ынахтара маска атыллан сыккырыыр тыына быстаары сытарын буланнар, тыынын салҕаабыттар. Сылаас, эт буорту буолар кэмэ буолан, хаһаанан уурунарга хайдах да табыллыбатынан чугас ыалларынан үллэрэн кэбиспит. Онон үс кыра оҕолоох ыал айахтара аччаабытын, быстарбытын эттэ.

– Быйыл күһүн дулҕа, талах быыстарын сирийэн оттоон, сүөһүлэрбин айахтарын тарда соҕус аһатан, хайдах эмэ гынан сыралаһан кыс таһаардарбын диэн баҕалаах этим, – диэтэ.

Оттон Дьэбдьиэй икки ынахтааҕыттан биир ынаҕын сыл таһаарар ото суоҕун, онон хайдах быһаарыныаҕын билбэккэ олорорун кэпсээтэ. Дьэбдьиэй Уйбаан биир ынаҕы ылан сыл таһааран, аһын аһаан иитиэ дуо диэн иһигэр саныы олордоҕуна, ону эрэ сэрэйбит курдук Уйбаана:

– Оттон эн туох диириҥ буолла, мин ылан сыл таһааран көрдөхпүнэ? Быйыл уулаах сүөһүнү харыстыахха ээ. Үүтүттэн-аһыттан ордорон кыһын тоҥорон аҕалыам да этэ. Күн-дьыл, олох-дьаһах көннөҕүнэ, бэйэ икки ардыгар кэлин даҕаны быһаарсан иһиэхпит этэ буоллаҕа, – диэтэ.

– Сөп бөҕө буоллаҕа дии, – диэн Дьэбдьиэй баҔарбыт санаатын таба эттэрэн үөрэ түстэ.

Кырдьыга да оннук ээ, ынаҕы аймахтара, көмө-ама буолар киһилэрэ ылбыта ордук бөҕө буоллаҕа, ыран-сутаан охтуон эбэтэр холкуоска соҕотуопкаҕа барыан кэриэтин?

Онон Уйбаан туох да тардылыга, үгүс кэпсэтиитэ суох ол күн Дьэбдьиэйдээх саамай үүттээх ынахтарын Маҥаачыйы дойдутугар сиэтэн илдьэ барбыта. Ынахтарын атаара бары дьиэлэрин таһыгар тахсыбыттара. Маҥаачыйдара, өйдөөх харахтарынан көрө-көрө, бэрт улгумнук барса турбута.

***

Өктөөп бырааһынньыга тиийэн кэллэ. Урукку сылларга бу бырааһынньык олус күүтүүлээх, күндү буолара дии. Оскуола, хонтуоралар тастарыгар улахан, кыра кыһыл былаахтар бөҕө кэчигирэччи анньыллаллара, былакааттар, Ленин, Сталин мэтириэттэрэ көстүүлээх сирдэргэ ыйаналлара көрүөххэ үчүгэйэ, санаа көтөҕүллэрэ тэҥнээх буолуо дуо?! Саамай күүтүүлээҕэ оскуола киэҥ көрүдүөрүгэр дэриэбинэ дьоно, бырааһынньыктыы маанытык таҥнан, оҕолуун-уруулуун, олох кырдьаҕаһыгар тиийэ кэлэн дакылаат истэллэрэ, кэнсиэр көрөллөрө, эдэр өттө балалаайка, хормуоска тыаһыгар дуоһуйа үҥкүүлээн астыналлара.

Быйыл эмиэ сэтинньи 6 күнүгэр киэһэ 7 чаастан оскуолаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 24 сылыгар аналлаах биэчэр, онно дакылаат, кэнсиэр, үҥкүү буоларын туһунан биллэрии оскуола, маҕаһыын тастарыгар ыйаммыттарын дьон сэргии аахта.

Дьэбдьиэйдээх кыракый дьиэлэригэр бу киэһэ эмиэ үөрүү-көтүү, сэргэхсийии буолла. Ордук оҕолор күннээтилэр, эдьиийдэрэ Аанчык интернаттан каникулугар дьиэтигэр кэллэ. Өссө үөрүүлээҕэ – 4-с кылааска бастакы чиэппэргэ үөрэҕэр ударник буолбут, ол аата «4», «5» сыаналарга үөрэммит. Ийэтигэр көрдөрөөрү үөрэҕин таабылын илдьэ кэлбит. Бырааттара эдьиийдэрин ахтыбыттара биллэр. Батыһа сылдьан кинигэ ойуутун кэпсэттэрэ сатыыллар. Аанчык да бырааттарын ахтыбыта сүрдээх. Хам-хаадьаа да буоллар, интернакка суулаах кэмпиэт биэрэллэриттэн ордорунан аҕалбыта, аҕыйах быһыы сымнаҕас килиэбэ оҕолорго туохтан да күндү кэһии буолла. Оҕолор, биллэн турар, тута сиэхтэрин баҕардылар, онуоха ийэлэрэ:

– Кэбис, тохтуу түһүҥ, эдьиийгит кэһиитин остуолга олорон сиэриҥ, сөп дуо? Сотору аһыахпыт, тулуйа түһүҥ, – диэн ылан ыскаапка ууран кэбистэ.

Оҕолор хаһан аһыылларын кэтэһии бөҕөтө. Ийэлэрэ собо мииннээбитэ, ол сыта дьиэни ылан кэбиспитэ бу үчүгэйин, киһи иҥсэтин, аһыах баҕатын көбүтэрэ эриэхситин. Аанчык ийэтигэр оскуола, интернат сонуннарын, табаарыстарын, учууталларын тустарынан элбэҕи кэпсээтэ. Муҥхаҕа үрдүкү кылаас оҕолоро сылдьыбыттарын, оттон кинилэри таҥастара чараас диэн илдьибэтэхтэрин, оҕолор, иитээччилэр элбэх балыгы аҕалбыттарын, хаста да тото балык сиэбиттэрин, онтон да атын сонуннары улахан киһилии сүрдээх үчүгэйдик кэпсээтэ. Оттон кыралар эдьиийдэригэр «биһиги эмиэ элбэх да элбэх балыгы аҕалбыппыт» диэн киһиргээтилэр.

Түөрт муннуктаах уһун аһыыр остуол бас туорайыгар ким да олорбот. Ити – аҕаларын миэстэтэ. Онно ким да олоро да, санана да сатаабат. Оттон бүгүн Аанчык бэйэтэ да өйдөөбөккө ол миэстэҕэ олоро түспүтүн, Егорка бэрт улахан киһилии:

– Эдьиэй, эн итиннэ олорума. Ити – аҕабыт миэстэтэ, ким да ылбат. Сотору кэлэн бэйэтэ олоруо дии, – диэтэ уонна тур диирдии илиитинэн хаһыйда.

Итини истэн Дьэбдьиэй куолайыгар хомуок турбутун курдук буолла, кэҥэриитэ кычыгыланан хараҕын уута тахсыбытын оҕолоругар көрдөрүмээри төттөрү хайыһан, ытыһын көхсүнэн сотунан кэбистэ. «Дьэ ити, оҕолорум барахсаттар, эмиэ бэйэм курдук, аҕаларын сүрэхтэригэр-быардарыгар илдьэ сылдьаахтыыллар ээ, санаабатах-ахтыбатах күммүт суох. Аҕабыт барахсан, ханна, хайдах сылдьаахтыыгын?» дии санаан үөһэ тыынна.

Онтон бэйэтин кыана туттан, остуолга аһыырдыы олорбут оҕолоругар эргиллэн:

– Оҕолоруом, биһиэхэ бүгүн бырааһынньык: Өктөөп бырааһынньыга, эдьиийгит кэллэ. Онон оҕолорбун тото-хана аһатабын, собо, хааһы буһардым уонна оттон эдьиийгит кэһиитэ, – диэтэ.

Аанчык ийэтин:

– Ийээ, оскуолаҕа бырааһынньык буолар, баран көр, иһит. Оскуолабыт иһэ олус үчүгэй, киэргэттибит аҕай, интернакка лаампа тааһын бөҕөнү ыраастаатыбыт, оскуола сырдык да сырдык буолуоҕа. Мин оҕолорбунуун хаалыаҕым, – диэн хаайда.

Дьэбдьиэй эмиэ да оскуолаҕа барыан, эмиэ да оҕолорун кытта хаалыан баҕарар. Ол эрээри, оҕолорун тылларын истэн, оскуолаҕа барда.

Оскуола, кырдьык, сүрдээх үчүгэйдик бырааһынньыктыы киэргэтиллибит. Дьон мустан эрэр. Сценаҕа кыһыл сукуна сабыылаах уһун остуол тардыллыбыт, онно хас да лаампа умайар, сып-сырдык буолбут. Сцена аннынан тардыллыбыт ыскамыайкаларга кэлбит дьон тас таҥастарын устубакка олортолоон истилэр. Балачча дьон мустубутун кэннэ сценаҕа сэбиэт, холкуос бэрэссэдээтэллэрэ, оскуола директора уонна партийнай тэрилтэ сэкирэтээрэ тахсан олордулар. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Антон Сиидэрэп дьону чуумпурдан тарбаҕынан остуолу тоҥсуйбахтаан ылла уонна Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 24 сыла туолбутунан эҕэрдэлээтэ, онно анаммыт миитини уонна биэчэри аһыллыбытынан аахта. Дакылааты оҥорорго тылы оскуола директорыгар Платон Романовичка биэрдэ. Платон Романович трибунаҕа тиийэн бинсээгин сиэбиттэн бүк тутуллубут тэтэрээти таһааран дакылаатын ааҕан барда. Дьон чуумпуран олорон дакылаатчыт хас биирдии тылын сиргэ түһэрбэккэ истэллэр. Директор, учуутал киһи бэйэтэ даҕаны оҕону үөрэтэр, өйдөтөр курдук боростуой тылынан-өһүнэн Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин суолтатын, билигин бара турар сэрии балаһыанньатын туһунан кэпсээбитэ дьон болҕомтотун тарта. Онно Дьэбдьиэй баһыйар күүстээх Гитлер сэриилэрэ Москва куорат анныгар чугас тиийэ кэлбиттэрин, онно тыын былдьаһыылаах хапсыһыылар буола туралларын туһунан болҕойон иһиттэ. Дакылаатчыт тыылга олорооччулар, үлэлээччилэр аармыйаҕа үлэлэринэн, аһынан-үөлүнэн, сылаас, итии таҥастарынан көмөлөһөллөрүгэр уонна байыаннай нолуокка, заемнарга актыыбынайдык кытталларыгар ыҥырда. Түмүгэр: «Санааны түһэрбэккэ Сэбиэскэй аармыйа модун күүһүгэр эрэнэбит! Кыайыы биһиэхэ буолуо! Улуу сирдьиппит Сталин куруук биһигинниин, кини муударай салалтатынан иннибит диэки! – диэбитигэр саалаҕа олорооччулар ытыстарын тыаһа хабылла түстэ.