Kitabı oku: «Чернобиль таваллоси», sayfa 2
У ухлаб ётарди, “Сени яхши кўраман!” дея шивирлардим. Касалхона ҳовлисидан ўтиб борардим: “Сени севаман!” Тувагини таширдим: “Сени яхши кўраман!” Аввал қандай яшаганимизни эсладим… Ётоқхонамизда… У тунда фақат қўлларимни ушлагандан кейингина ухларди. Одати шунақа эди: уйқусида қўлимдан тутиб ётарди. Бутун оқшом.
Касалхонада энди мен унинг қўлини ушлайман ва қўйиб юбормайман…
Тун. Сукунат. Ёлғизмиз. Менга узоқ вақт диққат билан термилиб турди-да, бехос гап бошлади:
– Боламизни бир кўришни шундай хоҳлайманки… У қанақа?
– Исмини нима қўямиз?
– Энди буни ўзинг топиб қўярсан…
– Нега ўзим, ахир икки кишимиз-ку?
– Ўшанда, агар ўғил бола туғилса, Вася бўлсин, агар қиз бўлса – Наташка.
– Нега Вася? Мени битта Васям бор. Сен! Менга бошқаси керак эмас.
Мен ҳали уни қанчалар севишимни билмасдим! У… Фақат у… Сўқирдай эдим! Ҳатто юрагим остидаги боланинг турткиларини ҳам сезмасдим… Ҳолбуки, у олти ойлик бўлганди… Жажжигинам ичкарида, ҳимояланган, деб ўйлардим. Менинг миттигинам…
Тунни унинг олдида, барокамерада ўтказишимни шифокорларнинг бирортаси билмасди. Хаёлига ҳам келтирмасди. Мени ҳамширалар киритишарди. Бошида улар ҳам: “Сен – навниҳолсан, ёшгинасан. Нималарни хаёл қилдинг? Эринг энди одам эмас, ядро реактори. Биргаликда ёниб кетасан”, – деб кирмасликка кўндирмоқчи бўлди. Мен эса худди ит каби уларнинг ортидан эргашдим… Эшик тагида соатлаб турдим. Ялиндим, ёлвордим. Ва шунда улар: “Жин урсин сени! Ақлдан озибсан!” – дейишди-ю, ичкарига қўйишди. Эрталаб соат саккиз бўлгунича – шифокорлар текшируви бошлангунига қадар қолардим, ҳамширалар парда орқали имо қилишарди: “Қоч!” Бир соатга меҳмонхонага бориб келардим. Эрталабки тўққиздан кечки соат тўққизгача эса рухсатномам бор. Оёқларим тиззамгача кўкариб кетган, шишган, шу қадар чарчаганман. Қалбим вужудимдан кучлироқ эди… Менинг муҳаббатим…
Унинг ёнида бўлган пайтим… Бундай қилишмади… Аммо кетганимдан кейин уни суратга олишди… Ҳеч бир кийимсиз. Қип-яланғоч. Устига енгилгина чойшаб ташланганди. Бу чойшабни ҳар куни алмаштирардим, оқшомгача у қип-қизил қон бўларди. Уни кўтарсам, қўлларимга терисининг парчалари ёпишиб қоларди. Ўтинардим: “Жонгинам! Менга ёрдам бер! Иложи борича қўлингга, тирсагингга таяниб тургин, чойшабингни текислаб қўяй, чокларини, бурмаларини пастга тушириб юборай”. Ҳар қандай чок, бўртган жой унинг баданини яралайди. Тирноқларимни унга озор бермасин, юлмасин деб, остигача олиб ташлайман. Бирорта ҳамшира касалга яқин келмас, тегинишга юраги дов бермасди, нимадир керак бўлса, мени чақиришарди. Ва улар… Уни суратга олишибди… Илм учун керак эмиш. Агар ўша ерда бўлсам, уларни ҳайдаб солардим! Бақирардим, урардим! Қандай журъат этишади! Агар уларни ҳайдаб юбора олганимда, киритмаганимда эди… Агар…
Хонадан ташқарига, йўлакка чиқаман… Деворга, диванга қараб юраман, кўзларим ҳеч нарсани кўрмайди. Навбатчи ҳамширани тўхтатаман:
– У ўляпти.
У менга жавоб беради:
– Нимани хоҳлагандинг? У бир минг олти юз рентген олган, инсоннинг ўлиши учун тўрт юз рентген кифоя.
У ҳам ачинади, фақат бошқачароқ, бегоналарча. Бу туйғу буткул ўзимники. Ҳаммаси севимли…
Уларнинг бари вафот этгач, касалхонани таъмирлашди… Деворларни қириб тозалашди, паркетни қўпориб, олиб кетишди… Дурадгорлик устахонасига.
Кейин – охири… Узуқ-юлуқ эслайман… ҳаммаси сузиб кетади, йўқолади…
Тун бўйи унинг ёнидаги курсичада ўтирдим… Соат саккизда: “Васенька, мен борай. Озгина дам оламан”, – дедим. Кўзини бир очиб юмди – рухсат берди. Меҳмонхонага, ўз хонамга етишим билан ерга чўзилдим, ўринжойда ёта олмасдим, ҳамма ерим оғрирди. Бирдан санитар қиз чақирди: “Тур! Унинг олдига чоп! Тинмай чақиряпти!”
Ўша тонгда Таня Кибенок мени чақирган, “Юр, бирга қабристонга борайлик. Сенсиз бора олмайман”, деб илтижо қилганди. Шу куни саҳар Витя Кибенок ва Володя Правикни дафн этишганди. Эрим Витя билан дўст эди, оилавий дўст тутингандик. Портлашдан олдинги куни бизникида, ётоқхонада бирга суратга тушгандик. Эрларимиз бу суратда шунчалар ўктамки! Қувноқ! Ўша ҳаётимизнинг охирги куни… Чернобилгача ҳаёт… Шунчалар бахтиёр эдик!
Қабристондан қайтдим, тезда ҳамширага қўнғироқ қилдим:
– Унинг аҳволи қандай?
– Ўн беш дақиқа олдин ўлди.
Қандай қилиб?! Тун бўйи олдида эдим. Уч соатгагина нари кетдим! Дераза олдида турганча бақира бошладим: “Нима учун? Нега?!..” Осмонга қараб додлардим… Бутун меҳмонхона эшитди… Менга яқинлашишга қўрқишарди… Ҳушимни йиғдим: сўнгги марта кўриб қолишим керак! Кўраман! Зинадан ағанаб тушдим… У барокамерада ётарди, олиб кетишмабди ҳали. Унинг охирги сўзлари “Люся! Люсягинам!” бўлган. “Ҳозиргина кетди. Тезда келади”, – тинчлантирибди ҳамшира. У хўрсиниб, жим бўлиб қолган.
Энди мен ундан нари кетмасдим… Тобутигача бордим… Гарчи тобутни эслай олмасам-да, катта полиэтилен қоп эсимда… Бу қоп… Ўликхонада менга “Хоҳласангиз, уни қандай кийинтиришимизни кўрсатамиз”, деб айтишди. Хоҳлайман! Тантанали кийимини кийдиришди, кўкрагининг устига фуражкасини қўйишди. Пойабзал кийдиролмадилар, чунки оёғи шишиб кетганди. Бомбадай шишиб кетган оёқлар. Тантанали кийимни ҳам кесиб кийгизишди, тортиб кийдиришолмасди, чунки унинг баданида бутун ери қолмаганди. Ҳамма жойи қонли яра эди. Касалхонада охирги икки кун… Қўлларини кўтарсам, суяклари лиқиллайди, шақир-шуқур қилади, баданининг тўқималари суякдан ажралган. Ўпкасининг парчалари, жигарининг бўлакчалари узилиб оғзидан чиқиб келарди… Ўзининг ичак-чавоқларини ютолмай, тиқиларди… Қўлимга бинтни ўраб, бармоғимни оғзига тиқаман ва бу лахталарни сидириб оламан… Буни ҳикоя қилиб бўлмайди! Буни ёзишнинг иложи йўқ! Чидаб ҳам бўлмайди… Ва буларнинг бари менга азиз… Шундай… Оёғига пойабзал кийдириб бўлмади… Тобутга ялангоёқ қўйишди…
Кўз ўнгимда… тантанавор кийим-бошда уни елимхалтага солишди ва қопнинг оғзини беркитишди. Кейин қопни ёғоч тобутга солишди… Тобутнинг устидан яна битта қоп кийдиришди… Шаффоф цел лофан қоп, қалин, аммо шаффоф… Буларнинг барчасини рухдан қуйилган метал тобутга тиқишди, зўрға сиғдиришди. Устига фақат фуражка қўйилди.
Ҳамма етиб келди… Унинг ота-онаси, менинг отаонам… Москвада қора рўмоллар сотиб олишди… Бизни фавқулодда ҳайъат қабул қилди. Ҳаммаси бир хил гапни айтди, эрингиз, фарзандларингиз мурдасини бера олмаймиз, мурдалар жуда радиоактив ва Москвадаги қабристонга ўзига хос тарзда кўмилади. Қалайланган рух тобутларда, ясси бетон плиталар остига қўйилади. Ва бу ҳужжатга қўл қўйишингиз керак… Сизнинг рухсатингиз лозим… Агар кимдир норозилик билдириб, тобутни ота юртига олиб кетмоқчи бўлса… Ишонтиришди: улар қаҳрамонлар эмиш ва энди оилага тегишли эмасмиш. Улар энди давлат одамлари… Давлатга тегишли одамлар.
Тобут ортилган машинага ўтирдик… Қариндошлар ва қандайдир ҳарбий кишилар, рация тутган полковник… Рация орқали маълум қилишади: “Буйруқни кутинглар! Кутиб туринг!” Икки ёки уч соат ҳалқа йўли бўйлаб Москвани айландик. Яна Москвага қайтдик… Рациядан “Қабристонга киришга рухсат бера олмаймиз. Қабристонга хорижлик мухбирлар ёпириляпти. Яна бироз кутинглар”, деган овоз келади. Ота-оналар жим… Онамнинг рўмоли қора… Ҳушимдан кетаётганимни сездим. Талвасага тушдим: “Нега эримни яшириш керак? У ким? Қотилми? Жиноятчими? Каллакесарми? Биз кимни кўмяпмиз?” Онам: “Жим, тинчлан, қизим”, – дейди. Бошимни силайди, қўлларимдан тутади. Полковник хабар беради: “Қабристонга йўл олишга рухсат беринг. Беваси жазавага тушяпти”.
Қабристонда ҳам бизни аскарлар ўраб олишди. Уҳалмарсноиқнчгилқауррўшроабв ибдоар, ишкудзиа.тҲуевчидкиа мюнир дхиайкр. лТаошбиуштнгиа қўйишмади… Фақат қариндошлар… Дарҳол кўмишди. “Тезроқ! Тез бўлинглар!” – буюрарди офицер. Ҳатто тобутни қучишга ҳам қўйишмади.
Ва дарҳол автобусга чиқаришди…
Тезда қайтиш билетларини сотиб олиб беришди… Кейинги кунга… Бизни ҳамма вақт фуқаро кийимида бўлса-да, кўринишидан ҳарбий бир одам кузатиб юрди, ҳатто хонамиздан чиқиб, сафар учун егулик сотиб олишимизга ҳам имкон бермади. Худо кўрсатмасин, биров билан сўзлашиб қолсак, нима бўлар экан, айниқса, мени кузатишарди. Худди мен ўшанда гапира оладигандай, ўзи ҳатто йиғлай олмасдим. Кетаётганимизда, навбатчи ҳамма сочиқлар, чойшабларни санаб чиқди… Уларни шу ернинг ўзида елим қопларга жойлади. Ёқиб юборган бўлишса керак… Меҳмонхона учун ўзимиз пул тўладик. Ўн тўрт кунга…
Нурланиш касалликлари клиникаси – ўн тўрт кун… Инсон ўн тўрт кунда тамом бўлади…
Уйда мен уйқуга кетдим. Уйга кирдим ва ўзимни ўринга ташладим. Уч кеча-кундуз ухладим… Мени турғиза олмадилар… “Тез ёрдам” келди. “Йўқ, – деди шифокор, – у ўлмаган. У ҳали уйғонади. Бу шунақа даҳшатли уйқу.”
Мен йигирма уч ёшда эдим…
Тушимни эслайман… Ўлган бувим олдимга келди, унинг устида кўмган пайтимиздаги кийими бор эди. У арчани безатарди.
– Бувижон, арча нимага керак? Ахир ҳозир ёз бўлса?
– Шундай қилиш керак. Яқинда сенинг Васеньканг олдимга келади.
У ўрмонда вояга етганди. Эсимда… Иккинчи тушим… Вася оқ кийимда келади ва Наташани чақиради. Ҳали туғилмаган қизимизни… Наташка катта гина бўлиб қолган ва ҳайрон бўламан: у қачон шунча улғайибди? У қизчасини юқорига отиб, тутиб олади ва иккаласи кулади… Уларга қарайман ва ўйлайман, мана бахт – шу оддий нарса. Жуда оддий! Кейин яна туш кўрдим… У билан сув кечиб юрибмиз. Узоқ-узоқ юрибмиз… У мендан, эҳтимол, йиғламаслигимни сўрагандир. У ёқдан белги берган. Юқоридан… (Узоқ жим қолади.)
Икки ой ўтгач, Москвага келдим. Вокзалдан қабристонга. Унинг олдига! Ўша ерда, қабристонда мени тўлғоқ тутди. У билан энди гаплаша бошлагандим… “Тез ёрдам” чақиришди. Мен манзилни айтдим. Ўша ерда туғдим… Ўша Ангелина Васильевна Гуськованинг ёнида… У мени ўшандаёқ “Туғиш учун бизга кел”, деб огоҳлантирганди. Бошқа қаерга ҳам борардим? Муддатидан икки ҳафта олдин кўзим ёриди…
Менга кўрсатишди… Қизалоқ… “Наташенка, – чақирдим мен. – Отанг сенга Наташенка деб исм қўйган.” Кўринишидан соғлом бола. Қўлчалари, оёқчалари… Аммо жигарида цирроз бор… Жигарида – йигирма саккиз рентген… Туғма юрак етишмовчилиги… Тўрт соатдан сўнг бола ўлганини айтишди. Яна ўша гап: уни сизга беролмаймиз! Қанақасига беролмайсиз?! Мен уни сизларга бермайман! Уни фан учун тортиб олмоқчисиз, мен эса ўша илм-фанингиздан нафратланаман! Нафратланаман! У аввал эримни олди, энди яна кутяпти… Бермайман! Уни ўзим кўмаман. Эримнинг ёнига кўмаман… (Шивирлашга ўтади.)
Сизга бошқа нарсаларни айтяпман… Бошқача… Инсультдан сўнг менга бақириш мумкин эмас. Йиғлашим ҳам мумкинмас. Лекин истайман… Билишларини истайман… Ҳали ҳеч кимга айтмагандим… Уларга жажжигина қизчамни бермаган пайтим… Бизнинг қизчамизни… Олдимга ёғоч қутичани келтиришди: “У шунинг ичида”. Қарадим: боламни йўргаклашибди. У йўргакланган ҳолда ётарди. Шунда йиғлаб юбордим. “Эримнинг оёғи олдига кўминглар, – дедим. – Бу бизнинг Наташкамиз эканини айтинглар.”
У ерда, қабрида Наташа Игнатенко деб ёзилмаган… Фақат эримнинг исми-шарифи бор… Унинг исми йўқ эди, ҳеч нарсаси йўқ эди… Фақат руҳи… Руҳини ҳам ерга кўмганман…
У ерга доим иккита гулдаста олиб бораман: биттаси – унга, иккинчисини бурчакка, қизим учун қўяман. Қабр олдида чўккалайман… Доимо тиззамда чўккалайман… (Пала-партиш сўзлайди.) Уни мен ўлдирганман… Мен… У эса… Мени қутқарди… Қизчам мени қутқарди, ҳамма радиозарбни ўзига олди, гўё бу зарбани қабул қилувчига айланди. Миттигинам. Ушоққинам. (Нафаси бўғилади.) У мени асради… Лекин мен уларнинг иккаласини ҳам севардим… Ахир… Ахир муҳаббат билан ўлдириш мумкинми? Шунақа, муҳаббат билан!!! Нега улар ёнма-ён? Муҳаббат ва ўлим. Улар доимо бирга. Ким менга тушунтиради? Ким айтиб беради? Қабр узра тиз чўкканча судраламан… (Узоқ жимиб қолади.)
…Киевда менга уй беришди. Атом станциясидан кетганларнинг барчаси айни пайтда шу каттакон уйда яшайди. Ҳаммаси танишларимиз. Хонадонимиз катта, икки хонали, оҳ, Вася иккимиз буни қанчалар орзулагандик. Мен эса бу уйда ақлдан озаёздим! Қаёққа қарамай, ҳар бир бурчагида – ҳамма ерда уни кўраман… Унинг кўзлари… Жим ўтирмаслик, мусибатни унутиш учун таъмирлашни бошладим. Икки йил тинмадим… Туш кўрдим… Иккимиз кетяпмиз, у эса ялангоёқ боряпти. “Нега оёқялангсан?” – сўрайман. “Чунки ҳеч нарсам йўқ”, – дейди у.
Черковга бордим… Руҳоний ота: “Катта бичимдаги бошмоқ олиб, кимнингдир тобутига қўйиш керак. Бу бошмоқ унга экани ёзилган қоғоз қистириб қўйиш лозим”, – деб ўргатди. Шундай қилдим… Москвага келдим ва дарҳол черковга бордим. Москвада унга яқинроқман… У шу ерда, Митинск қабристонида… Черков хизматчисига бор гапни, унга бошмоқни бериб юборишим кераклигини айтдим. “Буни қандай қилишни биласанми?” – сўради у. Яна бир марта тушунтирдим… Худди шу пайтда кекса бир отахонни дафн қилишга олиб келишди. Тобут яқинига келдим, ёпқичини кўтариб, ичига бошмоқларни қўйдим.
– Хат ёзиб қўйдингми?
– Ҳа, ёздим, лекин қайси қабристонда ётганини ёзмадим.
– У ёқда ҳаммалари битта дунёда. Уни топиб олишади.
Яшашга ҳеч бир иштиёқим қолмади. Кечқурун дераза тагида турганча самога тикиламан: “Васенька, нима қилай? Сенсиз яшашни истамайман”. Кундузи болалар боғчаси ёнидан ўтаман, тўхтаб қоламан… Қарай олсам, болаларга қарайман… Мен ақлдан оздим! Кечалари ёлвора бошладим: “Васенька, фарзанд кўраман. Энди ёлғиз қолишдан қўрқяпман. Бошқа чидай олмайман. Васенька!!!” Бошқа гал бундай ялинаман: “Васенька, менга эркак керакмас. Мен учун сендан яхшиси йўқ. Фақат болали бўлишни хоҳлайман”.
Ёшим йигирма бешда эди…
Бир эркак билан танишдим… Барини унга айтиб бердим… Бор ҳақиқатни гапирдим: менинг битта муҳаббатим бор, ҳаётимнинг охиригача у биланман. Борини очиқ айтдим… Биз учрашдик, аммо уни ҳеч қачон уйимга чақирмадим, уйга чақиролмасдим. У ерда Вася…
Қандолатчи бўлиб ишлардим. Торт тайёрлайман, кўзимдан ёш думалайверади. Йиғламайман, лекин ёш оқаверади. Ишдаги қизлардан фақат бир нарсани сўрайман: “Менга ачинманглар. Ачинсанглар, кетаман”. Ҳамма қатори бўлишни истардим. Менга ачиниш керакмас… Мен қачондир жуда бахтли бўлганман…
Менга Васянинг орденини келтиришди… Алвонранг… Унга узоқ тикилиб туролмадим. Кўзимдан ёш думалайди…
…Ўғил туғдим. Андрей… Андрейка… дугоналарим сенга туғиш мумкин эмас деб тўхтатмоқчи бўлди, шифокорлар ҳам “Вужудингиз тўлғоқни кўтара олмайди”, деб огоҳлантирганди. Кейин… Кейин болангиз қўлсиз бўлади, дейишди… Ўнг қўли йўқ… Аппарат шуни кўрсатаётганини айтишди. “Майли, нима қилибди? – ўйладим мен. – Унга чап қўлда ёзишни ўргатаман.” Туппа-тузуккина… ёқимтой бола туғилди… Аллақачон мактабда ўқияпти, фақат “беш” баҳо олади. Энди кимимдир бор, у учун нафас оламан ва яшайман. Ҳаётимнинг нури. У ҳаммасини яхши тушунади: “Ойижон, агар икки кунга бувимникига кетсам, яшай оласанми?” дейди. Яшай олмайман! Ундан бир кунга ажралишгаям қўрқаман.
Кўчада кетаётгандик… Ҳушимни йўқотаётганимни сездим… Ўшанда мени биринчи инсульт йиқитганди… Кўчада…
– Ойижон, сенга сув беришим керак.
– Йўқ, ёнимда тур. Ҳеч қаёққа кетма!
Унинг қўлидан маҳкам тутиб олдим. Кейин нима бўлганини эслай олмайман… Кўзларимни касалхонада очдим… Уни шундай қаттиқ ушлабманки, бармоқларимни фақат шифокорлар зўрға ажратиб олишибди. Боламнинг қўллари узоқ вақт кўкариб юрди. Энди кўчага чиқсак: “Ойижон, фақат қўлимдан ушлаб олмагин. Мен сендан узоққа кетмайман”, – дейди. У ҳам касал: икки ҳафта мактабга борса, икки ҳафта уйда, шифокор билан бирга қолади. Шундай яшаяпмиз. Бир-биримиздан таҳликадамиз. Ҳар бир бурчакда эса Вася… Унинг суратлари… тунда у билан тинмай гаплашаман… Гоҳида тушимда мендан “Боламизни кўрсатгин”, деб сўрайди. Мен Андрейка билан келаман… У эса қизчамизнинг қўлидан тутиб олган бўлади. Доимо қизимиз билан… Фақат у билан бирга ўйнайди…
Мана шундай яшаяпман… Бир вақтнинг ўзида ҳам ҳаққоний ва ҳам хаёлий дунёда. Қай ер менга яхшилигини билмайман… (Туради. Дераза олдига келади.) Бу ерда бизникилар жуда кўпчилик. Бутун кўча, кўчани ҳам шундай – чернобилликлар кўчаси, дейишади. Бу одамлар бир умр станцияда ишлаган. Кўплари ҳозир ҳам посбонликка боради, энди станцияда навбатчилик асосида хизмат қилади. У ерда энди ҳеч ким яшамайди ва ҳеч қачон яшай олмайди. Уларнинг барчаси оғир касал, ногиронлиги бор, бироқ ишларини ташламайди, бу ҳақда ўйлашга ҳам қўрқади. Реакторсиз уларнинг ҳаёти йўқ, реактор – улар учун ҳаёт. Бошқа бир ерда улар кимга ҳам керак? Кўпинча ўлиб қолишади. Дафъатан ўлишади. Юрган йўлида вафот этади – қадам ташлаётиб, бирдан йиқилади, ухлайди ва қайтиб турмайди. Ҳамшира қизга гул кўтариб борганида юраклари тўхтаб қолади. Бекатда автобус кутиб турганида… улар ўлади ва уларни ҳеч ким астойдил сўроққа тутмайди. Нимани бошдан кечирганимиз ҳақида… Нималарни кўрганимиз тўғрисида… Одамлар ўлим ҳақида эшитишни хоҳлашмайди. Даҳшатли нарсаларни ҳам…
Лекин мен сизга муҳаббат ҳақида сўзладим… Қанчалар севганим ҳақида…
Людмила Игнатенко,марҳум ўт ўчирувчи Василий Игнатенконинг рафиқаси
Муаллифнинг ўзи билан суҳбати
Ўтказиб юборилган тарих ва нега Чернобиль дунёмиз манзарасини шубҳа остига қўйиши ҳақида
Мен – Чернобилнинг шоҳидиман… Гарчанд бу аср даҳшатли урушлар ва инқилоблар билан хотирада қолган бўлса-да, мен йигирманчи асрнинг энг асосий ҳодисасига гувоҳман. Ҳалокатдан сўнг йигирма йил ўтди, аммо мени ҳануз бир савол қийнайди – нимадан гувоҳлик бераман: ўтмишданми ёки келажак ҳақида? Жўнлик томон тойиб кетиш жуда осон… Ваҳшат жўнлиги томон… Бироқ мен Чернобилга янги бир тарихнинг бошланиши сифатида қарайман, у нафақат билим, балки билимдан ҳам аввалги нарсадир, чунки инсон ўзи ва дунё тўғрисидаги олдинги тасаввурлари билан баҳсга киришди. Биз ўтмиш ёки келажак ҳақида сўзлар эканмиз, бу сўзларга замон ҳақидаги тасаввурларимизни юклаймиз, аммо Чернобиль – энг аввало, замон ҳалокатидир. Заминимизга сочиб ташланган радионуклидлар эллик, юз, икки юз минг йиллар яшайди… Ва ундан ҳам кўпроқ… Инсон ҳаёти нуқтаи назаридан улар боқийдир. Бундан нимани англай оламиз? Бизга нотаниш бу даҳшат ичра бирор маънони топиш ва англашга кучимиз етадими?
Бу китоб нима ҳақида? Уни нега ёздим?
– Бу китоб Чернобиль ҳақида эмас, у Чернобиль дунёси ҳақидадир. Ҳодисанинг ўзи ҳақида минглаб саҳифалар ёзилди ва у юз минглаб метрли кинотасмаларга муҳрланди. Мен эса ўтказиб юборилган тарих деб атаса бўладиган нарсалар, бизнинг шу заминдаги ва шу замондаги ҳаётимизнинг изсиз излари билан шуғулланаман. Кундалик ҳис-туйғулар, фикрлар, сўзларни ёзаман ва жамлайман. Қалб ҳаётини тутишга уринаман. Оддий одамларнинг одатий кунларини. Бу ерда ҳаммаси ноодатий: вазиятлар ҳам, одамлар ҳам, янги маконда яшай бошлаганларида турмуш шароити одамларни шундай бўлишга мажбурлаган, ундаган. Чернобиль улар учун метафора ва рамз эмас, у – уларнинг хонадони. Санъат неча бора қиёматни, кунпаякунни машқ қилди, охиратнинг турли технологик тахминларини татиб кўрди, аммо биз энди аниқ биламиз, ҳаёт бундан-да даҳшатли фантастикадир. Ҳалокатдан сўнг бир йил ўтгач, кимдир мендан: “Ҳамма ёзяпти. Сиз шу ерда яшайсиз, лекин нега ёзмаяпсиз?” – деб сўради. Мен эса бу ҳақда қандай ёзишни, қандай қурол билан ва қайси томонидан ёзишни билмасдим. Агар авваллари, китоб ёзганимда бошқаларнинг азоб-уқубатларига ташқаридан қараган бўлсам, энди менинг ҳаётим ҳам шу ҳодисанинг бир қисмига айланди. Ҳаётим у билан узоқлашолмайдиган даражада бирлашиб кетди. Мўъжаз ва Европа бағрида ғарибгина, дунё у ҳақида аввал деярли ҳеч нарса билмаган мамлакатимнинг номи энди барча тилларда жаранглади, у иблиссифат Чернобиль лабораториясига айланди, биз – белоруслар эса, Чернобиль халқига айландик. Энди қаерда пайдо бўлсам, ҳамма қизиқиш билан менга ўгирилади: “Ҳа-я, сиз ўша жойданмисиз? У ерда аҳвол қандай?” Албатта, тезда китоб ёзиб ташласа бўларди, бунақа китоблар бирин-кетин пайдо бўлди – ўша кеча станцияда нима юз берган, ким айбдор, ҳалокатни дунёдан ва ўз халқимиздан қандай яширишди, саркофаг – ўлим нафасини пуркаб турган реактор устига тошқопқоқни барпо этиш учун қанча тонна қум ва бетон ишлатилди… Лекин мени нимадир ушлаб турарди. Қўлимни қўйиб юбормасди. Нима? Сир сезгиси. Тўсатдан ичимизга жойлашиб олган бу ҳис ўшанда ҳамма нарса: гап-сўзларимиз, хаттиҳаракатларимиз, қўрқувларимизни қамраб олди ва воқеалар ортидан эргашарди. Ваҳшатли ҳодиса ортидан… Ҳаммада “сирли бир ҳодисага дахлдор бўлиб қолдик” деган айтилган ва ифодаланмаган туйғу пайдо бўлди. Чернобиль – биз ҳали очишимиз керак бўлган сир. Ўқиб бўлинмаган ишорат, белги. Эҳтимол, йигирма биринчи аср учун жумбоқдир. Янги аср учун даъватдир. Аён бўлди: биз яшаётган ва кун кўраётган коммунистик, миллий ва янги диний чақириқлар, даъватларга қўшимча қаршимизда янги, шафқатсиз ва ялпи, аммо ҳозирча кўздан панада бўлган офатлар кутмоқда. Чернобилдан сўнг нимадир очила бошлади…
1986 йилнинг 26 апрель оқшоми… Бир кечанинг ўзида биз тарихнинг бошқа жойига кўчиб ўтдик. Янги реалликка томон сакрадик ва бу реаллик нафақат билимларимиздан, балки тасаввуримиздан ҳам юқорида экан. Замонлар орасидаги алоқа узилди… Дафъатан ўтмиш чорасиз бўлиб қолди, унда суянса бўладиган нарса қолмади, инсониятнинг ҳар ерда ҳозиру нозир (худди ишонганимиздек) жамланмасида бу эшикни очадиган калит топилмади. Мен ўша кунларда “кўрганим ва ҳис этганимни баён қилиш учун сўз топа олмаяпман”, “аввал ҳеч ким менга бунақа ходисани ҳикоя қилиб бермаганди”, “бирон-бир китобчада бу ҳақда ўқимаганман ва бирор кинода буни кўрмаганман”, деган гапларни кўп эшитдим. Ҳалокат юз берган пайт ва у ҳақида гапира бошлашган вақт оралиғида сукутли танаффус бўлди. Гунглик палласи… Бу ҳамманинг эсида қолди… Қаердадир юқорида қандайдир қарорлар қабул қилишди, махфий кўрсатмалар тайёрлашди, вертолётларни самога чиқаришди, кўплаб техникаларни ҳаракатлантиришди, пастда эса, хабарларни кутдилар ва қўрқдилар, миш-мишлар билан яшадилар, аммо ҳамма асосий нарса – аслида нима юз бергани ҳақида индамай жим турарди. Янги туйғулар учун сўз тополмадилар ва янги сўзлар учун ҳиссиётлар етмади, ҳали фикрни ифода қила олишмасди, аммо аста-секин янгича ўйлаш муҳитига кира бошлашди – бугунги аҳволимизни шундай тавсифлаш мумкин. Шунчаки фактларнинг ўзи етмаётганди, фактнинг ортини ҳам кўриш, юз бераётган ходисанинг маъносини, моҳиятини билиш истаги бор эди. Руҳий ларзага тушиш эффекти юз кўрсатаётганди. Ва мен ана шу ларзага тушган инсонни излаётгандим… У янгича матнларни сўзларди… Овозлар гоҳида гўё туш ёки алаҳсираш орасидан, бошқа бир ёндош оламдан йўл топиб чиқаётгандай эди. Чернобилнинг ёнида ҳамма фалсафа сўқий бошлади. Файласуфга айланишди. Ибодатхоналар яна одамга тўла бошлади… Тақводорлар ва яқингача даҳрий бўлганларга… Улар физика ва математика бера олмайдиган жавобларни излашарди. Уч ўлчамли дунё ортга чекинди ва энди мен материализмнинг Библияси билан қасам ичадиган жасурларни учратмай қўйдим. Чексизлик ёрқин чақноғини чақди. Маданият ва анъаналарнинг таниш изидан чиқиб қолган файласуф ва ёзувчилар сукутга чўмдилар.
Ҳалокатнинг дастлабки кунларида олимлар, мансабдорлар ва катта погонли ҳарбийлар билан эмас, оддий деҳқонлар билан суҳбатлашиш қизиқроқ эди. Бу одамлар Толстой ва Достоевскийсиз, интернетсиз яшаётганди, бироқ уларнинг онги қандайдир тарзда дунёнинг янги манзарасини ўзига жойлаганди. Ва бу онг вайрон бўлмади. Ҳойнаҳой, биз Хиросимадаги каби ҳарбий атом вазиятига бардош бера олардик, аслида шунга тайёрланардик. Аммо ҳалокат ҳарбий ядро объектида юз бермади, биз эса ўз даврининг одамлари эдик ва бизга ўргатишгани каби совет атом станциялари дунёдаги энг ишончли объектлар эканига, уларни ҳатто Қизил майдонда ҳам қуриш мумкинлигига ишонардик. Ҳарбий атом – Хиросима ва Нагасаки, тинч атом эса ҳар бир хонадондаги электр чироқлари. Ҳарбий ва тинч атом эгизаклар эканини… шериклигини ҳали ҳеч ким фаҳмламаганди. Бизнинг ақлимиз кирди, бутун дунё ақлини йиғди, фақат Чернобилдан кейингина. Бугун белоруслар худди тирик “қора қутилар” сингари келгуси авлодлар учун ахборотни ёзиб бормоқда. Ҳамма учун.
Мен бу китобни жуда узоқ ёздим… Деярли йигирма йил… Станциянинг собиқ ходимлари, олимлар, шифокорлар, аскарлар, кўчирилганлар, қайтиб борганлар… Чернобиль оламининг асосий мазмуни бўлганлар, нафақат ер ва сув, балки ичи ва атрофи батамом заҳарланганлар билан учрашдим ва гаплашдим. Улар ҳикоя қилдилар, жавоб изладилар… Биз биргаликда фикрладик… Кўпинча шошилдилар, улгурмай қолишдан қўрқдилар, мен ҳали улар бераётган гувоҳликнинг баҳоси ҳаёт билан ўлчанишини билмасдим. “Ёзиб олинг… – такрорлашарди. – Кўрганларимизнинг ҳаммасини ҳам тушуна олмадик, лекин барибир ёзилиб қолсин. Кимдир ўқийди ва тушунади. Кейинроқ… Биздан кейин…” Улар бекорга шошилмаган экан, чунки кўплари бугун орамизда йўқ. Аммо ишора қилишга, огоҳликка чақиришга улгурдилар…
─ Даҳшатлар ва қўрқувлар ҳақидаги бизга маълум нарсалар ҳаммадан кўпроқ уруш билан боғлиқ. Сталиннинг ГУЛАГи2 ва Освенцим3 – ёвузликнинг яқин тарихидаги ҳодисалар. Тарих ҳамиша уруш ва саркардалар тарихи бўлган, уруш, дейлик, даҳшатнинг ўлчови эди. Шунинг учун одамлар уруш ва фалокат тушунчаларини аралаштириб юборадилар… Чернобилда худди урушнинг барча белгилари бордек: кўплаб аскарлар, эвакуация, ташлаб кетилган уйлар. Ҳаёт мароми издан чиққан. Газеталардаги Чернобиль хабарлари батамом ҳарбий сўзлардан иборат: атом, портлаш, қаҳрамонлар… Ва бу биз янги тарихда турганимизни англашни қийинлаштиради… Ҳалокатлар тарихи бошланди… Бироқ инсон бу ҳақда ўйлашни истамайди, чунки бу ҳақда ҳеч қачон ўйламаган, у ўзига таниш нарсаларнинг ортига беркинади. Мозий ортига. Ҳатто Чернобиль қаҳрамонларининг ҳайкаллари ҳам ҳарбийларга ўхшайди…
– Зонага илк сафарим…
Боғлар гуллаган, ёш майсалар офтоб нурида шодумон ярқирайди. Қушлар чуғурламоқда. Шундай таниш… таниш… олам. Мияга энг биринчи келадиган фикр: ҳаммаси жойида, ҳаммаси аввалгидай. Ўша ер, ўша сувлар, ўша дарахтлар. Шакл-шамойили ҳам, ранги ҳам, ифори ҳам абадий, бу ерда ҳеч ким бирор нарсани ўзгартира олмайди. Аммо биринчи куниёқ мени огоҳлантиришди: гулларни узиш керакмас, ерга ўтириш мумкин эмас, булоқдан сув ичиб бўлмайди. Кечга яқин бир ҳолатни кузатдим, молбоқарлар чарчаган сигирлар подасини сув ичиш учун дарёга ҳай дадилар, бироқ сигирлар сувга яқин келиб, дарҳол ортга қайтди. Улар қандайдир хавфни сезишди. Менга айтиб беришларича, мушуклар ўлик сичқонларни емай қўйибди, ўлик жониворлар ҳамма ерда: далаларда, ҳовлиларда сочилиб ётарди. Ўлим ҳамма томонда биқиниб кутарди, бироқ бу қанақадир бошқача ўлим эди. Янгича ниқобдаги. Нотаниш қиёфадаги ўлим. У инсонни тўсатдан ғафлатда қолдирарди, чунки одам бунга тайёр эмасди. Биологик тур ўлароқ, унинг кўриш, эшитиш, ушлашга созланган бутун табиий воситалари иш бермасди. Уларнинг ҳеч биридан фойда йўқ: кўзлар, қулоқлар, бармоқлар энди иш бермас, чунки радиация кўзга кўринмасди, унинг ҳиди ҳам, овози ҳам йўқ эди. У вужудсиз эди. Биз бир умр уруш қилдик ёки урушга тайёрландик, у ҳақда анча нарса билардик, лекин тўсатдан душманнинг тимсоли ўзгарди. Бошқача душман пайдо бўлди… Душманлар… Ўрилган майсалар ўлдирарди. Тутилган балиқлар, овланган илвасин қотил бўлиб чиқарди. Олма заҳарларди… Атрофимиздаги аввал мулойим ва дўстона бўлган ҳамма нарса энди қўрқув ҳамда ваҳшат соларди. Эвакуация қилинаётган ва бир умрга кетаётганини ҳали билмаган кекса одамлар осмонга қарашарди: “Офтоб чарақлаяпти… Тутун ҳам, газ ҳам йўқ. Отишма йўқ. Шу ҳам уруш бўлдими? Лекин қочқинларга айланишимиз керак…” Таниш… нотаниш… олам.
Қаерда эканимизни қандай англаймиз? Бизга нима бўляпти? Шу ерда… айни пайтда… кимдан сўрашни билмайсан…
Зона ва унинг атрофида… сон-саноқсиз ҳарбий техника ҳайратга соларди. Янги автомат қуролларни кўтарган аскарлар… тўлиқ жанговар аслаҳалари билан шахдам қадам ташларди. Негадир ёдимда кўпроқ вертолётлар ва бронетранспортёрлар4 эмас, шу автоматлар қолган… Қурол… Зонадаги қурол тутган одам… У бу ерда кимни отади ва кимни кимдан ҳимоя қилади? Физикадан ҳимоя қиладими… Кўзга кўринмас зарраларданми… Ўлим “юққан” ерни ёки дарахтларни отиб ташлайдими? Станциянинг ўзида Давлат хавфсизлик қўмитаси ишларди. Жосуслар ва қўпорувчиларни излашарди, ҳалокат – ғарблик махсус хизмат вакилларининг социализм лагерига зарар етказиш учун режалаган акцияси, деган миш-мишлар юрарди. Эҳтиёткор бўлиш лозим эди.
Бу – уруш манзараси… Мазкур уруш маданияти кўз ўнгимда қулади. Биз бир хира дунёга кирдик, бу ерда ёвузлик ҳеч қанақа тушунтириш бермайди, ўзини ошкор қилмайди ва қонунларни тан олмайди.
Мен чернобилгача мавжуд бўлган одам қандай қилиб чернобилдан кейинги одамга айланганини кўрдим.
─ Бир марта эмас… Ва бу ерда ўйлашга арзигулик нарсалар бор… Мен биринчи оқшом оловни ўчирган ўт ўчирувчилар ва ликвидаторларнинг хатти-ҳаракати ўз жонига қасд қилишни эслатади, деган фикрларни эшитдим. Оммавий суиқасд. Ликвидаторлар кўпинча махсус ҳимоя кийимисиз ишлаганлар, бир оғиз эътирозсиз роботлар “ўлаётган” томонга кириб борганлар, катта дозада заҳарланганларини улардан сир тутишган ва улар бунга ҳам кўнганлар, кейин ўлимлари олдидан мукофот сифатида берилган ҳукумат фахрий ёрлиқлари ва медалларидан севинганлар ҳам… Кўпларини тақдирлаб улгуришмади ҳам… Хўш, улар ким ўзи: қаҳрамонларми ёки ўз жонига суиқасд қилувчиларми? Совет мафкураси ва тарбиясининг қурбонларими? Негадир вақт ўти ши билан улар ўз мамлакатларини қутқаргани унутилади… Улар Европани асраб қолишди. Қолган учта реактор ҳам портлаганида, нима бўлишини бир лаҳза тасаввур қилиб кўринг…
─ Улар – қаҳрамонлар. Янги тарихнинг қаҳрамонлари. Уларни Сталинград жанги ва Ватерлоо яқинидаги жанг қаҳрамонлари билан қиёслашади, лекин улар ўз она ватанидан муҳимроқ нарсани – ҳаётнинг ўзини асраб қолдилар. Ҳаёт вақтини. Тирик вақтни. Чернобиль билан инсон ҳамма нарсага, ўзидан ташқари яна минглаб мавжудотлар яшайдиган бутун илоҳий дунёга дахл қилди. Жониворлар ва ўсимликлар дунёсига. Уларнинг олдига келганимда… (Биринчи бўлиб ва илк бора!) Инсонга хос бўлмаган янги инсоний иш билан шуғулланганлари – заминни замин ичига кўмганлари, яъни тупроқнинг заҳарланган қатламлари ичидаги барча “аҳолиси” – қўнғизлари, ўргимчаклари, қуртлари билан бирга махсус бетон бункерларга солиб кўмганлари ҳақидаги ҳикояларини эшитдим. Ўзлари ҳатто номини ҳам билмайдиган, эслай олмайдиган турли-туман ҳашаротларни кўмишган. Уларда ўлимнинг буткул бошқача англами бор эди, бу тушунча ҳамма нарсага – қушлардан то капалакларгача ёйилиб кетди… Уларнинг дунёси аллақачон бошқа – янгича ҳаёт ҳуқуқи, янгича масъулият ва янгича айбдорлик ҳиссини қамраган дунё эди. Уларнинг ҳикояларида мудом вақт мавзуси мавжуд бўлиб, “илк бор”, “энди ҳеч қачон”, “абадулабад” дердилар. Бўшаб қолган қишлоқлар оралаб юрганларини ва у ерларда гоҳида бошқалар билан кетишни истамаган ёки кетиб, кейин қайтиб келган ёлғиз қарияларни учратганларини эсладилар: улар кечқурунлари қорачироқ ёруғида ўтирар, кундузлари чалғи билан пичан ўрар, ўроқ билан шох-шабба кесар, дарахтларни болта билан йиқитар, дуоларида йиртқичларга ва руҳ-арвоҳларга мурожаат қилишарди. Яратганга ёлворишарди. Ҳаммаси икки юз йил аввалгидай эди, юқорида эса қайдадир космик кемалар учиб юрарди. Вақт ўз думини тишлаб олди, ибтидо ва интиҳо бирлашди. Чернобиль у ерда бўлганлар учун Чернобилда тугамаган. Улар урушдан қайтмаганлар… Гўёки бошқа сайёрадан келганлар… Мен тушундимки, улар онгли равишда ўз азоб-уқубатларини янги билимларга айлантирдилар, бизга ҳавола қилдилар: қаранг, сиз бу билим билан нимадир қилишингиз керак, уни қандайдир усулда қўллашингиз шарт.
