Müharibə qadın simalı deyil

* * *

Onlar danışdıqda – dinləyirəm… Onlar susduqda – dinləyirəm… Onlarda hər şey – həm sözlər, həm də sükut – mənim üçün mətndir.

– Bu, çap olunmaq üçün deyil, sənin üçündür…

Kim ki bir az yaşlı idi, qatarda fikirli halda oturmuş-du. Kədərli. Mən bir mayorun gecə, hamı yatdığı zaman mənimlə Stalin haqqında söhbət etməyə başladığını xatır-layıram. O, bərk içmiş, cəsarətlənmişdi, etiraf edirdi ki, atası artıq on ildir yazışma hüququ olmadan əsir düşər-gəsində yaşayır. Sağdırmı, yoxsa yox – məlum deyil.

Bu mayor çox qorxulu sözlər dedi:

– Mən Vətəni müdafiə etmək istəyirəm, amma inqila-bın xəyanətkarı olan Stalini qorumaq istəmirəm.

Mən heç vaxt belə sözlər eşitməmişdim. Çox qorx-dum. Xoşbəxtlikdən o, səhər harasa yoxa çıxdı. Yəqin ki, qatardan düşüb getmişdi…

– Sən heç yerdə bunları ağzından qaçırma. Öz ara-mızda deyirəm… Mən Oksana ilə dostluq edirdim, o Uk-raynadan idi. Ukraynada olan dəhşətli aclıq haqqında ilk dəfə ondan eşitdim. Aclar dənizi. Onların kəndində in-sanların yarısı aclıqdan həlak olmuşdu. Oksananın da bü-tün kiçik qardaşları, ata-anası ölmüşdü, özü isə kolxozun tövləsindən at peyini oğurlayaraq yeməklə xilas ola bil-mişdi. Heç kim bunu yeyə bilmirdi, o isə yemişdi:

– İsti-isti ağıza almaq olmur. Ən yaxşısı donmuş hal-da yeməkdir, onda saman qoxusu verir.

Mən deyirdim:

– Oksana, yoldaş Stalin mübarizə aparır… O ziyan-vericiləri məhv edir, amma onlar çoxdurlar.

– Yox, – o mənə cavab verirdi, – sən axmaqsan. Atam tarix müəllimi idi, o mənə deyirdi: “Nə vaxtsa yoldaş Stalin öz cinayətlərinə görə cavab verəcək”.

Mən komissarın yanına getmək istədim. Hər şeyi da-nışmaq. Bəlkə, Oksana düşməndir? Casusdur? Amma iki gün sonra o döyüşdə həlak oldu. Onun doğmalarından heç kim sağ qalmamışdı, ona görə də qara kağızı göndər-məyə ehtiyac da olmadı…

… Bu mövzuya ehtiyatla və nadir hallarda toxunurlar. Hər zaman da bir qədər çaşqınlıqla. Onlar indiyə qədər də nəinki Stalin hipnozu və qorxusu ilə, eyni zamanda özlərinin köhnə inancları ilə də iflic vəziyyətdə yaşayırlar. Onun sona qədər söndürülməmiş atəşi içindədirlər. Əgər mən sualı birbaşa olaraq verirdimsə, belə cavab eşidir-dim: “Bəlkə, bizim nəvələrimiz bütün həqiqəti öyrəndi-lər”…

Bəs onlar bizimlə nə vaxt danışmağa başlayacaqlar? On il, iyirmi il sonra? Bunun üçün onlar öz həyatlarında çox şeyi sevməkdən vaz keçməli olacaqlar.

* * *

Əlyazma çoxdan stolun üstündədir…

Artıq iki ildir ki, nəşriyyatlardan rədd cavabı alıram. Jurnallar susur. Yazılan cavablarda verilən hökm hər za-man eynidir – həddindən artıq qorxulu müharibədən da-nışırsınız… Dəhşət çoxdur. Naturalizm də. Kommunist partiyasının aparıcı və istiqamətləndirici rolu isə görün-mür. Bir sözlə, bu, həmin müharibə deyil.

O müharibə necə idi ki? Generallar və müdrik gene-ralissimuslarla? Qansız və detallarsız? Qəhrəmanlar və şücaətlərlə dolu? Mən isə uşaqlıqdan xatırlayıram: nə-nəmlə birlikdə böyük bir tarlanın içindən keçərək gedir-dik, o mənə söhbət edirdi: ”Müharibədən sonra bu tarla-da uzun müddət heç nə bitmədi. Almanlar geri çəkilirdi-lər. Bax, burada döyüş oldu. İki gün döyüşdülər. Ölülər bir-birinin üstünə qalanmışdılar, yola döşənmiş şpallar² kimi. Almanlar və bizimkilər. Yağışdan sonra onların ha-mısının üzü ağlamış adamın üzünə bənzəyirdi. Biz bütün kənd birləşərək onları düz bir ay dəfn etməklə məşğul ol-duq…”

Həmin tarlanı necə unuda bilərəm ki?

Mən sadəcə qeyd etmirəm. Mən əzabın balaca insan-dan böyük İnsan yaratdığı o yerlərdə ruhları toplayır və izləyirəm. Mən o tarixin lal və iz qoymayan proletariatını deyil, onun ruhunu kəşf etmişəm. Onun sözünü dinləyi-rəm. Onun mətnini.

Belə olduğu halda hakimiyyətlə münaqişəm nədən ibarətdir?

Mən başa düşdüm – böyük ideyaya balaca adam la-zımdır! Ona o, böyük halda gərək deyil. Münasib görün-mür… Emal zamanı çox zəhmət tələb edir. Mən isə onu axtarıram. Balaca Böyük adamı gəzirəm. Aalçaldılmış, tapdalanmış, təhqir edilmiş – Stalin düşərgələrindən və satqınlıqdan keçərək sonunda qalib gələn adamı… O ada-mı ki, Möcüzə yaratdı. Və heç kim onun əlindən bu Qə-ləbəni ala bilməz.

ON YEDDI İL SONRA

2002-2004-cü illər

Köhnə gündəliyimi oxuyuram. Bu kitabı yazarkən necə bir adam olduğumu xatırlamağa çalışıram. Həmin adam artıq yoxdur, hətta bizim o zaman yaşadığımız ölkə də indi eyni deyil. Halbuki, onu müdafiə edir, 1941-1945-də onun naminə ölürdük. Pəncərədən bayırda hər şey ar-tıq tamam başqadır: yeni minillikdir, yeni ideyalar, yeni silahlar və tamamilə gözlənilmədən dəyişn rus (daha də-qiqi rus-sovet) insanı…

Qorbaçov yenidənqurması başladı. Mənim kitabımı tələsik dərc etdilər.

Onun təəccüb yaradacaq qədər böyük tirajı var – iki milyon nüsxə. Bu, elə bir zaman idi ki, qeyri-adi hadisələr baş verirdi və biz yenidən harasa baş alıb gedirdik. Yenə də – gələcəyə…

Hələ bilmirdik ki, inqilab illüziyadır, xüsusilə də bi-zim tariximizdə. Bu, hələ sonra olacaqdı, o zaman isə mən hər gün onlarla məktub alırdım. Qovluqlarım şişib qabar-mışdı. İnsanlar danışmaq istəyirdilər. Sözlərini başa çatdı-rıb qurtulmaq…

Onlar daha azad və daha səmimi olmuşdular. Artıq heç bir şübhəm qalmamışdı ki, öz kitablarımı sonsuza qə-dər təkrarən işləməli olacağam. Yenidən üzünü köçür-məklə deyil, tamamlamalar aparmaqla.. Nöqtəni qoyur-san, amma o elə həmin dəqiqə də nöqtələrə çevrilir…

* * *

Düşünürəm ki, yəqin bu gün tamamilə fərqli suallar verərdim və fərqli cavablar alardım. Həmçinin başqa bir kitab yazardım, tamamilə başqa olmasa da, hər halda, başqa olardı. İşlədiyim sənədlər canlı şahidlər kimi soyu-murlar… Solmuş gül kimi… Lal olmurlar. Onlar bizimlə birlikdə hərəkət edirlər.

Mən indi daha çox nə haqda soruşa bilərdim? Nə əla-və etmək istərdim?

Məncə, çox maraqlanardım ki… sözlər axtarıram… Mənimçün bioloji insan maraqlı olardı. Yalnız zamanın və ideyanın insanı deyil. İnsan ruhunun daha dərinliklərinə boylanmağa cəhd edərdim – qaranlıqlarına, şüuraltına.

Keçmiş partizanın yanına necə getdiyim haqda yaza bilərdim. Ağırçəkili, amma eyni zamanda da gözəl bir qa-dın… O mənə qruplarının (böyük o idi, iki nəfər də ye-niyetmə) kəşfiyyata necə getdikləri və təsadüfən dörd al-manı əsir götürdükləri haqda danışmışdı. Onlarla birlikdə uzun müddət meşədə dolanmalı olublar. Amma üçüncü günün axşamı onları mühasirəyə alıblar.

Aydın məsələ idi ki, əsirlərlə birlikdə mühasirəni ya-ra bilməyəcək, qaça bilməyəcəkdilər və bir anın içindəcə qərar verilir: onları öldürmək lazımdır. Yeniyetmələr öl-dürməyi bacarmayacaqdılar. Artıq üç gün idi ki, meşədə birlikdə dolaşırdılar. Əgər üç gün bir adamla birlikdəsən-sə, hətta yad olsa belə, yenə də ona öyrəşirsən, yaxınlaşır-san. Artıq bilirsən ki, o necə yeyir, necə yatır, gözləri ne-cədir, əlləri necədir. Yox, uşaqlar bacarmayacaqdılar. Bu ona aydın idi. Deməli, özü öldürməli olacaqdı. Və budur, o, almanları necə öldürdüyünü xatırlamağa başlayır. On-ları da, yeniyetmələri də aldatmaq lazım gəlmişdi. Alma-nın biri ilə guya ki, su dalınca gedir və arxadan güllələyir. Boynunun dalından. O birini çör-çöp dalınca aparır

Məni onun bu barədə necə sakit halda, halını pozma-dan danışması heyrətə gətirdi.

Müharibədə olan insanlar deyirlər ki, mülki adam üç gün ərzində hərbçiyə çevrilə bilir. Nə üçün cəmi üç gün kifayət edir buna? Yoxsa bunun özü də mifdir?

Çox güman ki, belədir. İnsan orada daha yad, daha anlaşılmazdır.

Bütün məktublarda oxuyuram: “Fərqli zaman olduğu üçün o vaxt sizə hər şeyi danışmamışdım. Biz çox şeylərlə bağlı susmağa adət etmişdik”, “Həkimlərin hökmünü bi-lirəm: mənə dəhşətli bir diaqnoz qoyublar. Bütün həqiqət-ləri danışmaq istəyirəm…”

Bu yaxınlarda isə belə bir məktub aldım: “Ərimlə mə-nim üçün yaşamaq artıq çətindir. Amma təqaüdümüzün həddindən artıq az və təhqiramiz məbləğdə olması deyil bizə əzab verən. Ən çox bizi o yaralayır ki, böyük keçmi-şimizdən qovularaq kiçik bu günümüzə atılmışıq. Dözül-məzdir ! Artıq bizi heç kim məktəblərdə, muzeylərdə çıxış etmək üçün çağırmır. Artıq heç kəsə lazım deyilik. Öz za-manında lazımsız olmaq çox qorxuludur”.

Mən əvvəllər olduğu kimi, yenə də onları sevirəm. Amma onların zamanını deyil, özlərini…

* * *

Hər şey ədəbiyyata çevrilə bilər.

Arxivimdə hər şeydən daha çox bir bloknot marağımı çəkdi. Orada senzuranın üstündən xətt çəkdiyi epizod-ları qeyd etmişdim. Eyni zamanda da, senzorla söhbətlə-rimi… Həmçinin özümün atdığım bəzi səhifələri də blok-notda tapdım. Yəni özümə qarşı senzuram, öz qadağala-rım. Bir də bütün bunları nə üçün atdığımla bağlı yazdı-ğım qeydlər… Onların bir çoxu kitabda artıq bərpa edilib. Amma bu bir neçə səhifəni ayrılıqda təqdim etmək istəyi-rəm – çünki bunun özü də artıq sənədə çevrilib. Sənəddir. Mənim yolumdur.

SENZURANIN ÜSTÜNDƏN XƏTT ÇƏKDİKLƏRİ

“İndicə yuxudan ayılacağam. Sanki kimsə… elə bil, yaxınlıqda ağlayır. Mən müharibədəyəm. Biz geri çəkili-rik. Smolensk yaxınlıqlarında bir qadın mənə öz paltarını gətirir, əynimi dəyişməyə imkan tapıram. Tək-tənha gedi-rəm. Kişilərin arasında təkcəyəm. O vaxt şalvar geyinir-dim, indisə yay donundayam. Birdən məndə o məsələ başladı. Qadın məsələsi… Anlayarsınız. Vaxtından əvvəl başlamışdı, yəqin ki həyəcandan idi. Ağır təəssüratlardan və haqsızlıq qarşısında sarsıntıdan… Burada – indi nə ta-pa bilərdim ki? Kolların altında, xəndəklərdə, meşədə – kötüklərin üstündə yatırdıq. O qədər idik ki, meşədə belə bizə yer çatmırdı.

Özümüzü itirmiş, aldadılmış, heç kimə inanmayan insan kimi hiss edir – gedirdik. Hanı bizim aviasiyamız, hanı bizim tanklarımız? Uçan, sürünən, guruldayan hər nə vardısa, almanların idi.

Elə belə halda da mən əsir düşdüm. Əsir düşməmiş-dən qabaqkı gecə hər iki ayağımdan yaralanmışdım. Uza-nıqlı qalmış, altımı batırmışdım. Bilmirəm, gecə sürün-mək üçün hardan güc aldım. Amma sürünə-sürünə də partizanların yanına getdim.

Mənim bu kitabı oxuyacaq adamlara yazığım gəlir, oxumayacaq insanlara da eləcə…”

“Gecə növbədə idim. Ağır yaralıların palatasına gir-dim. Bir kapitan vardı. Uzanmışdı. Həkimlər növbəni qə-bul edəndə mənə xəbərdarlıq etmişdilər ki, o, gecə öləcək. Səhərə sağ çıxa bilməyəcək. Yaxınlaşıb soruşdum ki, necə-sən, sənə necə kömək edə bilərəm? Heç vaxt yadımdan çıxmaz… O, birdən gülümsədi. Əzab dolu sifətində elə bir işıqlı təbəssüm peyda oldu ki. “Xalatının qabağını aç… Sinəni mənə göstər. Çoxdandır arvadımı görmürəm…” – dedi. Mən utandım, orda ona nəsə cavab verib getdim… Bir də bir saat sonra geri qayıtdım. O artıq ölmüşdü. Həmin təbəssüm isə sifətində hələ də qalırdı.”

“Kerç yaxınlığında idik. Gecə atəş altında barjada³ gedirdik. Birdən burun hissəsi od tutub yanmağa başladı və… Atəş göyərtəyə qalxdı. Hərbi sursatlar partladı. Güc-lü partlayış idi. Elə güclü idi ki, barja sağ tərəfə əyildi və batmağa başladı. Sahil o qədər də uzaqda deyildi, başa düşürdük ki, haradasa yaxınlıqdadır; əsgərlər özlərini su-ya atdılar. Sahildən minamyotların səsi eşidilirdi. Qışqı-rıq, inilti, söyüş… Mən yaxşı üzürdüm və heç olmasa bir nəfəri xilas etmək istəyirdim… Heç olmasa bir nəfər yara-lını… Axı bu torpaq deyildi, su idi, insan o dəqiqə həlak olurdu. Su… Birdən gördüm ki, yaxınlıqda kimsə gah üzür, suyun üzünə qalxır, gah da altına enir. Yuxarı çıxır, sonra görünmür… Mən məqamı tutub ondan yapışdım. Nə isə soyuq və sürüşkən bir şey idi. Elə bildim ki, yara-lılardan biridir və əynindəki paltarı partlayışda cırılıb. Çünki özüm də demək olar ki, çılpaq idim.

Hər yan zülmət kimi qaranlıqdı. Gözlərim yanırdı. Ətrafda “eh, ay, ay” səsləri eşidilirdi. Bir də söyüş.

Birtəhər onunla birlikdə sahilə qədər gəldim. Elə bu vaxt göydə raket partladı və mən gördüm ki, özümlə bir-likdə böyük və yaralanmış bir balığı sürüyüb sahilə çıxar-mışam. Böyük balıq idi, adam boyunda. Ağ balıq. O ölür-dü. Mən onun yanında yerə çökdüm və elə bir üçmərtə-bəli söyüş söydüm ki… Haqsızlığın ağrısından məni ağla-maq tutdu. Bir də ona görə ki, hər kəs əzab çəkirdi.”

“Mühasirədən çıxmağa çalışırdıq. Hara atılırdıqsa, hər yanı almanlar tutmuşdu. Qərar alınır: səhər döyüşə-döyüşə mühasirəni yaracağıq. Onsuz da həlak olacaqdıq, heç olmasa ləyaqətlə ölərdik. Döyüşdə. Biz üç qız idik. Gecələr onlar kim bacarırdısa – o işi – onun yanına gəlir-dilər. Əlbəttə ki, hamı buna qadir deyildi. Əsəblər gərgin-di, özünüz blirsiniz… Belə-belə işlər… Hamı ölməyə hazır-laşırdı.

Səhəri tək-tük adam mühasirədən xilas ola bildi. Çox az… Təxminən, yeddi nəfər. Halbuki, əlli nəfər vardıq. Al-manlar pulemyotla biçmişdilər. Qızların heç birini sağla-rın arasında tapmadım. Bir də heç vaxt görə bilmədim…”

SENZORLA SÖHBƏTDƏN

– Bu cür kitablardan sonra döyüşməyə kim gedər? Siz qadını primitiv naturalizm vasitəsilə alçaldırsınız. Qəhrəman qadını. Gözdən salırsınız. Onu adi qadına çe-virirsiniz. Adi dişiyə. Halbuki onlar bizim üçün müqəd-dəsdirlər.

– Bizim qəhrəmanlığımız sterildir, o nə fiziologiya, nə də biologiya ilə hesablaşmaq istəmir. Ona inana bilmir-sən. Halbuki, təkcə ruh deyil, bədənlər də sınaqdan keçi-rilirdi. Maddi örtüyümüz…

– Bu fikirlər sizdə hardandır axı? Yad fikirlər. Sovet fikirləri deyil bunlar. Siz qardaşlıq məzarlarında olan adamları ələ salıb gülürsünüz. Remarkla başınızı xarab eləmisiniz, deyəsən. Bizdə remarkizm işləmir. Sovet qa-dını heyvan deyil.

* * *

“Bizi kimsə satmışdı… Almanlar partizan dəstəsinin dayanacaq yerini öyrənmişdilər. Meşəni də, məntəqəyə aparan yolları da mühasirəyə almışdılar. Vəhşi cəngəllik-də gizlənmişdik. Bizi düşmənlərimizin girə bilmədiyi ba-taqlıqlar xilas edirdi. Bataqlıqlar… Onlar insanları da, tex-nikanı da bir anın içindəcə özünə çəkirdi. Günlərlə, hətta həftələrlə boğazımıza qədər suyun içərisində qalırdıq.

Bizimlə birlikdə bir radist qadın var idi, yenicə doğ-muşdu. Uşağı ac idi. Əmmək istəyirdi. Ananın özü də ac olduğu üçün südü qurumuşdu; uşaq isə dayanmadan ağ-layırdı. Faşistlər yaxınlıqda dolaşırdılar. İtlərlə… İtlər səsi eşitsələr, hamımız məhv olduq. Bütün qrup – otuza yaxın adam. Sizə aydındır? Bir qərar alınır. Heç kim komandi-rin əmrini qadına çatdırmağa ürək eləmir, amma ananın özü hər şeyi başa düşür. Uşağın qundağını suya salır və uzun müddət orada saxlayır.

Uşaq artıq qışqırmır. Bir cıqqırtı belə yoxdur. Biz isə başımızı yerdən qaldırıb kimsənin üzünə baxa bilmirik. Nə ananın, nə də bir-birimizin”.

“Biz əsir götürdükdə onları dəstəyə gətirirdik. Güllə-ləmirdik, bu, onlar üçün həddindən artıq ucuz ölüm olar-dı; donuz kimi şişlə öldürür, hissə-hissə parçalayırdıq. Mən bütün bu mənzərəyə tamaşa etmək üçün gedirdim. Gözləyirdim… Uzun müddət gözləyirdim ki, görüm ağrı-dan nə zaman gözləri partlayacaq. Bəbəkləri. Siz bu haq-da nə bilirsiniz ki? Onlar mənim anamla kiçik bacılarımı kəndin ortasındaca ocaqda yandırmışdılar…”

“Müharibədən yadımda nə itlər, nə də pişiklər qalıb, amma siçovullar xatirimdədir. Böyük-böyük siçovullar. Sarı-göy gözləri vardı… Onlar saysız-hesabsız idilər. Mən yaralandıqdan sonra sağalmağa başladığım vaxt hospital-dan geri, öz hissəmə göndərilmişdim… Hissəmiz Stalin-qrad yaxınlığında – səngərlərdə yerləşirdi.

Komandir əmr etdi: “Onu qızların qazmasına apa-rın”. Qazmaya girəndə ilk olaraq ona heyrətləndim ki, içəridə heç bir əşya yox idi. İynəyarpaqlardan hazırlanmış boş yatacaqlar idi, vəssalam. Heç kim heç bir xəbərdarlıq da etmədi. Mən çantamı orda qoydum və çıxdım, yarım saat sonra geri qayıtdığımda o, yox idi… Əşyalarımın, da-rağımın, qələmimin – heç bir şeyin izi-tozu belə qalma-mışdı. Sən demə, bir neçə dəqiqənin içində siçovullar gəmirmişdilər. Səhər isə mənə ağır yaralıların siçovullar tərəfindən gəmirilmiş əllərini göstərdilər. Heç bir qorxulu filmdə görməmişdim ki, siçovullar bombardmandan qa-baq şəhərdən necə qaçırlar. Bu, Stalinqradda olmamışdı. Vyazma yaxınlığında olmuşdu. Səhər-səhər bütün şəhə-rin küçələri siçovulla dolu idi, onlar çöllərə doğru qaçırdı-lar. Ölümün qoxusunu almışdılar. Minlərlə idilər. Qara, sarı… İnsanlar adamın içini ürpərdən bu mənzərəyə dəh-şət içində tamaşa edir və sığınmaq üçün evlərinə üz tutur-dular. Məhz onların gözlərimizdən itdiyi anda şəhər atəşə tutuldu. Təyyarələr başımızın üstünü aldı. Evlərin və zir-zəmilərin yerində toz-torpaq qaldı”.

“Stalinqrad döyüşlərində o qədər ölü var idi ki, artıq atlar onlardan qorxmurdular. Halbuki adətən qorxurlar. At heç vaxt ölmüş adamı tapdalayaraq üstündən adla-maz. Biz öz ölülərimizi toplamışdıq, amma alman meyid-ləri hər yerə səpələnmişdi. Donmuşdular. Buz bağlamış-dılar. Mən o zaman sürücü idim, artilleriya mərmiləri ilə dolu yeşikləri daşıyırdım; almanların kəllə sümüklərinin təkərlərin altında qalıb necə xırçıldadığını eşidirdim. Sümük səsləri… Və mən xoşbəxt idim…”

SENZORLA SÖHBƏTİMDƏN

– Bəli, biz Qələbəni çətinliklə əldə etdik, siz mütləq qəhrəmanlıq nümunələri axtarıb tapmalısınız. Onlar yüz-lərlədir. Amma siz müharibənin çirkablarını göstərirsiniz. Alt paltarları… Sizin yazıda Qələbəmiz qorxulu alınıb. Nəyə nail olmağa çalışırsınız?

– Həqiqətə…

– Siz elə bilirsiniz ki, həqiqət həyatda olan şeylərdir? Küçədə olanlardır? Xeyr, həqiqət bizim arzuladıqlarımız-dır. Biz necə olmaq istəyiriksə, odur!

* * *

“Hücuma keçmişdik… İlk alman qəsəbələri… Biz gən-cik, güclüyük, dörd ildir ki, qadın görmürük. Zirzəmilər-də şərab var. Yemək var. Alman qızlarını tuturuq və… On nəfər birini zorlayır. Qadın çatışmırdı, yerli əhali sovet ordusundan qaçırdı, biz də lap yeniyetmələri götürürdük. Qız uşaqlarını… On iki-on üç yaşda olanları. Əgər ağlayır-dılarsa, döyürdük, ağızlarına bir şey soxurduq. Onları ağ-rıdırdı, bizəsə gülməli idi. Mən indi başa düşə bilmirəm ki, necə belə edə bilmişdik. Ziyalı bir ailənin oğlu… Am-ma bu mən idim.

Qorxduğumuz yeganə şey o idi ki, qızlarımız bundan xəbər tutmasınlar. Bizim tibb bacıları. Onların qarşısında utanardıq…”

“Mühasirəyə düşmüşdük. Meşədə, bataqlıqlarda dər-bədər gəzirdik. Yarpaq yeyirdik, ağacların qabıqlarını gə-mirirdik. Hansısa kökləri. Beş nəfər idik, biri lap uşaq idi. Oğlan… Əsgərliyə yenicə çağırmışdılar.

Gecə yatdığım yerdəcə qulağıma bir pıçıltı səsi gəldi: “Bu uşaq yarımcandır, onsuz da öləcək. Başa düşürsən…” “Sən nə deyirsən?” “İnsan əti yeməlidir. Mənə bir zek⁴ da-nışmışdı. Onlar Sibir meşəsiylə düşərgədən qaçırmışlar. Özləri ilə bilərəkdən gənc bir oğlan da götürüblərmiş… Bu yolla da xilas olmuşdular…”

Onu vurmağa gücüm çatmadı. Səhərisi gün biz parti-zanlara rast gəldik”.

“Partizanlar səhər-səhər atla kəndə gəlmişdilər. Kən-din ağsaqqalını və onun oğlunu evdən çıxartdılar, dəmir-lə başlarına vurdular, ta ki yerə yıxılana qədər. Yıxıldıq-dan sonra isə bir az döydülər. Mən pəncərənin qabağında oturmuşdum. Hər şeyi görürdüm. Böyük qardaşım da partizanların arasında idi. O evə gəlib məni qucaqlamaq istəyəndə qışqırdım: “Yaxın gəlmə! Yaxın gəlmə! Sən qa-tilsən!” Sonra isə yerimdəcə donub qaldım. Düz bir ay da-nışa bilmədim.

Qardaşım həlak oldu. O sağ qalsaydı, nə olardı? Həm də evə qayıtmış olsaydı?”

“Səhər tezdən düşmənlər kəndimizi yandırdılar… Yalnız meşəyə qaça bilən adamlar sağ qaldı. Heç bir şey götürmədən qaçmışdıq, hətta çörək belə… Əlimiz bom-boş idi… Gecə Nastya xala, bizim qonşumuz dayanmadan ağladığı üçün qızını döydü. Uşaqlarının beşi də Nastya xalanın yanında idi. Yuleçka, mənim rəfiqəm, aralarında ən zəifi idi. Həmişə xəstə olurdu. Dörd qardaşı vardı, ha-mısı da balaca, hamısı da yemək istəyirdilər. Nastya xala az qala ağlını itirəcəkdi: “U-u-u-u-u”. Gecə isə eşitdim ki… Yuleçka yalvarır: “Ana, məni suda boğma. Daha ağla-mayacağam… Daha səndən yemək istəməyəcəyəm. Etmə-yəcəyəm…”

Səhər artıq Yuleçkanı görə bilmədim. Heç kim onu tapmadı.

Nastya xala… Biz kəndin yanıb kül olmuş xarabalıq-larına qayıdanda… Bütün kənd yanmışdı. Nastya xala öz bağındaca – alma ağacından özünü asdı. Uşaqları isə onun yanında dayanaraq yemək istəyirdilər…”

SENZORLA SÖHBƏTDƏN

– “Bunlar” yalandır. Bu, Avropanın yarısını azad edən əsgərimizin üstünə atılan böhtandır. Bizim partizan-ların… Qəhrəman xalqımızın… Bizə sizin kiçik əhvalatınız deyil, böyük tariximiz lazımdır. Qələbənin tarixi… Siz heç kimi sevmirsiniz. Bizim böyük ideyalarımızı sevmirsiniz. Marksın və Leninin ideyalarını…

– Bəli, mən böyük ideyaları sevmirəm. Mən balaca adamı sevirəm…

ÖZ SEÇDİKLƏRİMDƏN

“Bizi mühasirəyə alıblar… Siyasi rəhbərimiz də bi-zimlə birlikdədir. Həmin sovet əsgərlərinin düşmənə təs-lim olmayacağı ilə bağlı əmri oxudu. Yoldaş Stalinin dedi-yi kimi, bizdə əsir düşənlər yoxdur, satqınlar var. Uşaqlar silahlarını çıxardılar. Siyasi rəhbər əmr etdi: “Lazım deyil. Yaşayın, uşaqlar, siz hələ cavansınız”. Sonra da özünü vurdu.

Biz geri qayıtdıq. Bizimkilər artıq hücuma keçmişdi…

Balaca bir oğlanı da yaxşı xatırlayıram. O, hardansa torpaq qalağı altından, ya da zirzəmidən çıxaraq yanımı-za qaçıb gəldi və qışqırdı: “Mənim anamı öldürün… Mə-nim anamı öldürün. O almana aşiq olub…”

Onun gözləri qorxudan bərəlmişdi. Oğlanın arxasın-ca qapqara bir qarı qaçırdı. Başdan-ayağa qara paltarda idi. Qaçır, qaça-qaça da xaç vururdu: “Qulaq asmayın, övladım. Uşağı şeytan azdırıb”…

* * *

“Məni məktəbə çağırmışdılar… Mənimlə bir müəllim söhbət edirdi; biz evakuasiyadan yeni qayıtmışdıq:

– Mən sizin oğlunuzu başqa sinfə keçirmək istəyirəm. Mənim sinfimdə ən yaxşı şagirdlər oxuyur.

– Axı, mənim oğlum da ancaq “beş” alır”.

– Bu, vacib deyil. Uşaq almanların burnunun dibində yaşayıb.

– Hə, biz çox əziyyət çəkdik.

– Demək istədiyim məsələ bu deyil. Kim ki işğal altında yaşayıb. Bu adamlar şübhə altında olan insanlardı. Bax, məsələn, siz…

– Nə? Mən sizi başa düşmürəm…

– Biz onun doğru istiqamətdə inkişaf etdiyinə əmin deyilik… Bax, o kəkələyir…

– Bilirəm. Qorxmuşdu, ondan sonra əmələ gəlib. Onu bizim mənzilimizdə yaşayan alman zabiti döymüşdü…

– Bax, görürsünüz… Özünüz də etiraf edirsiniz. Düşmənlə bir yerdə yaşamısınız…

– Bəs o düşmənin Moskvaya qədər gəlib çıxmasına kim imkan vermişdi? Bizim uşaqlarımızla birlikdə orada qalmağımıza kim şərait yaratmışdı?

Mən özümdən çıxdım. İki gün qorxu ilə gəzdim ki, müəllim məni satacaq. Amma o, oğlumu öz sinfində sax-ladı.”

* * *

“Gündüz biz alman və polislərdən, axşamlar isə par-tizanlardan qorxurduq. Mənim axırıncı inəyimi partizan-lar əlimdən alıb aparmışdılar, təkcə pişiyimiz qalmışdı. Partizanlar ac və qəddar idilər.

Onlar inəyimi aparır, mən isə dallarınca gedirdim. On kilometrə yaxın yolu arxalarından getdim. Yalvardım ki, qaytarın. Üç uşağım daxmada məni gözləyir.

Müharibədə yaxşı insan tap, görüm, necə tapacaqsan.

Özümüzünkülər də bir-birinin üstünə hücum edirdi-lər. Qolçomaqların uşaqları sürgündən geri qayıtmışdılar. Onların valideynləri həlak olmuşdu, özləri isə alman ha-kimiyyətinə xidmət edir, bu yolla qisas alırdılar. Biri ko-mada qoca bir müəllimi güllələmişdi. Bizim qonşumuzu. O nə zamansa bunun atasını satmışdı, qolçomaq çıxarmış-dı. Qatı kommunist idi.

Almanlar əvvəlcə kolxozları ləğv etdilər, camaata tor-paq payladılar. İnsanlar elə bil Stalindən sonra dərin bir nəfəs aldı. Biz vergi ödəyirdik. Özü də müntəzəm şəkil-də… Sonra isə bizi yandırmağa başladılar. Bizi də, evləri-mizi də. Mal-qaramızı aparır, özümüzü isə yandırırdılar.

Oh, qızım, mən sözlərdən qorxuram. Sözlər çox qor-xuludurlar. Mən yaxşılıq etdiyimçün xilas ola bildim. Heç kimə pislik arzulamırdım… Hamıya yazığım gəlirdi…”

* * *

“Mən ordu ilə birlikdə Berlinə qədər getmişəm… Öz kəndimə iki şöhrət ordeni və medallarla qayıtdım. Üç gün qaldım, dördüncü gün isə anam məni yatağımdan qaldı-raraq dedi:

– Qızım, səninçün bir bağlama hazırlamışam. Çıx, get… Çıx, get… Səndən sonra iki balaca bacın böyüyür… Onları kim alacaq? Hamı bilir ki, sən dörd il kişilərlə birlikdə cəbhədə olmusan.

Mənim yarama dəyməyin, yaxşısı budur ki, başqaları kimi siz də mənim mükafatlarım haqqında yazın…”

* * *

“Müharibə elə müharibədir. Müharibə sizin üçün te-atr deyil. Çöldə dəstəni sıraya düzdülər, biz dairə şək-lində dayandıq. Ortada isə Mişa K. və Kolya M. – bizim uşaqlar… Mişa cəsur kəşfiyyatçı idi, qarmonda çala bilir-di. Oxumaq məsələsində isə heç kim Kolyadan daha yaxşı ola bilməzdi…

Hökmü uzun-uzadı oxudular: filan kənddə iki şüşə gecə arağı tələb ediblər… gecə isə iki qızı… Filan kənddə isə… Kəndlinin əlindən paltosunu və tikiş maşınını alıb-lar. Sonra da satıb arağa xərcləyiblər. Qonşuları evindəcə. Güllələnməyə məhkum edilirlər…

Kim güllələyəcəkdi? Dəstə susurdu… Kim?! Susur-duq… Hökmü komandirin özü yerinə yetirdi…”

* * *

“Mən pulemyotçu idim. O qədər adam öldürmüş-düm ki…

Müharibədən sonra uzun müddət ana olmaqdan qorxdum. Yalnız bir qədər sakitləşdikdən sonra doğdum. Yeddi il keçdikdən sonra… Amma indiyə kimi də heç bir şeyə görə onları bağışlamamışam. Heç bağışlamayacağam da… Mən əsir düşmüş almanları görəndə sevinirdim. Sevinirdim ki, onlara baxanda insanın yazığı gəlir: ayaq-larında çəkmə əvəzinə ayaq sarığı, başlarında sarğı… Kən-din içi ilə keçirib aparırlar, onlar isə yalvarır: “Ana, çörək ver… Çörək ver…”

Məni heyrətə gətirən o idi ki, kəndli qadınlar öz dax-malarından çıxır, kimisi onlara bir parça çörək, kimisi kar-tof atırdı. Oğlan uşaqları isə əsir dəstəsinin dalınca qaça-raq onları daşa tuturdular. Qadınlar ağlaşırdılar…

Mənə elə gəlir ki, mən iki həyat yaşamışam – biri kişi, digəri isə qadın həyatı…”

* * *

“Müharibədən sonra…

Müharibədən sonra insan həyatının heç bir dəyəri qalmadı. Bir misal çəkim. İşdən sonra avtobusda gedir-dim, birdən haray-qışqırıq qopdu: “Oğrunu tutun! Oğru-nu tutun! Mənim çantam…” Avtobus dayandı. O dəqiqə basabas düşdü. Gənc bir zabit oğlan uşağını küçəyə çıxardı, əllərini öz dizlərinin üstünə qoydu və “bax!” Əllə-rini iki yerə qırdı. Sonra geri qayıtdı. Və biz yolumuza da-vam etdik. Heç kim oğlanı müdafiə etməyə çalışmadı da… Heç milis də çağrılmadı. Həkim çağıran da olmadı. Zabi-tin isə bütün sinəsi medallarla dolu idi. Mən öz dayanaca-ğımda düşmək istədikdə o, tez yerindən qalxdı və mənə əlini uzatdı: “Buyurun, düşün, xanım qız…” Bu dərəcədə nəzakətli.

Eh… Bu o deməkdir ki, hələ müharibədir. Bütün insanlar da müharibə insanlarıdır…”

* * *

“Qızıl Ordu gəldi…

Bizə adamlarımızın basdırıldığı qəbirləri açmağa ica-zə verdilər. Adətə görə, hamımız ağ paltarda olmalı idik – ağ köynəklərdə, ağ yaylıqlarda… Adamlar kənddən baş-dan-ayağa ağ paltarlar içində, ağ döşəkağlarına bürünə-rək çıxdılar. Ağ naxışlı dəsmallarla…

Qazdıq. Kim nə tapırdısa, deyirdi, özü də götürürdü. Kimisi arabada bir əl apardı, kimisi at arabasında kəllə. İnsan uzun müddət torpağın altında bütöv qalmır axı, onların hamısı bir-birinə qarışmışdı… Bir də torpağa…

Bacımı tapa bilmədim, mənə elə gəldi ki, donunun bir parçasını gördüm – bu onun idi, deyəsən, nəsə tanış gəlirdi. Elə həmin parça qalığını da tabuta qoyub dəfn et-dik.

Atamla bağlı “itkin düşmüşdür” yazan kağız aldıq. Başqaları həlak olanlarla bağlı nəsə xəbər alırdılar, anam-la məni isə kənd sovetində qorxutdular: “Sizə heç bir yar-dım düşmür. Bəlkə də, o alman frausu ilə kef içində yaşa-yır. Xalq düşmənidir…”

Mən Xruşşovun vaxtında atamı axtarmağa başladım. Qırx ildən sonra… Qorbaçovun zamanında isə cavab al-dım: “Siyahılarda adı yoxdur…” Amma onun polk yol-daşlarından biri səsimizə hay verdi. Öyrəndim ki, sən de-mə, atam qəhrəmancasına həlak olubmuş. Mogilov yaxın-lıqlarında əlində qranatla tankın altına atılıb…

Heyf ki, bu xəbəri aldığım zamanlara qədər anam yaşaya bilmədi. O, xalq düşməninin arvadı ləkəsi ilə dün-yadan köçdü. Satqın arvadı… Onun kimi olanların sayı çox idi. O vaxta qədər yaşaya bilmədi. Mən məktubla bir-likdə onun məzarının üstünə getdim… Oxudum…”

* * *

“Əksəriyyətimiz inanırdı…

Düşünürdük ki, müharibədən sonra hər şey dəyişə-cək. Stalin öz xalqına inanacaq. Hələ müharibə qurtarma-mışdı, amma eşelonlar artıq Maqadana yol almışdı. Qələ-bə çalanların da olduğu eşelonlar. Əsirlikdə olan, alman düşərgələrində sağ qalmağı bacaran, almanların işləmək üçün apardıqları – onlar Avropanı görmüşdülər – həbs edilmişdilər. Kim xalqa insanların orada necə yaşadığını danışa bilərdi. Kommunistlərsiz. Orada evlər necədir, yol-lar necədir! Orada heç yerdə kolxoz yoxdur…

Qələbədən sonra hər kəs susdu. Susdular və mühari-bədən əvvəl oduğu kimi qorxdular…”

* * *

“Biz gedirik…

Bizdən sonra gələnlər kimdir? Mən – tarix müəllimi-yəm. Səhv etmirəmsə, tarix dərsliklərini üç dəfə yenidən köçürüblər. Mən üç fərqli kitabla öyrətmişəm.

Bizdən sonra nə qalacaq? Nə qədər ki, sağıq, özü-müzdən soruşun. Sonra haqqımızda heç nə uydurmayın. Soruşun…

Bilirsiniz, insan öldürmək nə qədər çətindir?! Mən gizli fəaliyyət göstərirdim. Yarım ildən sonra bir tapşırıq aldım – zabit yeməkxanasına ofisiant kimi işə düzəlmək… Gənc idim, gözəl idim… Götürdülər. Şorba qazanına zə-hər atmalı və elə həmin gün də partizanların yanına qaç-malı idim. Onlara alışmışdım; düşmən idilər, amma hər gün onları görürdüm. “Danke şön… Danke şön…” – deyir-dilər. Bu çətindir. Öldürmək çətindir…

Bütün ömrüm boyu tarix dərsi keçmişəm, amma eyni zamanda da bilirdim ki, heç bir tarixi hadisədə hər şeyi axıra qədər bilmirik. Bütün yaşanmış hissləri, bütün həqi-qəti…”

* * *

“Mən özüm də uzun müddət inana bilmirdim ki, Qələbəmizin iki siması var – biri gözəl, digəri isə qorxulu. Baxmaq mümkün deyil. Dözülməzdir. Mənim öz mühari-bəm var idi…”

XATIRLAMAQ İSTƏMİRƏM

Minsk yaxınlığında köhnə üçotaqlı bina idi. O bina-lardan ki, müharibədən sonra tələm-tələsik və o zamanlar bizim düşündüyümüzə görə, müvəqqəti tikilmişdi. Çox-dan idi ki, yasəmən kolları ilə əhatələnmişdi. Yeddi il, son dərəcə heyrətli və əzab verən yeddi il davam edən ax-tarış prosesi elə ondan başlamışdı. O zaman mən özüm üçün müharibə aləmini – sonuna qədər açılmamış sirləri və mənası olan bir dünyanı kəşf edəcəyimi düşünürdüm. Ağrı, nifrət, həvəs duyacaqdım. Şəfqət və heyrət yaşaya-caqdım. Ölümün qətldən nə ilə fərqləndiyini, insanlıqla qeyri-insanilik arasındakı sərhədi anlamağa çalışacaqdım.

İnsan başqa bir insanı öldürə biləcəyi fikrilə – dəli bir düşüncə ilə necə tək qala bilir? Hətta öldürməyə borclu-dur da. Fərqinə varacaqdım ki, müharibədə ölümdən baş-qa bir çox başqa şeylər də var… Orada bizim adi həyatı-mızda mövcud olan hər şey yaşarıdır. Müharibə – özü də həyatdır.

Saysız-hesabsız insani həqiqətlərlə toqquşacaqdım. Sirlərlə. Əvvəllər mövcud olduğundan xəbərim belə ol-mayan bir çox məsələlər haqqında düşünəcəkdim. Mə-sələn, nə üçün biz yamanlığa təəccüblənmirik, nə üçün bizdə pislik qarşısında heyrət etmək hissi mövcud deyil?

Bu, həddindən artıq uzun yol olacaqdı. Bütün ölkə boyu onlarla səfər, yüzlərlə yazılmış kaset, minlərlə metr maqnitofon lenti… Beş yüz görüş… Sonrasını saymaqdan əl çəkdim, simalar yaddaşımdan silinməyə başladı, yal-nızca səslər qaldı.