Kitabı oku: «Müharibə qadın simalı deyil»
Biz hələ həyatın nə demək olduğunu bilmədən
həyat uğrunda ölürdük…
Hər şey haqqında ancaq kitablarda oxumuşduq.
Svetlana Aleksiyeviç
SVETLANA ALEKSİYEVİÇ
MÜHARİBƏ
QADIN SİMALI DEYİL
sənədli oçerk
II NƏŞR
Rus dilindən tərcümə edən:
Nərgiz Cabbarlı
Naşir:
Səbuhi Şahmursoy
Redaktor və korrektor:
Nizami Hüseynov
Texniki redaktor:
Aytən Paşayeva
Dizayn və qrafika:
Tamerlan İsmayılzadə
Orijinal adı:
Светлана Алексиевич, “У войны не женское лицо”
Svetlana Aleksiyeviç, “Müharibə qadın simalı deyil”, sənədli oçerk
© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2021 / 492 səh. II nəşr
ISBN: 9088338766936
“Xan” nəşriyyatı “Ən yeni nobelçilər” layihəsi çərçivəsində növbəti kitabı təqdim edir. 2015-ci ilin Nobel mükafatı laureatı, Belorus yazıçısı Svetlana Aleksiyeviçin “Müharibə qadın simalı deyil” əsəri Böyük Vətən Müharibəsinə sə-nədli baxış kimi dəyərləndirilə bilər. Əsəri maraqlı edən cəhət yazıçı-jurnalistin onu müharibədə iştirak edən qadınların danışıqları əsasında qələmə almasıdır. Bir də müharibəyə “qadın baxışı” və “qadın gözü” ilə baxmağa çalışması… Siz əsərdə məhz bununla bağlı olaraq meydana çıxan çox təsirli səhnələrin, təsvirlərin və duyğuların şahidi olacaqsınız.
© “XAN” nəşriyyatı / 2021
2005
– Qadınlar ilk dəfə nə vaxt orduda peyda oldular?
– Eramızdan əvvəl dördüncü əsrdə Afinada və Spar-tada gedən yunan müharibələrində artıq qadın döyüşçü-lər var idi. Sonralar isə onlar Makedoniyalı İsgəndərin yü-rüşlərində göründülər.
Rus tarixçisi Nikolay Karamzin əcdadlarımız haqqın-da yazır: “Slavyan qadınları müharibəyə bəzən ataları və ərləri ilə birlikdə gedirdilər. Belə ki, 626-cı ildə Konstanti-nopolun işğalı zamanı yunanlar öldürülən slavyanlar ara-sında çoxlu qadın aşkar etmişdilər. Uşaqlarını tərbiyə edən analar onları döyüşçü olmağa da hazırlayırmışlar”.
– Bəs yeni dövrdə?
– İlk dəfə 1560-1650-ci illərdə İngiltərədə qadın əsgər-lərin xidmət etdiyi hospitallar yaratmağa başlayıblar.
– Bəs XX əsrdə?
– … İlk dəfə iyirminci əsrin əvvəllərində – Birinci Dün-ya Müharibəsində İngiltərə Krallığı Hərbi hava qüvvələ-rinə qadınları qəbul etməyə başladı. Krallıq yardımçı kor-pusu və avto-nəqliyyat qadın legionu yaradıldı – 100 min adamdan ibarət.
Rusiyada, Almaniyada, Fransada bir çox qadınlar da hərbi hospitallarda və sanitar qatarlarında xidmət etməyə başladılar. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı isə bütün dünya qadın fenomeninin şahidinə çevrildi. Qadınlar ar-tıq dünyanın bir çox ölkələrində hərbin bütün sahələrin-də xidmət edirdilər: ingilis ordusunda 225 min, Amerika ordusunda 450-500 min, alman ordusunda – 500 min qa-dın vardı.
Sovet ordusunda milyona yaxın qadın döyüşürdü. Onlar bütün hərbi peşələrə yiyələnmişdilər. Hətta “kişi” peşələrinə belə. Bu səbəbdən də hərb sahəsində dil prob-lemi meydana çıxdı: o zamanlar “tankçı”, “piyada”, “av-tomatçı” sözlərinin qadın cinsi üçün qarşılığı yox idi, çün-ki bu işləri heç vaxt qadınlar icra etməmişdilər. Qadınla bağlı sözlər orada – müharibədə yaradıldı.
Tarixçi ilə söhbətdən
İNSAN MÜHARİBƏDƏN BÖYÜKDÜR
(kitabın gündəliyindən)
“Əbəs yerə öldürülmüş milyonlar
Qaranlıqda cığırlar tapdadılar…”
Osip Mandelştam
1978-1985-ci illər
Müharibə haqqında kitab yazıram…
Mən – müharibə haqqında kitab oxumağı sevməyən bir insan… Halbuki, uşaqlıq və gənclik illərimdə bu, hər kəsin ən sevimli məşğuliyyəti idi. Bütün həmyaşıdları-mın. Əslində, bunda təəccüblü bir şey də yoxdur – biz Qələbənin övladları idik. Qaliblərin uşaqları…
Müharibə haqqında xatırladığım ilk şey? Mənim üçün anlaşılmaz və qorxulu olan sözlər arasında yaşadı-ğım uşaq kədəridir. Həmişə müharibə haqqında danışır-dılar: məktəbdə və evdə, toylarda və xaç mərasimlərində, bayramlarda və yaslarda… Hətta uşaqların etdiyi söhbət-lərdə belə…
Qonşunun oğlu bir dəfə məndən soruşdu:
– Bu adamlar torpaq altında nə edirlər, görəsən?
Biz də müharibənin sirrini açmaq istəyirdik.
Elə o vaxtlardan ölüm haqqında düşünməyə başla-dım. Və artıq heç vaxt onun barəsində düşünməkdən vaz keçə bilmədim; o, mənim üçün həyatın ən vacib sirrinə çevrildi.
Bizdə hər şey öz başlanğıcını həmin sirli və qorxulu dünyadan götürür. Ailəmizdə ukraynalı babam – anamın atası cəbhədə həlak olmuş, haradasa macar torpaqlarında dəfn edilmişdi; belarus nənəmsə, yəni atamın anası par-tizan dəstələrində yatalaq xəstəliyindən ölmüşdü; onun iki oğlu orduda xidmət edirdi və müharibənin ilk ayların-daca itkin düşmüşdülər; üç övladından yalnız biri geri qayıtmışdı. Atam.
Əslində, bütün evlərdə vəziyyət eyni idi. Hər kəsdə. Ona görə də, ölüm haqqında düşünməmək mümkün de-yildi. Hər yerdə ölənlərin kölgəsi dolaşırdı.
Kənd uşaqları müharibədən sonra hələ uzun müddət “dava-dava” oynadılar. Bu zaman bir-birilərinə öyrəndik-ləri alman sözlərini qışqırırdılar: “Xende xox!”, “Tsur-yuk”, “Hitler kaput!”
Biz müharibəsiz dünya tanımırdıq, o, bizim üçün ye-ganə tanış aləm idi; müharibə adamlarısa – bizə doğma insanlar… Mən heç indi də başqa bir dünya və başqa cür insan tanımıram. Ümumiyyətlə, görəsən, belələri nə za-mansa olubmu?
* * *
Müharibədən sonra mənim uşaqlığımın kəndi “qa-dınlar kəndi” idi. Yəni arvad kəndi. Bu kənddə kişi səsi-nin eşidildiyini xatırlamıram. Yaddaşımda bu elə belə də qalıb: müharibə haqqında yalnız arvadlar danışır… Ağla-yır… Ağlayan kimi də oxuyurlar.
Məktəb kitabxanasında kitabların yarısı müharibə haqqındadır. Kənd kitabxanasında da, atamın tez-tez ki-tab dalınca getdiyi rayon mərkəzi kitabxanasında da… İn-di mənim “niyə” sualına cavabım var. Məgər bu təsadüf idi? Biz hər zaman müharibə edirdik, ya da müharibəyə hazırlaşırdıq. Yaxud da necə döyüşdüyümüzü yada salır-dıq. Heç vaxt başqa cür yaşamamışdıq, yəqin ki, başqa cür yaşamağı bacarmırdıq da. Heç başqa cür yaşamağın necə bir şey olduğunu təsəvvür belə etmirdik… Bəlkə də nə zamansa hələ uzun müddət bunu öyrənməli olacağıq.
Məktəbdə bizə ölümü sevməyi öyrədirdilər. Biz… uğ-runda ölmək istədiyimiz haqqında inşalar yazırdıq. Xəyal qururduq.
Küçədəki səslər isə tamam başqa şeylərdən danışır, başqa sözlər çığırır və bizi daha çox cəlb edirdi.
Mən uzun müddət reallığın qorxutduğu və cəlb etdi-yi kitab adamı olmuşam. Həyatı bilmədiyimizdən içimiz-də qorxusuzluq meydana çıxmışdı. İndi isə düşünürəm: görəsən, realist insan olsaydım, özümü belə bir uçuruma atmağı bacarardımmı?
Bütün bunların səbəbi nə idi – xəbərsizliyimmi? Yox-sa gedəcəyim yolu ruhən hiss etdiyim üçün belə olmuş-dum? Axı yolu hiss etmək mümkündür.
Uzun müddət axtardım. Düşündüm ki, görəsən, eşit-diklərimi hansı sözlərlə ifadə edə bilərəm? Mənim dün-yanı görmək tərzimə, gözlərimin, qulaqlarımın duyumu-na cavab verəcək janr vardımı?
Bir dəfə əlimə A.Adamoviçin “Mən – od vurulmuş kənddənəm” adlı kitabı keçdi.
Belə bir sarsıntını yalnız bir dəfə keçirmişdim – Dos-toyevskini oxuyanda. Burda isə – qeyri-adi bir forma var-di: sanki roman həyatın öz səslərindən yığılmışdı. Uşaq-lıqda eşitdiklərimdən, indi küçədə deyilənlərdən, evdə, kafedə, trolleybusda pıçıldananlardan… Belə! Dairə qa-pandı! Mən aradığımı tapdım. Hiss edirdim. Ales Ada-moviç mənim müəllimim oldu.
* * *
İki il görüşməkdən və qeyd etməkdən daha çox dü-şündüm. Oxudum. Mənim kitabım nə haqda olacaq? Tu-taq ki, müharibə haqqında daha bir kitab yazıldı… Tarix-də artıq minlərlə müharibə olmuşdu – kiçik və böyük, bil-diyimiz və bilmədiyimiz… Və onlar haqqında öz sayların-dan da çox kitab yazılmışdı. Amma… Kişilər yazıb və kişi-lər haqqında yazıblar – bunu o dəqiqə görmək olurdu. Bizə müharibə haqqında bəlli olan hər şey “kişi səsi” ilə çatdırılmışdı. Hamımız müharibə haqqında “kişi təsəvvü-rü” və “kişi təəssüratları”nın əsarəti altında idik. “Kişi” sözlərinin… Qadınlar isə susurdular. Məndən başqa heç kim nənəmi sorğu-suala tutmamışdı. Anamı da həmçi-nin. Hətta cəbhədə olanlar belə, susurdular. Əgər danış-mağa başlayırdılarsa da, o zaman da öz müharibələri de-yil, başqalarının döyüşləri haqqında danışırdılar. Başqa bir müharibə haqqında… Kişi səsinin tembrinə salırdılar özlərini.
Yalnız evdə olarkən, ya da cəbhə rəfiqələrinin yanın-da ağlamağa başladıqda müharibəni – mənə qətiyyən ta-nış olmayan bir müharibəni xatırlayırdılar (jurnalist kimi səfərlər zamanı dəfələrlə bunun şahidi oldum).
Uşaqlıqda olduğum kimi yenə də sarsılmışam. Onla-rın söhbətlərində sirr dolu hadisələr vəhşicəsinə diş ağar-dır…
Qadınlar danışmağa başlayanda bu söhbətlərdə bi-zim oxumağa və eşitməyə adət etdiyimiz şeylər yoxdur, ya da demək olar ki, yoxdur: insanlar qəhrəmancasına ne-cə başqalarını öldürür və qalib gəlirlər. Ya da necə məğ-lub olurlar. Texnika necə idi, generallar necə idi.
Qadın söhbətləri başqa cür və başqa şeylər haqqın-dadır. “Qadın müharibə”sinin öz rəngləri, öz qoxuları, öz işıqlandırması və öz hiss məkanı var. Öz sözləri var. Ora-da qəhrəmanlar və ağlagəlməz qəhrəmanlıqlar yoxdur; orada sadəcə insanlar var, qeyri-insani, amma eyni za-manda da insani işlə məşğul olan insanlar… Və orada yal-nız onlar (insanlar!) əzab çəkmirlər, eyni zamanda torpaq da, quşlar da, ağaclar da əzab çəkir. Bizimlə birlikdə yer üzündə yaşayan hər kəs! Və onlar danışmadan əzab çə-kirlər; bu daha qorxuludur…
– Niyə, – dəfələrlə özümdən soruşmuşam, – niyə nə zamansa tamamilə kişi dünyası olan bir dünyada öz yer-lərini əldə edən qadınlar öz tarixlərini yaratmağa nail ol-mayıblar? Öz sözlərini və öz hislərini… Doğrudanmı öz-lərinə inanmayıblar? Bununla da bütöv bir dünya bizdən gizlin qalıb?! Müharibə bilinməzlik pərdəsinə bürünüb?!
Mən bu müharibənin tarixçəsini yazmaq istəyirəm. Qadın tarixçəsini.
İLK QEYDLƏRDƏN
Heyrət: bu qadınların hərbi peşələri – sanitar-təlimat-çı, snayper, pulemyotçu, zenit topları komandiri, sapyor idi, indi isə elə həmin qadınlar mühasib, laborant, ekskur-siyaçı, müəllim işləyirlər. Rollar üst-üstə düşmür – orada və burada. Sanki özləri haqqında deyil, hansısa başqa qız-lar haqqında danışırlar. Bu gün özləri belə özlərinə heyrət edirlər. Və mənim gözlərim önündəcə tarix “insanlaşır”, adi həyata oxşamağa başlayır. Fərqli bir işıqlanma mey-dana çıxır.
Gözəl nağılçılarla rastlaşıram, onların həyatlarında elə vərəqlər var ki, klassikanın istənilən səhifələri ilə rəqa-bət apara bilər. Mümkündürmü ki, İnsan özünü yuxarı-dan – səmadan, aşağıdan – torpaqdan bu qədər aydın gö-rə bilsin?! Yuxarı və aşağı – mələklərə və iblisə doğru uza-nan yolu keçib gedə bilsin?!.
Xatirələr yox olmuş reallığın ehtiraslı və ya ehtirassız nəql edilməsi deyil, keçmişin yenidən doğuluşudur; o za-man ki, Zaman geri dönür… Hər şeydən əvvəl bu, yaradı-cılıqdır. İnsanlar danışdıqları zaman yaradırlar, öz həyat-larını yenidən “yazırlar”. Bəzən elə də olur ki, “sona qə-dər tamamlayır”, ya da “yenidən üzünü köçürürlər”. Bu məqamda ayıq-sayıq olmaq lazımdır. Tətikdə olmaq la-zımdır. Amma eyni zamanda da, istənilən yalan yavaş-yavaş öz-özünü məhv edir, bu qədər çılpaq olan həqiqətlə qonşuluqda yaşamağa davam gətirə bilmir. Bu virus belə bir mühitdə yaşaya bilməz. Çünki hərarət həddindən ar-tıq yüksəkdir!
Artıq qeyd etdiyim kimi, sadə insanlar özlərini daha səmimi aparırlar – tibb bacıları, aşpazlar, paltaryuyanlar… Onlar danışdıqları zaman, belə demək mümkündürsə, sözləri qəzet və oxuduqları kitabların səhifələrindən de-yil, özlərindən “çıxarırlar”. Yəni yad bir yerdən almırlar. Yalnız öz şəxsi əzab və sarsıntılarından…
Nə qədər qəribə olsa da, adətən təhsilli insanların his-ləri və dilləri Zamanın düzəlişlərinə daha çox məruz qa-lır. Onun ümumi şifrələməsinə… Başqalarının məlumat-ları ilə yoluxmaya… Ümumi ruha.
Tez-tez müxtəlif mühitlərdə gəzməli olursan ki, kişi deyil, qadın müharibəsi haqqında eşidəsən: necə geri çə-kiliblər, necə irəliləyiblər, cəbhənin hansı hissəsində olub-lar… Bir görüşə deyil, çoxsaylı seanslara ehtiyacın olur. Eynilə inadkar portret ustası kimi…
Bəzən tanımadığım evdə, ya da mənzildə bütün gü-nü – uzun-uzadı oturmalı oluram. Çay içir, bu yaxınlarda alınan hansısa köynəkləri geyinib-yoxlayır, saç düzümlə-rini müzakirə edir, kulinariya reseptlərindən danışırıq. Birlikdə nəvələrin şəkillərinə baxırıq. Bax, elə bu zaman… Bir müddət sonra – nə qədər zamandan sonra və nə üçün məhz bu anda olduğunu heç vaxt bilməyəcəksən – bir-dən-birə gözlədiyin həmin müdhiş məqam yetişir; o an ki, insan abidələşmiş gips və dəmir-beton qanunlardan uzaq-laşır və özünə doğru gedir. Ruhuna… Müharibəni deyil, öz cavanlığını xatırlamağa başlayır. Həyatının bir parça-sını… Bax, məhz həmin anı yaxalamaq lazımdır. Əldən verməmək!
Adətən sözlər və faktlarla doldurulmuş uzun gündən sonra yaddaşında yalnız bircə ifadə qalır: “Mən cəbhəyə gedəndə elə balaca idim ki, müharibə müddətində hətta boyum da uzandı…”
Bu cümləni hələ də qeyd kitabçamda saxlayıram, hal-buki maqnitofonda onlarla metr lent yazılıb. Dörd-beş ka-set…
Mənə nə kömək edir? Birlikdə yaşamağa adət etmə-yimiz. Birgə… Ümumi insanlar. Bizdə hər şey ümumidir – həm xoşbəxtlik, həm göz yaşı. Əzab çəkməyi və bu əzab haqqında danışmağı bacarırıq. Əzab bizim ağır və bəxti gətirməyən həyatımıza haqq qazandırır. Bizim üçün ağrı – sənətdir. Etiraf etməliyəm ki, qadınlar bu yola daha cəsarətlə üz tuta bilirlər.
* * *
Onlar məni necə qarşılayırlar?
“Qız”, ”qızım”, “qızcığazım”, – adlandırırlar… Yəqin ki, nəsildaşları olsaydım, mənimlə tamam başqa cür dav-ranardılar. Sakit və bərabərhüquqlu insantək. Gənclik və qocalığın görüşündən yaranan sevinc və heyrət hissi ol-madan.... Bu, çox vacib məqamdır: o zaman onlar gənc olublar, indi, yəni xatırladıqları an yaşlıdırlar… O günləri bütöv bir ömürdən sonra xatırlayırlar – qırx il keçdikdən sonra… Öz dünyalarını ehtiyatla mənə açır, şəfqətlərini əsirgəmirlər: “Təəssüf edirəm ki, orada olmuşam. Təəssüf edirəm ki, bütün bunları görmüşəm. Müharibədən sonra ərə getdim. Ərimin arxasında gizləndim. Özüm gizlən-dim. Anam da yalvarırdı: “Sus! Sus! Etiraf etmə!” Mən Vətən qarşısında öz borcumu yerinə yetirmişəm, amma orda olduğum üçün çox kədərliyəm. Kədərlənirəm ki, bunu bilirəm. Sən isə hələ lap cavansan. Sənə yazığım gəlir…”
Tez-tez müşahidə etdiyim bir şey var: onlar özlərini dinləyirlər. Ruhlarının səsinə qulaq verirlər. Onu sözlə tutuşdurmağa çalışırlar. Uzun illərdən sonra insan başa düşür ki, bir zamanlar yaşayıb, həyatı olub, indi isə barış-maq və getməyə hazırlaşmaq vaxtıdır. İstəmirsən, elə-be-lə, danışmadan, içindəkiləri tökmədən yoxa çıxmaq ağır gəlir… Hiss edilmədən… Ayaqüstü yola salınırmış kimi… Və o zaman – geri boylandığın o an insanın içində nəinki özünün olan şeylər haqqında danışmaq istəyi baş qaldırır, eyni zamanda da həyatın sirrinə yetişmək arzusu oyanır. İnsan özlüyündə bir suala cavab vermək istəyir: nə üçün bu onun başına gəldi?
O hər şeyə bir qədər vidalaşırmış kimi – kədərli nə-zərlərlə baxır. Demək olar ki, Oradan…
Artıq yalan deməyin və özünü aldatmağın mənası yoxdur. O bilir ki, ölüm haqqında düşünmədən İnsan ru-hunda heç bir şey görmək mümkün deyil. Onun mövcud-luğunun sirri hər şeydən daha yüksəkdə dayanır.
Müharibə həddindən artıq intim yaşantıdır. Və insan həyatı kimi də sonsuzdur.
Bir dəfə bir təyyarəçi qadın mənimlə görüşməkdən imtina etdi. Səbəbini telefonda izah etdi:
– Bacarmıram… Xatırlamaq istəmirəm. Mən üç il mü-haribədə olmuşam. Və üç il özümü qadın kimi hiss etmə-mişəm. Mənim orqanizmim ölmüşdü. Aybaşı belə olmur-dum və demək olar ki, heç bir qadınlıq hissi keçirmirdim. Halbuki gözəl idim. Gələcək ərim mənə evlənmək təklif edəndə… Bu artıq Berlində, reyxstaqda olmuşdu. O dedi: “Müharibə bitdi. Biz sağ qaldıq. Bəxtimiz gətirdi. Mənim-lə evlənərsən?” O zaman ağlamaq istədim. Qışqırmaq! Onu vurmaq! Necə yəni “evlənək?” Bütün bu dəhşətin içində “ərə gəl”? Qap-qara hisin-pasın və qara kərpiclərin arasında?
“… Sən bir mənə bax. Gör, nə gündəyəm? Sən əvvəlcə məndən bir qadın yarat: çiçək bağışla, qayğıma qal, gözəl sözlər söylə… Mən bunu elə arzulayıram ki! Elə gözlə-yirəm ki!”
Az qala onu vurmuşdum… Vurmaq istəyirdim.
Onun yanaqlarının biri yanmış, qızarmışdı və mən gördüm ki, o hər şeyi başa düşüb. Çünki yanan yanaqları ilə göz yaşı süzülürdü. Həmin o yara yerindən… Bu vaxt özüm də nə danışdığıma inanmadan dedim: “Hə, sənə ərə gələrəm”.
Amma indi danışa bilmirəm. Gücüm yoxdur. Çünki bütün bunları təzədən – ikinci dəfə yaşamalı olacağam”…
Mən onu başa düşdüm. Amma bütün bunlar onsuz da yazdığım kitabın bir səhifəsi, ya da yarım səhifəsi ola-caqdı…
Mətnlər, mətnlər… Hər yerdə – mətnlər. Mənzillərdə və kənd evlərində, küçələrdə və qatarlarda… Mən qulaq asıram… Getdikcə başqa insanlara tərəf çevrilmiş böyük bir qulağa çevrilirəm. Mən “səsləri” oxuyuram.
* * *
İnsan müharibədən daha böyükdür.
Məhz o şeylər yadda qalır ki, orada İnsan daha çox-dur. Ona Tarixdən daha güclü hiss rəhbərlik edib… Mən məsələni daha geniş götürməliyəm – yalnızca müharibə haqqında həqiqəti deyil, ümumiyyətlə, ölüm və həyat haqqında yazmalıyam. Dostoyevskinin sualını verməli-yəm: insanda neçə insan yaşayır? Və insanın içində olan insanı necə müdafiə etmək olar?
Şübhəsiz ki, şər cəlbedicidir. O, xeyirxahlıqdan daha çoxçeşidlidir. Daha cazibədardır.
Getdikcə daha çox Müharibənin sonsuz dünyasına dalıram, yerdə qalan hər şey yüngülcə tutqunlaşır, hər za-man olduğundan daha adi görünməyə başlayır.
Möhtəşəm və yırtıcı dünya… İndi artıq ordan qayıt-mış İnsanın tənhalığını daha yaxşı başa düşürəm. Başqa bir planetdən, ya da o dünyadan gəlmiş kimi…
Onda başqalarının sahib olmadığı biliklər var və bu bilikləri yalnız orada – ölümün yaxınlığında əldə etmək olar. O, sözlərlə nə isə ifadə etməyə çalışdığı zaman özü-nü fəlakət içindəymiş kimi hiss edir. İnsan lal olur. O, da-nışmaq, başqaları isə dinləmək istərdilər, amma hər kəs gücsüzdür.
Onlar həmişə məndən – öz xatirələrini paylaşdıqları insandan fərqli olaraq tamam başqa bir məkanda idilər. Onları gözəgörünməz bir dünya əhatə edirdi.
Söhbətin hər zaman ən azı üç iştirakçısı var: hazırda danışan insan, bu insanın o zamankı, müharibə dövründə olan varlığı, bir də mən…
Məqsədim hər şeydən öncə o illərin həqiqətlərini əldə etməkdir. O günlərin… Hislərin saxtakarlığına yol vermə-dən… Yəqin ki, müharibədən dərhal sonra insan bir mü-haribə haqqında danışar, on il sonra başqa biri haqqında; çünki o, artıq özünün bütün həyatını da xatirələrə əlavə etmiş olur. Bütün varlığını… Bu illər ərzində necə yaşayıb-sa – onu; nə oxuyubsa, nə görübsə, kiminlə qarşılaşıbsa – onu. Nəhayət, xoşbəxtdirmi, bədbəxtdirmi – onu.
Həmsöhbətimlə təklikdəmi danışırıq, yoxsa yanında kimsə varmı – bu da vacibdir. Ailəsimi? Dostlarımı? Han-sı dostları? Cəbhə dostlarıdırsa, bu bir məsələdir, yerdə qalan dostlarıdırsa – başqa.
Sənədlər canlı varlıqlardır, onlar bizimlə birlikdə dəyişir, bizimlə birlikdə tərəddüd keçirirlər. Onlardan sonsuza qədər yeni nəsə əldə etmək mümkündür. Sonsu-za qədər nə isə yeni olan bir şey və məhz bu an vacib olan bir şey. Bu dəqiqə…
Biz kitablarda əksər hallarda tanış – balaca və insani şeylər axtarırıq, çünki o, əslində bizim üçün ən maraqlı və ən yaxın olanıdır.
Məsələn, Qədim Yunanıstanın tarixindən ən çox nəyi öyrənmək istərdim? … Spartanın tarixindən. Mən o za-man insanların öz evlərində nədən və necə danışdıqları haqda oxumaq istərdim. Müharibəyə necə yola düşürdü-lər? Öz sevimliləri ilə ayrıldıqlarında son gün və son gecə ona nə söyləyirdilər? Döyüşçüləri necə yola salırdılar? Onların müharibədən qayıtmasını necə gözləyirdilər? Qəhrəman və qoşun başçılarını deyil, adi gəncləri…
Bu, müharibənin nəzərə çarpmayan şahidi və iştirak-çısının danışdığı Tarixdir. Bəli, məni bu maraqlandırır, məhz bunu ədəbiyyata çevirmək istərdim. Amma danı-şanlar təkcə şahid deyillər, bəlkə də hər şeydən daha az şahiddirlər; daha çox isə aktyor və tarixin yaradıcısıdır-lar.
Reallığa bilavasitə, kəllə-kəlləyə gələcək qədər yaxın-laşmaq mümkün deyil. Reallıqla bizim aramızda hisləri-miz dayanır. Başa düşürəm ki, işim daha çox variantlarla olacaq; çünki hər kəsin öz variantı var; amma zamanın və onda yaşayan insanların obrazı yalnız bu variantlardan və onların sayından, kəsişməsindən doğulur. İstəməzdim ki, kitabım haqqında deyilsin: onun qəhəmanları realdır-lar, lakin yalnızca bu var. Yəni bu yalnız tarixdir və sadə-cə tarix…
Mən müharibə haqqında deyil, müharibədə olan in-san haqqında yazıram. Müharibənin deyil, hislərin tarixi-ni qələmə alıram. Mən ruhun tarixçisiyəm. Bir tərəfdən konkret bir zamanda yaşamış və konkret hadisələrin işti-rakçısı olmuş konkret bir adamı tədqiq edirəm, digər tə-rəfdən də onun timsalında əbədi insanı müşahidə etməli olduğumu bilirəm… Əbədiyyətin titrəyişini… O şeyi ki insanda hər zaman mövcuddur.
Mənə deyirlər: xatirələr nə tarix deyil, nə də ki ədə-biyyat. Bu, sadəcə zibillənmiş və sənətkar əli ilə təmiz-lənməmiş həyatdır. Çiy danışıq materialıdır.
Hər bir “dib”də ondan nə qədər desən var. Bu kərpic-lər hər yana səpələnib qalıb.
Amma kərpiclər hələ məbəd demək deyil axı?
Mənim üçünsə hər şey fərqlidir. Məhz orada, isti in-san səsində, keçmişin canlı əksində əzəli sevinc gizlənib; və həyatın dəf edilə bilməyən faciəsi çılpaq şəkildə du-rubdur. Onun xaosu və ehtirası… Onun misilsizliyi və əl-çatmazlığı… Onlar orada hələ ki heç bir emala məruz qal-mayıblar. Orijinaldırlar.
Mən bizim hislərimizdən bir məbəd qururam. Arzu-larımızdan və xəyal qırıqlıqlarımızdan… Bizim arzuları-mızdan.
* * *
Yenə də eyni şey haqqında…
Mənə hadisənin özü deyil, hislərin hadisəsi maraq-lıdır. Belə deyək – vaqiənin ruhu. Mənim üçün hisslər – reallıqdır.
Bəs tarix? O – küçədədir. Kütlənin içindədir. İnanı-ram ki, bizim hər birimizdə tarixin bir parçası yaşayır. Hansımızdasa – yarım səhifəsi, o birində – iki-üç səhifəsi. Biz zaman kitabını birlikdə yazırıq. Hər kəs öz həqiqətini bağırır. Və bütün bunların hamısını eşitmək, bütün bun-ların içində ərimək və bütün bunlara çevrilmək lazımdır. Eyni zamanda da özün kimi qalmaq. Yoxa çıxmamaq.
* * *
Səhər tezdən telefon zəng çaldı: “Sizinlə tanış deyilik. Amma mən Krımdan gəlmişəm, dəmiryolu vağzalından zəng edirəm. Evinizdən uzaqdır bura? Sizə öz mühari-bəm haqqında danışmaq istəyirəm”…
Belə?!
Biz isə qızımla birlikdə parka getməyə hazırlaşırdıq. Karusellərdə yellənmək fikrimiz vardı. Altı yaşlı bir uşa-ğa necə başa salmaq olar ki, mən işləyəcəyəm?!
O, bu yaxınlarda məndən soruşmuşdu: “Müharibə nə deməkdir?” Necə cavab verəydim. Mən onu bu dünyaya şəfqət dolu bir ürəklə yola salmaq istəyirəm; öyrədirəm ki, əgər sənə lazım deyilsə, boş yerə çiçəyi dərmək olmaz. Parabüzənləri əzmə, yazığın gəlsin, çəyirtkənin qanadları-nı qoparma… Bəs uşağa müharibəni necə izah edim? Ölü-mü necə başa salım?!
“Niyə orda öldürürlər”– sualına necə cavab verim? Bircə mənim babamımı öldürüblər məgər? Bundan başqa on bir nəfər bizim uzaq qohumlarımızı, onların da arasın-da iki balaca qız uşağını… Heç şəkilləri belə qalmayıb… Hər şey yanıb kül olub – evlər də, insanlar da… Yalnız adları qalıb.
Müharibədən sonra mənə valideynlərim birtəhər də olsa, bunu izah etdilər, mən isə öz uşağımı artıq başa sala bilmirəm. Söz tapmaq olmur… Heç cür başa düşmək istə-mir – bu insanlar hara gediblər?! Xüsusilə onu iki balaca qızcığazın yoxa çıxması təəccübləndirir.
Sual: “Bəs onlar nə üçün? Onlar ki balaca idilər? On-lar ki, güllə atmırdılar?”
Kaş müharibə haqqında elə bir kitab yazmaq olaydı ki, müharibə sözünün özü belə ürək bulandıraydı, hətta müharibə haqqında düşünmək belə insan üçün dözülməz olaydı. Dəlicəsinə… Generalların özlərinin belə ürəkləri qalxaydı…
Mənim kişi dostlarım – rəfiqələrimdən fərqli olaraq – belə bir “qadın məntiqi” qarşısında çaşıb qalırlar. Və mən yenə də “kişi dəlili” eşidirəm: “Sən müharibədə olmamı-san”.
Ola bilsin, bunun özü yaxşı şeydir: nifrət ehtirası mə-nə bəlli deyil, normal görmək qabiliyyətim var. Və bu, “hərbçi” baxışı deyil.
Optikada “işıq qüvvəti” anlayışı var – bu, obyektivin sezilən təsvirləri yaxşı və ya pis qeyd etmə bacarığıdır… Deməli belə, müharibə ilə bağlı qadın yaddaşı hislərin gərginliyi və ağrılar üzrə ən həssas yaddaşdır. Mən hətta deyərdim ki, “qadın” müharibəsi “kişi” müharibəsindən daha qorxuludur.
Kişilər tarixin, faktların arxasında gizlənirlər, müha-ribə onları ideyaların, fərqli maraqların hərəkəti və qarşı-durması kimi ələ keçirir; qadınlar isə öz hisləri üzündən ayağa qalxırlar. Onlar kişilər üçün gizli olan şeyləri görə bilirlər. Bu, tamamilə başqa dünyadır. Qoxusu, rəngi, mövcudluğun fərqli aləmi ilə: “Bizə yükümüz üçün çuval verdilər, biz isə ondan ətək tikdik”, “hərbi komissarlıqda bir qapıdan donla girib, o biri qapıdan şalvar-köynəklə çıxdım, hörüklərimi də kəsdilər, başımda bir balaca kəkil qaldı”; “almanlar kəndi gülləbaran edib getdilər… Biz hə-min yerə gəldik: tapdaq-tapdaq edilmiş sarı qum, yuxa-rıda isə balaca bir uşaq çəkməsi vardı”…
Mənə dəfələrlə xəbərdarlıq etmişdilər, xüsusilə də ki-şi yazıçılar: “Qadınlar sənin üçün çox şey uyduracaqlar. Özlərindən goplayacaqlar”.
Amma belə bir şeyi uydurmaq olardımı? Kimdənsə köçürmək? Əgər bunu köçürmək mümkündürsə, yalnızca həyatdan. Yalnız onun belə bir fantaziyası ola bilərdi.
Qadınlar nə haqda danışırdılarsa danışsınlar, onlarda hər zaman belə bir fikir hazır şəkildə dayanır: “Müharibə hər şeydən əvvəl qətldir, sonra ağır iş… Yalnız bundan sonra sadəcə həyat: biz oxuyur, aşiq olur, saçlarımızı bu-rurduq”.
Deyilən fikirlərin mərkəzində həmişə ölümün necə dözülməz olduğu və ölmək istəməmələri dururdu. “Bun-dan daha dözülməz olanı isə o idi ki, öldürmək istəmir-din!”
Çünki qadın həyat verir. Həyat bağışlayır.
Uzun müddət onu bətnində gəzdirir, bəsləyir…
Mən başa düşdüm ki, qadınlar üçün öldürmək daha çətindir.
* * *
Kişilər… Onlar qadınları öz dünyalarına, öz ərazilə-rinə elə də həvəslə buraxmırlar…
Minsk traktor zavodunda bir qadını axtarırdım, o snayper kimi xidmət etmişdi. Məşhur snayper olmuşdu. Haqqında dəfələrlə cəbhə qəzetlərində yazmışdılar. Ev te-lefonunu mənə Moskvada yaşayan rəfiqələri vermişdi, amma köhnə imiş. Mənim qeyd etdiyim soyadı da qızlıq soyadı idi.
İşlədiyi zavodun kadrlar şöbəsinə getdim və kişilər-dən eşitdiyim sözlər belə oldu (zavodun direktoru da, kadrlar şöbəsinin müdiri də kişi idi): “Məgər kişi çatış-mazlığıdır? Bu qadın əhvalatlarını eşitmək sizin nəyinizə lazımdır axı? Qadın fantaziyalarıdır hamısı…”
Bir ailə ilə görüşmüşdüm… Ər də, arvad da döyüş-müşdülər. Cəbhədə qarşılaşmış, elə orada da evlənmiş-dilər: “Toyumuzu səngərdə qeyd etdik. Döyüşdən əvvəl. Ağ paltarı isə mən alman paraşütündən tikmişdim”.
O, pulemyotçu idi, qadın isə rabitəçi. Kişi dərhal qadını mətbəxə yolladı: “Sən bizim üçün bir şey hazırla”.
Artıq çaydan da qaynayıb, buterbrodlar da hazırla-nıb, qadın bizimlə yanaşı əyləşdi, kişi isə yenə də onu yerindən qaldırdı: “Bəs çiyələk hardadır? Hanı bizim ba-ğın sovqatı, niyə gətirməmisən?”
Mənim inadkar xahişimdən sonra o, bu sözləri deyə-rək öz yerini həvəssiz şəkildə arvadına verdi: “Səni necə öyrətmişəmsə, elə danış. Göz yaşı tökmədən və qadınla-rın xırda məsələləri haqqında danışmadan… Ay necə gö-zəl olmaq istəyirdin, nə bilim, hörüklərini kəsəndə necə ağlayırdın”…
Bir qədər sonra qadın pıçıltı ilə mənə etiraf etdi: “Bü-tün günü “Böyük Vətən Müharibəsi tarixi”nin cildliyini mənimlə birlikdə təkrarlayıb. Mənə görə narahat idi. Elə indi də narahatdır ki, birdən lazım olmayan şeyləri xatır-layaram. Lazım olduğu şəkildə danışmaram”…
Bu, dəfələrlə, az qala hər evdə rastlaşdığım hadisə idi.
Hə, onlar həddindən artıq çox ağlayırlar. Qışqırırlar. Mən çıxıb getdikdən sonra ürək dərmanı atırlar. Təcili yardım çağırırlar. Amma yenə də xahiş edirlər: “Sən gəl. Mütləq gəl. Biz o qədər uzun müddət susmuşuq ki… Düz qırx il susmuşuq”.
Başa düşürəm ki, qışqırıq və göz yaşını dəyişmək ol-maz, çünki o zaman meydana çıxan şey gözyaşı və qış-qırıq deyil, onların işlənmiş forması olacaq. Həyatın əvə-zinə ədəbiyyat qalacaq… Bu material və onun hərarəti be-lədir. Davamlı olaraq oynayır…
İnsan hər şeydən daha çox müharibədə, bir də ola bilsin ki, məhəbbətdə görünə bilir və özünü açır. Ən-n-n dərinlərinə qədər; dərinin altındakı təbəqələrinə qədər… Ölümün siması qarşısında bütün ideyalar ağappaq ağarır və əlçatmaz bir əbədiyyət açılır; elə bir əbədiyyət ki, onla-rın özləri belə buna hazır olmurlar. Halbuki, bütün bunlar artıq onların başlarına gəlibdir; halbuki, onlar artıq bütün bunları yaşayıblar.
Mən dəfələrlə oxunmaq üçün göndərilən belə mətn-lərə rast gəlmişəm: “Xırdalıqlar haqqında danışmaq lazım deyil. Bizim böyük qələbəmiz haqqında yaz”.
“Xırdalıqlar haqqında”… Bu, mənim üçün ən vacib olan şeyin özüdür ki var – həyatın aydınlığı və hərarəti: hörüklərin yerində buraxılan balaca kəkil; isti sıyıq və şorba qazançaları… Onları yeməyə heç kəs qalmayıb, çün-ki döyüşdən sonra yüz adamdan cəmi yeddisi geri qa-yıdıb; ya da müharibədən sonra bazara gedə və qırmızı ətin satıldığı piştaxtalara baxa bilməmək… Hətta qırmızı çitə belə baxa bilməmək…
“Ah, mənim əzizim, artıq qırx il keçib, bununla belə, mənim evimdə sən qırmızı rəngdə heç nə tapa bilməzsən. Mən müharibədən sonra qırmızı rəngə nifrət edirəm”…
* * *
Ağrıya diqqət kəsilirəm… Keçmiş günlərin sübutu olan ağrıya… Başqa bir dəlil yoxdur, mən başqa dəlillərə inanmıram. Sözlər dəfələrlə bizi həqiqətdən uzaqlaşdı-rıblar. Mən sirr ilə birbaşa əlaqəsi olan ən yüksək infor-masiya forması kimi əzabı tanıyır, onun haqqında düşü-nürəm. Sirli həyatla əlaqəsi olan ağrı…
Bütün rus ədəbiyyatı bu haqdadır. Əzab haqqında o daha çox yazıbdır, nəinki məhəbbət haqqında. Və mənə də bu haqda daha çox şeylər danışırlar.
* * *
Onlar kimdirlər – rusdurlar, yoxsa sovet qadınları? Yox, onlar sovet qadınları idilər – həm ruslar, həm belo-ruslar, həm ukraynalılar, həm taciklər…
Hər halda o var idi – sovet insanı… Belə insanlar, mə-nə elə gəlir ki, bir də heç vaxt olmayacaqlar, onların özləri də artıq bunu başa düşürlər. Hətta biz, onların övladları belə fərqliyik. Nəvələr haqqında isə heç danışmağa dəy-məz…
Amma mən onları sevirəm. Onlarla fəxr edirəm. On-ların Stalini və QULAQ-ı1 var idi. Amma Qələbələri də vardı. Və onlar da bunu bilirdilər.
Bu yaxınlarda bir məktub aldım:
“Qızım məni çox sevir, mən onun üçün qəhrəmanam, əgər sizin kitabınızı oxusa, sarsılacaq. Çirkab, bitlər, bitib-tükənməyən qan – bütün bunlar həqiqətdir. İnkar etmi-rəm. Ancaq bu barədə olan xatirələrin xeyirxah hislər do-ğurması mümkündürmü? İgidliyə hazırlaması…”
Mən bir daha əmin oldum ki, bizim yaddaşımız heç də ideal vasitə deyil. O nəinki özbaşına və şıltaqdır, həm də zamanın zəncirinə bağlı qalıb – köpək kimi.
Onlar başlarına gələn, onlarla baş verən o şeyə aşiq-dirlər, çünki bu, yalnızca müharibə deyil, bu, həm də on-ların gəncliyidir.
