Kitabı oku: «Fərdi effektiv sürətli oxu», sayfa 3

milli volt elektromaqnetik səviyyəsini qoruyur. Hər hansı qıcıqlandırma olduqda, yəni aktivləşəndə bu səviyyə + 40

milli volta çatır, maye ifraz edir. Bu maye yanındakı neyronla arasındakı boşluğu doldurur və digər neyron aktiv hala gəlir, maye ifraz edir, növbəti aktivləşir…

Bu şəkildə neyrotik qıcıqlandırma eynən domino daş-larının bir-birini aşırması kimi beynə çatdırılır və beynə ça-tanda beyin mesajı çözür, yəni insan qavrayır.

41

Qavrama prosesini daha

yaxşı anlaya bilmək üçün mə-

sələni bir bənzətməylə açıqlaya

bilərik. Məsələn, barmağımıza

iynə batanda reseptor xarici

aləmdən gələn bu impulsu qı-

cıqlandırma halına gətirir. Xa-

rici bir şirkətə türkcə məktub

göndərdiyinizi

düşünün.

Şirkə-tin

sahibi

türkcə

bilmədiyindən

tərcüməçi

mətni onun oxuya biləcəyi hala

gətirir, yəni öz di-linə çevirir.

Reseptor da xarici aləmdən

gələn impulsu beynin anlaya

biləcəyi dilə çevirir: yə-ni neyronik bir qıcıqlandırmaya.

Lifləri tərcüməçinin ofisin-dən şirkət sahibinin ofisinə

qədər əl-ələ tutuşmuş yüzlərlə insandan ibarət insan kütləsinə bənzədə bilərik. Tərcüməçi – reseptor – mesajı ilk adama – neyrona verir, o yanındakı adama, o ona, o ona…

Beləcə, qulaqdan qulağa misalı mesaj şirkət sahibinə –

beynə – çatdırılır. O da yazını açıb oxuyur – beyin qavrayır.

Bu anda şəxs iynənin verdiyi ağrını hiss edir (bir iddiaya görə,

evolusiyanın

ilk

pillələrində

ölən

nə-həng

dinozavrların sinir sistemi o qədər yavaş işləyirdi ki, başqa bir canlı quyruğunu dişləsə, dişləndiyinin fərqinə an-caq dəqiqələr sonra varacaqdı).

Qavrama mövzusunda diqqət verilməsi vacib ən önəmli məsələ hissetmənin beyində olması faktıdır… İynə-42

nin batmasının verdiyi ağrı barmağımızda deyil, beynimizdə yaranır.

Qulaq eşitmir, beyin eşidir. Göz görmür, beyin görür.

İflic adamların beyinlə sinir sistemi arasındakı əlaqə erro-ziyaya uğramış olduğundan bədənlərinə batan iynələri hiss etmələri mümkünsüzdür.

Görmə

Beş hissetmə orqanımızdan biri görmə olduğuna gö-rə, qavrama məsələsindəki teoriya “necə gördüyümüzü” də

açıqlayır.

Ümumi olandan xüsusi olana keçsək, “insan necə görür?”

Əvvəlcə bu sualı özümüzə verməyimiz lazımdır: nə

sayəsində görürük? Tərs olaraq soruşsaq, nə olmasaydı, görməzdik?

Bu sualın cavabı bəsitdir: İŞIQ.

İnsan işıq qaynaqlarının yaydığı işıq dalğalarının cisimlər üzərində əks olunması və əks olunan şüaların göz bəbəyindən içəri alınması sayəsində görür.

43

İşıq olmasaydı insan kor olardı. Tam mənasıyla zil qaranlıqda qətiyyən heç nə görmək mümkün deyil (qaranlıq otaqda görə bilməmizin səbəbi müəyyən miqdarda işığın oradan-buradan otağa sızmış olmasıdır). Demək ki , insan günəş, şam, lampa kimi işıq qaynaqlarından gələn şüaların cisimlərə toxunub – məsələn, bir masa – əks olunması və əks olunan işığın göz bəbəyimiz tərəfindən qəbul edilməsi nəticəsində

görür.

Güzgü şüaları eyni bucaq altında geriyə əks etdirir.

Bu səbəbdən aynada öz şəklimizi görürük.

İşığın bədənimizə girdikdən sonrakı yolçuluğunu üç hissəyə ayıra bilərik:

Göz işığı qəbul edir, optik lifə göndərir, optik lif də öz növbəsində beynə çatdırır.

Gözün quruluşu eynən təkadamlıq evə bənzəyir.

Önündə çölə doğru qabarıqlığı olan qövsvari qat – buynuz qişa və arxasında beynə doğru uzanan uzun fiber optik kabel, optik lif olur.

44

45

Fərqli miqdarlarda işığın daxili bölmələrə göndərilməsini təmin edən simit formasındakı qüzehli qişa – göz bəbəyimizə rəng verən bu səthdir – xaricində göz demək olar ki, boşdur. Qüzehli qişadakı genişlənmə və büzülməyə

görə göz bəbəyi böyüyüb-kiçilir. Gözdə əks olunan işıq çox olanda qüzehli qişa vasitəsilə göz bəbəyi kiçilir, az olanda göz bəbəyi daha yaxşı görmək üçün böyüyür.

Görüntünün beyində necə şəkilləndiyini anlaya bilmək üçün işığın əvvəldən axıra qədərki yolunu izah edəcəyik. Günəşdən gələn işıq topasının masadan əks olunub gözümüzə daxil olduğunu fərz edək. Göz eynən fotoaparat kimi işləyir (necə ki, səs qeydi chazları qulaq, kompüter də

beyin model kimi istifadə olunaraq dizayn olunubsa, kamera və fotoaparatlara ilham verən gözdür).

Linza

Masadan əks olunan işıq fotoaparatda obyektivdən, gözdə isə göz bəbəyindən keçərək mərcək tərəfindən qırılır.

Qırılmış işıq fotoaparatda kadra, gözdə isə tor qişaya köçürülür. Tor qişa daha öncə bəhs etdiyimiz reseptordur: ətraf aləmdən gələn işığı, neyrotik bir qıcıqlandırmaya yarayan orqan.

Tor qişa impulsu beynə çatdırılması üçün mesaja çevirir və poçtalyona – optik lifə – verir. Bu mesaj optik lif vasitəsiylə beynə çatdırılır və beynimizdə masa görüntüsü 46

yaranır. Beyin daha sonra yüz dəfələrlə gördüyü masa obyekti ilə o an gördüyü masanı müqayisə edir, təhlil aparır; beləcə gördüyü görüntünün masa olduğu qənaətinə varır.

Yəni gözdən gələn görüntü beyin tərəfindən mənalandırılır.

Beyin gələn mesajı anlamlandırır.

Dediyimiz kimi, göz baxır, beyin görür!

Görmə duyğumuzdakı yolçuluq

1. İşıq qaynağından işıq yayılır.

2. Cismlə toqquşaraq əks olunur.

3. Göz bəbəyimizə daxil olub mərcəkdə qırılır.

4. Tor qişada əks olunur, neyrotik qıcıqlanmaya çevrilir.

5. Optik lif vasitəsilə beynə çatdırılır.

6. Beyin reseptorun göndərdiyi mesajı anlamlandırır, yəni görür.

Sürətli oxuma texnikası gözün quruluşu ilə bağlı araşdırma və incələmələr nəticəsində inkişaf etdirilib.

47

Gözün sürəti üç faktora bağlıdır: mətn üzərində hərəkət sürəti (10-30ms), göz fasiləsi əsnasındakı baxış bucağı genişliyi (1-6 kəlmə) və baxdığı sahənin rəsmini çəkib beynə yollama sürəti (150-300ms). Sürətli oxumada məqsəd məşqlə gözün oxuma bacarığını inkişaf etdirməkdir. Göz də vücudun digər hissələri kimi əzələlərdən təşkil olunmuş

orqandır. İnkişaf etdirmək mümkündür. Nizamlı idman nəticəsində atlet daha sürətli qaça bilirsə, ağırlıqqaldıran daha ağır çəkiləri qaldırmağı bacarırsa, oxucu da müxtəlif məşqlərin ardınca əvvəlkinə nəzərən daha sürətli oxuya bilər. Gözün mətn üzərində sürüşmə sürəti məşq vasitəsilə

30 millisaniyədən 10-15 millisaniyəyə qədər artırıla bilər.

Beləcə, göz sürətlənər, sprintə çıxmış atlet kimi mətn üzərində yeriməz, qaçar! Eyni şəkildə, vərdiş nəticəsində

insan gözünün fasilə müddəti, yəni gördüyünün fotosunu çəkmə vaxtı da qısaldıla bilər. Qırıcı təyyarəçilərlə aparılan təcrübələr nəticəsində qavrama müddəti 300 millisaniyədən 150 millisaniyəyə qədər azaldılıb (oxşar təcrübə yan və orta hakimlərimizlə də aparıla bilər və bunun sayəsində yanlış

ofsayd qərarlarının qarşısını almaq mümkündür).

Göz sürətinə təsir edən son və ən önəmli faktor baxış

bucağı genişliyidir. Başqa şəkildə desək, şəxsin neçə kəlməni bir dəfəyə oxuma bacarığı. Digər iki faktorda olduğu kimi, gözün baxış bucağı genişliyi də məşq sayəsində artırıla bilər. Üç faktor arasında oxuma sürətinə və nəticəsinə

ən böyük təsiri bu göstərir. 100 metrlik məsafəni qaçmalı olan sprinterlərə davamlı şəkildə təlqin edilir: addımlarını ata biləcəyin qədər sürətli at, amma daha önəmlisi bacar-dığın qədər böyük at, çünki sən nə qədər sürətli atsan da səndən daha böyük addımlar atan başqa atlet daha yavaş

olsa da səni keçər. Sürətli oxumada da vəziyyət eynidir. Bir 48

kəlmə oxuyan insan nə qədər sürətlənirsə-sürətlənsin, üç-üç oxuyan oxucuya çata bilməz.

İçi kürəciklərlə dolu iki qutu təsəvvür edin; yarışçılar-dan kürəcikləri bir-bir götürənmi, yoxsa üç-üç çıxaranmı qutunu daha sürətli boşaldıb, qalib olar?

Deməli, sürətli oxumada məqsədimiz mümkün qədər geniş sahəni görmək, bacardığımız qədər sürətli baxmaq və

mətn üzərində cəld irəliləmək olacaq.

Ara vermədən məşq edəcəksiniz, bu idmanların nəticəsində göz sürətlənəcək və geniş baxmaq vərdişini qazanacaq. Bunun məntiqi sonu kimi əvvəlkindən dəfələrlə sürətli oxuyacaqsınız.

3-4 həftəlik tədrisin ardınca gözün hərəkət-dayanma müddəti 250-300 mili saniyəyə düşür. Hər dayanmada 2-3

kəlmə oxuduğumuzu təsəvvür etsək, saniyədə 10-12, dəqiqədə 420-470 arasında söz oxumuş olarsınız.

Oxuma sürətiniz 180-dən 600-720 yüksəldi; yəni 2,5-4

dəfə sürətiniz artdı. Dəqiqədə orta hesabla 500 kəlmə sayıy-la 350 səhifəlik kitabı artıq 3 saatda bitirə bilərsiniz. Bu, 7

saatdan artıq vaxt qazandığınız anlamına gəlir. Sürətli oxumanın faydası bu qədər açıq və dəqiqdir.

“Oxuma necə artacaq?” sualının cavabını verdiyimizə

görə, ikinci suala keçə bilərik: oxuduğumuzu necə anlayacağıq?

49

Oxuma

Bizim mövzumuz sürətli oxuma olduğuna görə, artıq mütaliə məsələsinə fokuslanmağımız lazımdır.

Oxuma görmənin xüsusi forması olduğu üçün əvvəl-ki fəsildə bəhs edilənlərin hamısı mütaliə üçün də keçərlidir. Yəni işığın mətn üzərində əks olunmasıyla impulsun göz bəbəyindən buynuz qişaya, oradan optik lifə, daha sonra beynə yetişməsi nəticəsində mütaliə həyata keçirilir. Mütaliə prosesi isə bu şəkildə gerçəkləşir: göz mətn üzərində

soldan sağa doğru sürüşür, müəyyən anlarda dayanır, bu dayanmalar əsnasında eynən fotoaparat kimi, gördüyü qismin şəklini çəkib beynə göndərir, beyin də daha əvvəl öyrəndiyi bu simvolları deşifrə edir, bir araya gətirir və fikri çözür.

İndi yan səhifəni kəsin və gözünüzün bərabərində tutun. Bir yoldaşınızdan kartın üzərində yazılanları oxumasını istəyin. O, oxuyarkən siz də yoldaşınızın göz bəbəklərinin hərəkətinə diqqət edin. Gözün müəyyən anlarda dayandığını, sonra bir yana sıçradığını, təkrar dayandığını, təkrar sıçradığını və bu şəkildə oxuduğunu fərq etdinizmi?

50

Gözünüz mətn üzərində sürüşərkən

hər kəlmədə dayanır. Sürətli

oxuma texnikası sayəsində daha

geniş baxaraq və daha sürətli

oxuyacaqsınız.

Kəsib

Kəsib

çıxarın

çıxarın

Göz ölçmə gözlüyü: Mətni oxuyarkən gözünüzün neçə dəfə

dayandığını bu kart vasitəsilə təyin edə bilərsiniz. Kartı və düzbucaqlı içindəki dairələri kəsin. Gözlərinizi kəsdiyiniz hissəyə tutun. Üstdə

yazılanı oxuyarkən adamların gözlərinin necə hərəkət etdiyini müşahidə

edin.

Yoldaşınızdan siz oxuyanda eyni şəkildə gözlərinizə

baxmasını istəyin. Yaxud ayna qarşısına keçin və yazılanları oxuyarkən göz hərəkətlərinizi də fərq etməyə çalışın.

Bax, göz bu şəkildə oxuyur.

Ancaq unutmayın ki, sürüşmə anlarında deyil, dayanma anlarında oxumaqdasınız.

Göz dayanmadan sürüşmür, yəni insan fasiləsiz şəkildə oxumur, informasiyalar hissə-hissə gəlir, beyin daha sonra bu hissələri birləşdirir.

Bu sualı özümüzə verək.

Nə vasitəsiylə oxuyuruq?

51

Göz və beyin.

Hansı aktiv, hansı passivdir?

Göz passiv, beyin aktivdir.

Yəni əslində beyin oxuyur, göz sadəcə beynə emal etməsi üçün xammal gətirən vasitədir.

Effektiv sürətli oxuma sistemiylə bağlı iki əsas sualı təkrar xatırlayaq:

 Necə sürətlənəcəyəm?

 Necə anlayacağam?

Mütaliə göz və beyinlə gerçəkləşir dedik. Sualların cavabları da bu iki orqana bərabər şəkildə paylana bilər.

Birinci sual daha çox gözlə, ikincisi isə beyinlə əlaqədardır.

Səhifəni təkrar əlinizə alın və yoldaşınızdan bir daha oxumasını istəyin. O oxuyarkən gözünün neçə dəfə fasilə

verdiyini sayın.

Cavab (əgər yoldaşınız sürətli oxuma kursu keçmə-yibsə) hər sətirdə 4, ya da 5 dəfə olacaq. Gözü hər sətirdə 4, yaxud 5 dəfə dayandı. Yaxşı, bəs hər sətirdə neçə söz var?

4, ya da 5 kəlmə…

Deməli, normal insan hər dayananda bir sözü beynə

göndərir. Yəni sözləri bircə-bircə oxuyur. Normal oxucu bu şəkildə mütaliə edir. Sətirdəki kəlmələrin sayı qədər fasilə

verir. Hər fasilədə bir sözün şəklini çəkib beynə yollayır.

Zehində “içində oxumaq” yaranır və beyin kəlmələri bircə-bircə qavrayır.

Normal insanın gözü saniyənin 1/40-1/50-sində sürüşür (20-25 millisaniyə); 150-300 millisaniyə fasilə verir. Normal oxucu bu rəqəmlərin alt limitlərində olduğundan hərəkət-fasilə (saccade-fixation) müddəti orta hesabla 350 mil-lisaniyədir. Bundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, hər dəfə-52

sində bir kəlmə oxuyan adam bir saniyədə üç, dəqiqədə

yüz səksən kəlmə sürətiylə oxuyur ki, bu da Türkiyənin orta statistik sürətinə çox yaxındır. Deməli, sürətli oxuma kursu keçməmiş oxucu kəlmə-kəlmə oxuyur, özlüyündə

səsləndirir, gözü mətn üzərində yavaş hərəkət edir, uzun fasilələr verir, dəqiqədə 100-250 kəlmə, orta hesabla isə 180

söz oxuyur.

Sürətli oxuma

Effektiv və sürətli oxuma

Bir qələm götürüb onu başınızın bərabərində saxlayın. Gözünüzü qələmə dikin. Qələmə baxmağa davam edərkən sadəcə qələmimi görürsünüz?

Xeyr. Qələmin arxasındakı sahəni də görürsünüz, qələmi tutan əlinizi də, qələmin bir az sağında duran cismi də (məsələn kətil). Bir çox nəsnəni eyni anda görüb, fərqinə

vara bilirsiniz.

Təxminən 180 dərəclik görmə bucağınız var. Yaxşı, bəs 180 dərəcəlik sahəni görə bildiyiniz halda (qələmə baxdığınız halda digər nəsnələri də ayırd edə bilirsinizsə) niyə

təkcə bir kəlmə oxuyursunuz?

Niyə görmə sahənizin yüzdə ikisinə bərabər sahəyə

baxıb, geri qalan fərqetmə sahənizi boşuna xərcləyirsiniz?!

İndi diqqətinizi aşağıdakı kəlmələrin altındakı nöqtə

işarəsində cəmləyin. O nöqtəyə baxarkən üstündəki kəlmələri görə bilirsiniz, elə deyil?

53

“Qartal” hesabda önə keçdi.

Əli gəldi.

İndi yenə aşağıdakı ətrafı cizgiyə alınmış ifadəyə baxın, kəlmələrin hamısını bir baxışda qavraya bilirsiniz elə-mi?

Buz kimi gözəllik.

O zaman niyə təkcə bir kəlməyə baxaq ki?

Bu mövzuda oxucu belə bir sual verə bilər:

“Əgər oxumaq sadəcə gözün gördüyü qismin fotosu-nu çəkib beynə yollamasıdırsa və insanın 180 dərəcəlik görmə sahəsi varsa, niyə bütöv sətrə, yəni 10-15 kəlməyə

bir dəfəyə baxıb görməyim ki?”

Bu sualın cavabı gözün quruluşunda gizlidir.

Xaricdən gələn işıq topasını neyrotik qıcıqlandırmaya çevirən tor qişa iki fərqli hüceyrələr toplusundan təşkil edilib.

Tor qişada işığa həssas 127 milyon hüceyrə mövcuddur. Bunların 120 milyonu (94 faizi) çöpcük, 7 milyonu (6

faizi) kolbacıq hüceyrələridir. Elə bu kolbacıq hüceyrələri vasitəsilə gözlərimizi fokuslaşdıra bilirik.

İnsan gözü eynən kamera kimi görmə sahəsinin müəyyən bir qisminə “zoom” edir, yəni fokuslanır. İnsanın iki ayrı görmə sahəsi var: aydın olaraq gördüyü, baxmaqda olduğu sahə (kolbacıq hüceyrələri vasitəsiylə) və geri qalan fərqetmə sahəsi (çöpcük hüceyrələri vasitəsiylə) Bu vəziy-54

yəti səhnə işıqlarına bənzədə bilərik: projektor bir aktyoru işıqlandıranda onun görüntüsü çox parlaq, ətrafı isə daha gözəçarpmaz olur.

7 milyon kolbacıq hüceyrəsi bütün tor qişaya səpələn-miş olsaydı, çöpcüklərə nəzərən çox az olduqlarından aralarındakı məsafə uzanacaq və kəskinlik itəcəkdi. Buna görə

kolbacıqlar tor qişanın mərkəzindəki buynuz qişada topla-nıb. Baxış bucağımızın 2 dərəcəlik qismiylə (buynuz qişa-mız vasitəsilə) nəsnələrə fokuslanırıq və onları aydın şəkildə qavrayırıq.

Təkrarən əlinizə bir qələm götürün və başınız bərabərində tutun. Qələmə fokuslanın. Qələmi aydın şəkildə görə

bilirsiniz, amma onun ətrafındakı görmə sahəniz o qədər aydın deyil. Künclərə getdikcə görüntü daha çox bulanıq-laşır.

Qələmin olduğu hissəyə fokuslanmağa davam edərkən qolunuzu sağa və sola yarımdairə şəklində hərləyin (gözünüzü başlanğıcda baxdığı yerdən ayırmadan). Künclərə yaxınlaşdıqca qələmin aydınlığı azaldı, elə deyil? Göz bu şəkildə qavrayır. Fokuslandığı sahəni açıq-aydın şəkildə

görə bilməkdəykən yaxınlarını 50 faiz, künclərə getdikcə

isə 10 faizə düşən aydınlıqla fərq edir.

Fokuslanma baxışımızın genişliyi 1-2 kəlməyə ekviva-lentdir. Ancaq məşq vasitəsilə gözə daha geniş sahəyə baxması öyrədilə bilər.

55

Sürətli oxumadakı məqsədimiz sadəcə fokuslanma sahəmizdən deyil, fərqetmə sahəmizdən də (peripheral vision) yararlanmaqdadır. İnsan gözü bu şəkildə altı kəlməyə

qədər görə bilir.

Müəyyən tədris kursundan sonra üç kəlməlik genişlik də mütaliə sürətimizin üç dəfə artması anlamına gələcəyindən olduqca faydalıdır.

250 millisaniyədə 6 kəlmə oxuyan bir oxucu, saniyədə

24, dəqiqədə 1440 söz oxuyar ki, bu, təxminən mütaliədə

çatılan ən yüksək göstəricidir.

Bax, gözümüzün quruluşundan irəli gələn bu çatış-mazlığındanmı dolayı bir baxışda 10 kəlməni, 2-3 sətri, ya da bütün səhifəni qavraya bilmirik yəni?

Bunun tam tərsini iddia edənlər də var. Bu mövzuya yazımızın irəliləyən səhifələrində, “Fotoqrafik mütaliə” böl-məsində toxuncağıq.

56

Nəticə kimi sürətli oxuda mətnin hamısını oxuyaraq yetişə biləcəyimiz ən yüksək sürət dəqiqədə 1500-2000 kəlmədir. Əksər kitablarda ortaya atılan 5000-10000 kimi iddialar sürətli oxuma vasitəsilə mümkünsüzdür. Ticari şi-şirtmədir. Digər tərəfdən, əksərən mətnin hamısını oxumamız lazım gəlməyə bilər. Psixoloqlar məhsuldar oxucuya belə tərif verirlər: “Yaxşı oxucu az oxuyar, çox məna çıxa-rar”.

Paradoksal bir cümlə deyilmi? Halbuki tamamilə

doğrudur.

Cümlələrdəki “və”, “ilə” kimi bağlayıcıların, sifətlə-rin, isimlərin, zərflərin tək-tək oxucu üçün bir önəmi yoxdur. Əksər uzun cümlələrin əsas mənası iki-üç kəlmə ilə

ifadə edilə bilər. Məsələn, bu cümləyə diqqət edin:

“Uzun müddət qlobal antik bəzək əşyaları kimi əməllicə rəğbət gördükdən sonra neandertallar yenə gündəmdədirlər”.

Bu 12 kəlməlik cümləni sürətli oxucu 2 kəlməylə ha-fizəsinə yazar: “Neandertallar gündəmdədirlər”.

Mətnin kilid yerlərinə diqqət etmək şərtiylə “Çevik oxuma”yla, “Göz gəzdirmə texnikaları”yla sürətimiz daha da artmış olar.

Bu tərz mütaliə texnikalarında mətnin hər hansı parçası oxunmadığından “belə oxusanız dəqiqədə bu qədər –

5000-6000 kəlmə sürətilə oxuyarsınız” demək doğru olmaz.

Ancaq bu rahatlıqla ifadə edilə bilər ki, bu şəkildə, anlamadan bir qaçınaraq sürətli oxumadakı sürətinizin 3-4 qatına yetişə bilərsiniz.

Göz cisimlərin şəklini çəkib, beynə yolladıqdan sonra daha öncə də vurğuladığımız kimi, beyin qavrayır. Yaxşı, bəs bu qavrama necə gerçəkləşir?

57

Beyin ətraf aləmi necə anlamlandırır? Necə təyin edir?

Əksər psixoloqlara görə, bu sualın cavabı ikitərəflidir: beynin struktur qabiliyyəti və öyrənmə. Yəni bir tərəfdən beynimizin anatomik quruluşundakı nəsnələri kateqoriyalara ayırma bacarığı, digər tərəfdən isə təcrübə vasitəsiylə

hafizədə toplanan informasiyalar və bu məlumatların yaratdığı dəyişiklik ilə əlaqəlidir. Bir pişik görəndə o cismin pişik olduğunu keçmiş təcrübələrinizin köməyiylə bilirsiniz. Yəni müəyyən bir görünüşü, davranış tərzi olan bu tüklü məxluqa “pişik” adı verildiyini çox əvvəldən öyrən-misiniz. Maraqlı olan budur ki, gördüyünüz pişik qara, ya da ağ, böyük, ya da balaca, hətta quyruqlu, ya da quyruq-suz olsa belə, onun pişik olduğunu anlamaqda heç bir çətinlik çəkmirsiniz.

Bax bu zehnin kateqoriyalara ayırma və qruplaşdırma bacarığıdır. Eyni şəkildə “A” hərfi, “A”hərfi, italik ( A), ya da qalın “A”, kiçik (a), ya da böyük (A) hərflə, makina yazısı, ya da əlyazma olsa belə, onu həmişə “A” olaraq tanıyırıq. Bunun iki səbəbi var. Birincisi, qeyd etdiyimiz kimi, zehnimiz eyni anlama gələn qavramları bir araya toplayır.

İkinci faktor isə öyrənmiş olduğunuz dil və oxumadır… Məsələn, kiril əlifbasında bənzər qruplaşdırmaları aparmaqda zehnimiz yetməyə bilər.

Nəsnələrin qavranılmasında digər önəmli nöqtə nəsnə-məzmun münasibətidir. Yaşıl bir almanı alma bağçasında (uzaqdan baxsaq belə) alma olaraq qavrayırıq. Digər tərəfdən bu almanı götürüb, tennis kortunun ortasına qoysaq, yanlışlıqla gözümüzə tennis topu olaraq görünməsi mümkün hallardandır. İçində olduğu mühit yanılmamıza səbəb ola bilər.

58

İnsan zehni nəsnələri olduğu bölgənin şəraiti ilə əla-qələndirərək təyin edir. Bu üç cümlədəki “qartal” kəlməsinə diqqət edin.

Qartal pəncələriylə ovunu qamarlayıb sürətlə təkrar səmaya yüksəldi.

Qartal “Fənərbağça”nı evində məğlub etdi.

Evinə getmək üçün Qartal avtobusunu gözləməkdəydi.

İlk cümləni oxuyanda bəhs edilənin quş növlərindən biri, qartal olduğunu anlayırıq; çünki təsvir edilən hadisə

ancaq “qartal” kəlməsinin bu anlamıyla üst-üstə düşür.

İkinci cümlədə isə bəhs edilən “qartal”ın, Türkiyənin qara qartalı “Beşiktaş” olduğunu cümlə quruluşundan anlayırıq.

Üçüncünün də İstanbulda istiqamət olan Qartal olduğunu təxmin etmək çətin deyil.

Öyrənmə və mövzu əlaqəsi bu misalda aydın şəkildə

görünür.

Digər tərəfdən Qartal səmtini tanımayan bir insan da cümlənin quruluşundan durumu az da olsa təxmin edə

bilir.

Gördüyümüz kimi, zehin passiv şəkildə sadəcə gözün göndərdiklərini deşifrə edən bir tərcüməçi deyil, əksinə bir-ləşdirən, qarşılaşdıran, qruplaşdıran aktiv strukturdur.

Bənzər bir örnək zehnin anlamlandırma qabiliyyətini dərk etməyimizdə bizə yardımçı olacaq.

59

Dediyimiz kimi, əksər hallarda bir nəsnənin necə göründüyü ətrafındakı nəsnələr ilə yaxından əlaqəlidir.

Bu iki kəlməyə baxın:

İki kəlmədə də tamamilə eyni simvolun varlığına rəğmən zehin fərqli şəkildə qavrayır. Buradan sürətli oxuma ilə bağlı çıxaracağımız dərs belədir: zehnimizin bu möhtəşəm qabiliyyətləri sayəsində gözün göndərdiyi yetərsiz qalsa belə, beyin boşluğu doldurur. Göndərilən görüntünü məzmunla qarşılaşdırıb, mənanı asanca qavrayır.

Normal insan bir kəlməyə fokuslanır. İnsanın görmə

potensialı 2-4 kəlmədir. Birdəfəyə 5 kəlməyə baxsa, kənar-lar tam aydın görünməyə bilər. Amma dediyimiz kimi zehin necə anlamsız bir simvolu kəlmə içərisində mənalan-dıra bilirsə, eyni şəkildə qaranlıq qalan nöqtələri də cümlənin quruluşuna görə tamamlayır.

Ağacın arxasında gizlənmiş bir pişiyin pişik olduğunu anlayırıq. Quyruğunu, ya da başının bir qismini görməyimiz yetərlidir. Eyni şəkildə cümləni bütövlükdə görmə-sək də, zehin əksərən tamamən qavrayır.

1843-cü ildə Lekler adlı bir naşirin qəribə eksperimenti bu məsələyə diqqət çəkdi. Çoxbilmiş naşir kağız sərfiy-yatını azaltmaq üçün kitabları yarı ölçüdə nəşr etdirdi. Bunun üçün də hər sətrin yarısını kəsib atdı:

Cavan oğlan sevgilisini bənzədəcəyi gözəl sözlər axtararkən qız başını onun çiyninə dayayıb, xəfif-xəfif əsən yumşaq meh-dən həzz alaraq dağınıq buludlu göy üzünü seyr edirdi. İkindi vaxtı beləcə keçdi…

60

Hamı hərflərin, ya da kəlmələrin “silueti”ndən mənanı çox gözəl anlaya bilərdi. Şübhəsiz, siz də oxuya bildiniz.

Deməli, kəlmələri tam oxumadan da mənanı qaçırmaya bilirik. Deməli, zehin kəlmələrin bir qismini belə, görsə, əskik qismini qavraya bilər. Sözlərin çoxu mətndən asanca çıxarıla bilər. Ş-ş-r-d-cı ol-n b-d-r ki, k-lm-l-rd-n b-r ç-x h-rfl-ri ç-x-rs-q b-l-, z-h-n m-n-nı as-nca q-vr-y-r. Gördüyünüz ki-mi, cümlədən xeyli hərf çıxarılmasına rəğmən oxumaqda çətinlik çəkmədiniz. Əslində yazılanla sizin oxuduğunuz eyni deyil. Cümlə mənasız hərflər yığınıdır, amma siz mətn vasitəsiylə verilmək istənən mənanı çıxara bildiniz. Oxumaq hərfləri, kəlmələri gözlə qavramaqdan daha yüksək bacarıqdır. Nəticə olaraq mətni anlamaq üçün bir səhifədəki, yaxud cümlədəki hər hərfi, yaxud sözü oxumağımız boş və yararsız əziyyətdir. Gözümüzü az, zehnimizi çox istifadə etməliyik. İcazə verək, beyin geri qalanını doldursun.

Narahat olmayın, şübhəsiz ki, ancaq yüzdə beşini/onunu istifadə etdiyimiz orqanımıza çox da çətinlik törətməyəcək bu vəziyyət. Effektiv Oxuma Sistemi sayəsində göz sürətini artırmadan daha yüksək, effektiv və məhsuldar alışqanlıq-lara sahib olacaqsınız.

“Cognition” (“İdrak” C.Q.) kitabının müəllifi Reisber-qin də vurğuladığı kimi, “yaxşı oxucular az oxuyar, çoxlu təxmin yürüdər/məna verər”. Sürətli mütaliədə fikirlərin ardınca qaçarkən gözümüz sadəcə passiv bir vasitə olaraq qalacaq və zehnimizin ardından gedəcək. Nəticədə patron beyin, işçi isə gözdür.

Beyin əmr, göz itaət edər. Beynimizin ağlasığmaz bir sürətdə və asanlıqla çalışan, eləcə də qavrayan orqan olduğunu düşünsək, gözümüzü daha geniş baxmağa, yaxud 61

daha geniş sürüşməyə məcbur etməyimiz hər hansı problem yaratmaz. Əksinə mütaliə məhsuldarlığımızı artırar.