Kitabı oku: «Ҳаёт қайиғи (1 китоб)», sayfa 9

Оқ бўлиш – ота-онага озор бериш, ранжитиш ва буйруқларини бажармасликдан иборатдир. Ота ёки онанинг ноқобил фарзандига қараб “сени оқ қилдим”, деб эълон қилиши шарт эмас экан. “Диллари оғришининг ўзиёқ фарзанднинг оқ бўлишидир”, дейдилар. “Оқ бўлиш”нинг луғавий маъноси – ажралишдир. Яъни фарзанд ота-онасидан тириклайин ажраляпти, демак. “Қариялар уйи”да отаси ёки онасига жой ҳозирлаётганлар унутмасинларким, улар айни чоғда дўзахдан ўзларига ўтли жой тайёрлаяптилар. Зотан, дўзахнинг “ҳасрат қудуғи” деб номланган энг ёмон жойи ота-онасини хорлаганлар учун эканлиги мўътабар китобларда алоҳида зикр этилган.

Пойтахтнинг Шайхонтоҳур тумани судида бундан-да аянчлироқ воқеага шоҳид бўлган эдим: ота қизини судга бериб, оғир жазо тайинлашни талаб қиляпти. Ажабланяпсизми? Мен ҳам дастлаб ажабланган эдим, сўнг ғазабландим. Гувоҳликка келганлардан бири: “Агар одилман, десангиз, бу қизни энг олий жазо – отишга ҳукм қилинг, ҳукмни халқ олдида ижро этинг. Ноқобил фарзандлар бундан ўрнак олсин!” деди. Ўлим жазосига лойиқ кўрилаётган қиз отанинг ёлғиз фарзанди экан. Онадан ёш етим қолибди. Қизининг бахтини ўйлаб, ота бошқа уйланмабди. Қизини орзу-ҳавас билан куёвга узатибди. Хасталаниб, шифохонага ётганида нафсига банди қизи ота номидан қалбаки ҳужжатлар тайёрлаб, уйни сотиб юборибди. Ота шифохонадан қайтсаки, уй йўқ… Қолгани сизга маълум. Албатта, суд бу фарзандни ўлимга ҳукм қилмайди. Товламачилиги учун бир неча йилга қамар ёки аёллигини эътиборга олиб, озодликдан шартли равишда маҳрум қилар. Лекин Аллоҳнинг жазоси қаттиқ бўлади. У фарзандни суд ўлимга ҳукм қилмаса ҳам, у аллақачон ўлган, тирик ўликка айланган. Ундан энди ер ҳам ҳазар қилади. Эсини йиғиб тавба қилса қилди, бўлмаса охирати тамоман куяди. У-ку, тавба қилар, аммо ота рози бўлармикин ундан?

Не шодки, бизнинг юртимизда ота-онасини ҳурмат қилувчилар кўп. Камина истиқомат қилувчи “Илғор” маҳалласида Япония мамлакатидан келган бир ёш олим ижтимоий тадқиқот олиб борди. У маҳалладаги барча маросимларда иштирок этишга ҳаракат қилди. Унинг зийрак фаҳми фарзандларнинг ота-оналарини беқиёс тарзда ҳурмат қилишларини англабди. Бир куни у билан суҳбат чоғида дунёга машҳур япон адибларининг асарларидан гап очдим.

– Ҳа, Япония улуғ ёзувчиларга бой мамлакат. Менинг юртим илм-фанда ҳам илгарилаб кетган, – деди у. – Аммо ҳар бир халқ илм-фанда ёки адабиётда худди шундай, балки бундан ҳам аълороқ ютуққа эртами-кечми эришиши мумкин. Лекин сизнинг халқингиз эришган бойликка ҳамма ҳам эриша олмайди. Айниқса, ҳозирги кунларда, ҳамма нарса илм-фан тараққиёти мезони билан ўлчаниб, маънавий оламдан узоқлашилаётган асрда қийин, ғоят қийин. Мен фарзандларнинг ота-оналарига меҳрибонлигини назарда тутяпман. Бу мен учун янги оламдай туюляпти. Чунки мен бу оламни йўқотганман. Ҳозир ота-онам хаста. Акам қўшни оролда яшайди. Лекин бир неча ойлаб келиб кўролмайди. Келса, ишдан қолади. Ишдан қолса, вазифасидан ҳайдалади…

Япониялик меҳмон шундай деб хўрсиниб, кўзига ёш олган эди…

Муҳтарам ва азиз мухлисимиз, китобнинг шу сатрига қадар мен билан ғойибони сирдош бўлиб келаётганингиз учун миннатдорлик билдираман. Гап ота ва она ҳақида кетаётгани учун хотиранинг бу ўрнида бир хайрли дуога эҳтиёж сездим. Келинг, биргаликда Аллоҳга муножот қилайлик:

– Ё Аллоҳим, ё Раббим! Гуноҳларимизни афв эт. Кимники отаси ёки онаси ёки икковлари ҳаёт бўлса, уларнинг умрларига-ризқларига барака бер. Дардмандларининг дардларига даво бер. Фарзанду набиралари бахти-иқболини кўриш саодатини насиб айла. Фарзандларини гўдаклик чоғида қандай раҳм ва шафқат билан тарбия этган бўлсалар, Сен ҳам уларни шундай шафқатинг билан паноҳингда асра. Ҳақ йўлингдаги ота-оналарнинг фарзандлари ҳаққига қилган хайрли дуоларини даргоҳингда қабул ва мақбул айла. Ҳақ йўлингдан адашганлар орасидаги ота-оналарга ҳидоят бер. Ота-онасини Ўзингнинг байтинг – Каъбатуллоҳ зиёратига олиб бормоқни ният қилиб юрган фарзандларнинг ниятларини амалга ошир. Оталари ёки оналари, ёки икковлари билан ёнма-ён юриб, “лаббайка!”ни айтиб Ҳаж ибодатларни солиҳ равишда амалга оширмоқларини насиб айла. Ота-оналарининг қадрига етмай юрганларнинг қалбини юмшат, кўзларини оч, инсофу тафвиқ ва ҳидоят бер. То Қиёматга қадар туғилиб, яшовчи зурриётларни бизлар йўл қўйган хато ва гуноҳлардан асраб, ота-оналарга иззатда бўлувчи солиҳ фарзандлардан қил.

Кимнинг отаси ёки онаси ёки икковлари бу фоний дунёдан боқий дунёга риҳлат қилишган бўлишса, уларни мағфиратингга ол. Уларнинг изидан қилинаётган дуоларни даргоҳингда мақбул айла. Уларнинг тавбаларини ва улар учун фарзандлар қилаётган тавбаларни ҳам қабул этиб, то Қиёматга қадар қабр азобларидан асра. Қиёматда Ўзинг “бандам!” деб, аъмол номаларини ўнг қўлларидан олмоқликларини насиб айла, жаноб расули акрам Муҳаммаднинг (с.а.в.) шафоатларини насиб этиб, Ўзингнинг жамолингни кўриш бахтини бер. Кимки бурчини солиҳ фарзандлар қаторида адо эта олмаган бўлса, кимки отаси ёки онасини ёки икковининг кўнглини ранжитган бўлса-ю, энди надоматлар чекаётган бўлса, уларнинг ҳам тавбаларини қабул этиб, лутфи караминг билан гуноҳларини кечир. Қиёматда волидайнга очиқ юз билан рўпара келишларини ва жаннатда бирга бўлмоқларини насиб айла. Омийн йа Раб ал-оламийн!

Онангдан бош товлама,

ошмасин дарди,

Ҳаёт тожи эрур оёғин гарди.

(Абдураҳмон Жомий)

“Жаннат оналар оёғи остидадир”, мазмунли ҳадиси шарифни эшитмаган одам йўқдир. Аммо унинг маъносини ҳамма ҳам билавермаса керак. Онасини ёлғиз ташлаб, мушриклар билан урушга отланган йигитни Расулуллоҳ (с.а.в.) қайтариб, шундай деганлар. Яъни, жаннатга тушиш учун ғазотда жон бериб, шаҳидлик мартабасига етиш шарт эмас. Онангнинг хизматини қилиб, розилигини олсанг бас, шу топган савобинг сенга жаннат йўлини очади, дейилмоқчи.

“Аяжонимнинг хизматларини етарли даражада адо эта олдимми, розиликларига эришдимми?” деган савол мени ҳеч тинч қўймайди. Бундай савол онажонини боқий дунёга кузатган ҳар бир фарзандни қийнаса керак? На иложки, ҳеч ким бу саволга фоний дунёда жавоб топа олмайди. Аниқ жавобни Қиёмат куни биламиз. Унгача эса ота-онамиз билан Жаннатда учраштиришни Аллоҳдан илтижо қилиб яшаймиз.

Японларнинг кўп қисмли “Ошин” кинофильмини кўриб, аяжоним ҳаётлари асосида шундай асар ёзишни орзу қилиб эдим. Ҳозирча бу иш қўлимдан келмай турибди, аммо орзуим кучи сусайганича йўқ, инша Аллоҳким, умидим ушалиб қолар. Сабр ҳақида кўп гапирилади. Агар бу руҳий қувватни жисмоний шаклда кўрсатиш мумкин бўлиб, ҳайкал ўрнатилса, мен бу ҳайкални аяжоним тимсолида кўраман.

…Барг устида ўрмалаётган ипак қурти бир зумгина тўхтаб, бошини кўтарди-ю, атрофида ҳаёт жўш ураётганини кўрди: кимдир чириллаб қўшиқ айтарди, кимдир сакраб қувнарди, кимдир роҳатланиб учарди… Атрофдаги ҳамма тинимсиз ҳаракатда эди. Фақат у бечорагина учолмасди, қўшиқ ҳам айтолмасди. Ўрмалашдан ўзга юмуш қўлидан келмасди. Бир баргни кемириб адо қилиб, иккинчисига ўтгунча ўз назарида дунёни айланиб чиққандай бўларди. Бироқ шунга қарамасдан у тақдиридан нолимасди, бошқаларга ҳавас ҳам қилмасди, “Ҳар ким ўз иши билан шуғулланмоғи лозим”, деб ҳисобларди. Ҳафталар ўтиб, ўзига ипакдан ажойиб уй тўқишга навбат етди. У ортиқча мулоҳаза қилиб ўтирмай, ўзига буюрилган юмушни адо этишга киришди – атрофини ипак толалари билан ўраб чиқди-да:

– Яна нима қилай? – деб сўради.

– Сабр қил, – деган овоз эшитилди, – ҳаммаси ўз навбати билан.

Вақти келиб ипак қурти уйғонди, у энди аранг ўрмаловчи қурт эмас, гўзал капалак бўлиб кўз очди. Ўзининг ипак саройидан чаққонлик билан ёруғ дунёга чиқиб, чиройли қанотларини қоққан ҳолда уча бошлади…

Сабр гадони подшоҳ даражасига кўтариши мумкин. Сабрсизлик подшоҳни гадолик ботқоғига ботиради. Қудсий ҳадисда: “Эй Одам фарзанди, сабрли бўл ва ўзингни паст тут, Ўзим сени олий даражага кўтараман”, деб марҳамат қилинган.

Фарзандларимизни, яқинларимизни дуо қилганимизда бахт-саодат тилаймиз-у аммо сабр-тоқат, қаноат тилашни унутамиз. Сабр-қаноатсиз бахт-саодатга етиб бўлмаслигини биламизми? Биз фақат жанозага борганимиздагина марҳумнинг яқинларига сабр тилаймиз. Бу яхши одат. Бошига мусибат тушган ҳар бир бандани сабрга чақириб, ёнида далда бўлиб туриш аъло фазилатлардан. Қудсий ҳадисда дейиладики: “Эй бандаларим, мен бандаларим ичидан бир мўъмин кишини бирон мусибат етказиб имтиҳон қилсам, у менга ҳамд айтиб, менинг имтиҳонимга сабр қилса, у ўша жойдан турганида хато-гуноҳлардан онаси туққан кунидек пок бўлиб туради”. Мусибатга чидаш қийин бўлганидан унга сабр қилувчиларга ана шундай мукофот ваъда қилиняпти! Мусибат сабрли одамга бир, сабрсиз одамга икки ҳисса оғир туюлади. Мусибат кўрганида кишининг илк сўзлари: “Аллоҳим, мени собирлардан қилгин. Мусибатнинг ажрига муваффақ қил”, деган дуо бўлса хайрлидир. Бироқ, афсуски, айрим биродарларимиз мусибат тоши остида эзилиб, тилларидан қандай сўзлар учаётганини билмайдилар, Аллоҳга қарши исён қиладиган даражага бориб етадиларки, шу боис уларга сабр тиламоғимиз, Имом Ғаззолий ҳазратларининг: “Бало фақат гуноҳ ва куфрдан келади. Мусибатлар асл бало эмас, уларнинг ичида сен билмайдиган яхшиликлар бордир”, деган ҳикматларини эслатиш дурустдир. Аммо сабр фақат мусибатли кундагина керакми? Бу саволга ҳар биримиздан жавоб лозим.

Инсон жисмоний жиҳатдан бақувватлигига мағрурланиб юраверади, аслида эса у ғоят ожиздир. Тоқати етмайдиган юмушлари кўп. Сабрсизлиги учун йўл қўяётган гуноҳлари ундан-да кўпроқ.

Ҳаёти давомида кишининг боши устидан қуёш чарақлаб туриши баробаринда турли хил ташвиш булутлари ҳам сузиб ўтади. Кенглик – танглик ҳам, тўқлик –очлик ҳам, ғалаба – мағлубият ҳам, шодлик – мусибат ҳам. Умри фақат шодлигу ғалаба билан ўтган кимсани тарих билмайди. Одам боласидан машаққат ва мусибат пайтида сабр қилиши, умидсизланмаслиги, ҳақ устида сабот билан туриши талаб этилади. Дунё ғами келиб-кетувчи меҳмондир. Абадий қолади, деб ранжимаслик керак. Тонгни кутадиган одам сабр қилиши шарт. Тун Қиёматга қадар давом этмайди. Неъматга сабр билан эришилади, шошқалоқ ва бесабр неъматдан маҳрум қолади. Неъматни кўриш билан шокир, мусибатга дуч келганда эса собир бўлиш иймон жумласига киради.

Донолар деганларки: “Модомики, ер остида қабр азоби ҳақ экан, ер устида ўша азобнинг муқобили сифатида сабр азоби ҳам мавжуд. Бандага ё униси, ё буниси”. Европанинг машҳур файласуфи, узлатга чекиниб, умрини бочкада ўтқазган Диогендан бир одамнинг бойми ёки камбағал эканлигини сўрадилар.

– Билмайман, – деб жавоб берди Диоген, – менга фақат унинг пули кўплиги маълум.

– Пули кўп бўлса, демак, бой экан-да?

– Кўп пулга эга бўлиш ва бой бўлиш – бир нарса эмас, – деб жавоб берди Диоген. – Борига қаноат қилган одамгина чинакам бойдир. Ўзида бор нарсадан кўпроқ бойлик орттиришга ҳаракат қилган одам, оз бўлса-да, борига қаноат қилган одамдан камбағалроқдир.

Кутиш ва сабр қилиш бир хил тушунчами? Масалан, омадни кутиш ва омадсизликка сабр қилиш – бирми? Йўқ, менингча, кутиш бошқа, сабр қилиш бошқа. Сабр – фазилат. Кутишда фазилат кам. Унда ғайратсизлик ҳам мавжуд. Сабр дегани барча ёмонликларга чидаш эмас, сабр адолат учун курашни инкор этмайди.

Баҳодир акамни ҳарбий хизматга кузатиш чоғида аяжоним йиғладилар. Шунда тоғам: “Нега йиғлайсан? Эринг урушга кетди, кутдинг. Аканг урушга кетди – кутдинг, уканг урушга кетди – кутдинг. Азобли йилларда кутишга сабринг чидаган, бунисига ҳам чидайсан”, деган эдилар. Уч йил соғина-соғина кутдилар. Ойда икки-уч марта байрам шодиёнаси бўларди – акамдан келган мактубни қайта-қайта ўқирдилар.

 
Ким ҳар қайда хабардор биздан,
Умид билан овутар ўзин,
Ким у бизнинг юзларимиздан
уза олмас ёш тўла кўзин?
О, бу она, сенсан, онажон!
 

Мактабда яшаётганимизда мен аяжонимнинг ёнларида ётардим. Баъзан кечалари уйғониб кетардим. Аяжонимнинг тиззаларида дўппи, тепчиб ўтирибдилар. Кўзларида эса ёш. Қамоқдаги тоғамни соғиниб йиғлаганларини кейинроқ билганман. Бир куни пешинга ош пиширдилар-да, тўрт-беш кишига етадиган миқдорда сирланган тоғорачага солиб, дастурхонга ўрадилар. “Қолган ошни ўзинглар сузиб еяверинглар”, деб шошилганча кетдилар. Қош қорайганда маъюс ҳолда қайтдилар. Бир оз индамай ўтирдилар-да, сўнг йиғлаб юбордилар. Акаларим-опаларим қучоқлаб, “Нима бўлди, тоғамни кўрдингизми?” деб сўрашди. “Тоғангни кўрсатишмади, “ошни ўзимиз берамиз”, дейишди, лекин қорнинг тешилгурлар деворнинг орқасида ўзлари еб олишди…”

Қарилик ёшига етганларида аяжонимда букрилик бошланди. Бу эгилиб ўтириб дўппи тикишнинг натижаси эди. Аяжонимда тиним йўқ эди. Биз – фарзандларнинг қорин ғами-ю, уст-боши, хуллас, рўзғор аталмиш барча ташвиш аяжонимнинг зиммаларида эди. Ҳар якшанба бўладиган бозорга беш-олти дўппи тикишга улгуриш учун тинмас эдилар. Ўзлари тепчирдилар, акаларим, опаларим пилталашарди. Мен кичкина бўлганим учун бу ишлардан озод эдим. Кейинроқ улғайиб, кучга тўла бошлаганимда дазмол қилишга ёрдамлашардим. Оғир чўян дазмол ичига ўт қалаб, қиздириб, елимлаб қуритилган дўппиларга дазмол урардик. Ҳафта давомидаги азоб дўппи тикиш билан кифояланмас эди, уни сотиш керак, бозорнинг хўжайини бўлган қориндор милиционерлар таъқибидан қочиб юриб сотиш керак. У дамларда ҳунармандлар таъқиб остида эдилар. Қонунга кўра, улар “текин даромад топувчилар” деб саналарди. Новвойми, заргарми, кўнчими, маҳсидўзми, дурадгорми, наққошми, ўймакорми… ҳаммалари меҳнат қилсалар-да, советнинг кўзига текинхўр бўлиб кўринардилар. Маҳалла раислари, участка инспекторлари уларнинг фаолиятидан “кўз юмиб” индамай юрганлари учун вақтида чўтал олиб туришарди. Бозордаги милиционерлар еб-тўймасликда улардан ошиб тушарди. Шунинг учун кўпинча Баҳодир акам бозорга бирга тушардилар, вазифалари – пойлоқчилик. Кейинроқ бу вазифа менга юкланди. Дўппиларни ушлаб, бир четда шумтираб тураман. Битта дўппини сотиб бўлгач, аяжоним иккинчисига келадилар. Милиция ушлаб олса, дўппиларни олиб қўяди. Ҳеч қанақа хат-ҳужжатсиз олиб қўяверади. Қонунни билмаган одамлар милициянинг шундай қилишга ҳаққи бор, деб ўйлаб, қамамай қўйиб юборганига қувониб кетаверадилар. Мен ҳам ўшаларнинг биттаси эдим, милиция ушлаб олиб қамаб қўймасин, деган қўрқувда ўтирардим. Агар дўппиларнинг ҳаммаси сотилса, чойхонада ўтириб бир чойнак чой, биттадан сомса олиб ердик. Эрталаб нонушта қилмай, Хастимомдаги бозорга пиёда борардик. Пешинга қадар дам офтоб тиғи остида, дам совуқда, дам ёмғирда туриб, аяжоним жуда-жуда ҳолдан тоярдилар. Лекин ҳорганларини сездирмасдилар. Чой ичиб, сомсани еяётганларида қўллари нима учун титраётганини ўшанда билмаганман. Энди биламан. Ўша ҳолатни эсласам, вужудим фиғон ўтида куя бошлайди, бўғзимга йиғи келади.

Киши улғайган сайин болалигидаги ночорлик уни руҳ азобига сола бошлайди. Чорсуда дадажонимни урган маст йигит, аяжонимнинг иккита дўппиларини олиб қўйган қориндор милиционер, тоғажонимга аталган ошни еб қўйганлар… Агар йигитлик чоғимда мўъжиза юз бериб шулар менга рўпара бўлишганда тепкилаб-тепкилаб хумордан чиқардимми, деб ўйлайман.

“Шайтанат”даги Асадбек улғайганида отасини қамоққа олиб кетганларни топади ва қасосини олади. Аслида ўзим шундай қилишни истар эдим… Боланинг кўз ўнгида отаси ёки онасини ҳорлаган кимсалар оқибатда жазосиз қолмасликлари керак, деб ўйлайман.

Афсуски, бола чорасиз, лекин адолатсизликка қарши қалбида бир вулқон куч тўплайди. Ривоят қиладиларки, ўғри ушланиб, жазога ҳукм қилинганда бир қизча подшоҳ ҳузурига келиб, тиз чўкиб, йиғлаганича ўтиниб сўрабди:

– Отамнинг қўлларини кесишга буюргансиз. Биламан, ҳукмингиз адолатли. Лекин отамнинг мендан кичик яна тўрт фарзандлари бор. Онамиз касалвандлар, бизларни боқа олмайдилар. Агар отамизнинг қўлларини кестирсангиз, ҳаммамиз очдан ўламиз. Бизларга раҳм қилинг, отамизнинг қўлларини кестирманг. Агар қўл кесмасликнинг бошқа иложи бўлмаса, у ҳолда отамнинг қўллари ўрнига менинг қўлимни кеса қолинг.

Подшоҳ бу гапни эшитиб, кичкинагина қизнинг ота-онасига муҳаббати бу қадар улуғлигидан ҳайратда қолди. Қизни синамоқ мақсадида унга:

– Майли, отанг қўли ўрнига сенинг қўлингни кестираман. Қўлингни бугун эмас, эртага кесишади. Эртагача яхшилаб ўйлагин, кейин яна пушаймон еб юрмагин, – деди.

Эртаси куни жазо майдонида яна одам тўпланди. Қизнинг отасини келтирдилар. Қиз ҳам ҳозир бўлиб, отасига деди:

– Отажон, сира қўрқманг, мен подшоҳга “Отамнинг қўллари ўрнига менинг қўлимни кестиринг”, деб ялиндим. Илтимосим қабул бўлди. Ҳозир менинг қўлимни кесиб, сизни озод қилишади.

Қиз шундай деб, кундага қўлини қўйди. Бу ҳолатдан подшоҳ ҳам, тўпланганлар ҳам кўз ёши тўкдилар. Қизнинг отаси озод этилди. Ота-болага илтифотлар кўрсатилди. Подшоҳнинг амри билан жазо майдонидаги кунда олиб ташланиб, унинг ўрнига бир мармар тош тикланди-да, бу сўзлар ўйиб ёзилди:

“Бир ёшгина қиз отасининг қўли ўрнига ўз қўлини фидо этишни истади. Шу қиздек фарзандга эга бўлган ота-она жуда-жуда бахтиёрдир”.

Болалигидаги адодатсизликдан ўртанган ҳар ким шу қизча жасоратини такрорлаши мумкин, деб ўйлайман.

“Меҳри чексиз, бутун дунёни кўкраги билан боққан аёлни – ОНАни шарафлайлик! Инсондаги бутун гўзаллик қуёш нурлари-ю ва Она меҳридан! Жаҳоннинг бутун ғурури оналардан, Қуёшсиз гуллар очилмайди, севгисиз бахт йўқ. Аёлсиз муҳаббат йўқ, онасиз шоир ҳам, қаҳрамон ҳам бўлмайди”, деган эди донишмандлардан бири. “Она қалби битмас-туганмас мўъжизалар манбаидир”, деган эди яна бир доно.

Бола ҳали Худони танимасдан туриб, Онани танийди. Улғайган онида Онасини унутса, Худони унутган бўлади. “Битта қалбга икки муҳаббат сиғмайди”, дейдилар. Бу ҳикмат никоҳ тўшагига бошлаб борувчи эр ва хотин севгисига доирдир. Аммо инсон юраги Аллоҳга бўлган ишқ ва Онага бўлган муҳаббатни ўзига сиғдиради. Янада аниқроқ айтилса, бу икки муҳаббат бир юракда жо бўлмас экан, юрак эгасини инсон деб атамоқ мушкул. Бу икки муҳаббатни ўзига жо қилмаган юрак фақат қон ҳайдаш билан машғул бўлади. Бундай юракдан Ватанга, дўстга… муҳаббатни излаб овора бўлманг. Аллоҳнинг инсонга бахш этган илк неъмати– она муҳаббати бўлади. Шу сабабли ҳам Яратган ўз бандаларидан онага муҳаббатли бўлишни талаб этади. Аллоҳга бўлган Ишқ билан онага бўлган муҳаббат ўзаро боғланган. Яъни биринчиси бўлмаса – иккинчиси ҳам йўқ (ёки аксинча). Киши миллати ёки динидан қатъи назар Яратганни сева олса, ўз онасини хорлаб қўймайди. Чунки бу ўринда “севиш” Аллоҳ буйруғини бажариш билан ифодаланади.

Оналарга шараф ва шонлар бўлсин! Биз – фарзандлар ҳамиша улар олдида қарздормиз. Оналар ҳақида неча юз минг сатр шеър ёзилган экан? Миллиардлаб сатр ёзилганда ҳам Онанинг шаънини етарли даражада улуғлай олмаймиз. Доғистонлик машҳур шоир Расул Ҳамзатовнинг ёзишича, авар шоирларининг ижодини кузатса, ўтмишда уларнинг биронтаси, ҳатто шоирнинг отаси Ҳамзат Цадаса ҳам Она ҳақида шеър ёзмаган экан. Бутун дунёга ибрат қилинадиган рус адабиёти тарихи ҳам бу мавзуда қашшоқ экан. Қаранг, Некрасовга қадар ҳеч бир шоир Онани шеърда мадҳ этмабди. Ҳатто дунё олқишидаги Пушкин ва Лермонтовда ҳам йўқ экан бундай шеър. Пушкин ўз энагасини тилга олган-у, Онасига атаб меҳр сатрларини битмаган экан.

Худога шукр, бизнинг адабиётимиз бу соҳада барчага ибрат бўларли даражада. Навоий ҳазратларининг “Жисмни қил садқа ано бошиға” сатрларини билмайдиган одам кам, десам янглишмайман. “Онангнинг муборак боши учун бутун жисмингни садақа қилиб юборсанг, яъни жонингни берсанг арзийди”, дейилмоқчи. Бизнинг адабиётимизда бундай мисоллар оз эмас. Бунинг сабаби– мумтоз адабиётимиз баҳраманд бўлган булоқнинг суви ижод аҳлига гўзал илҳомлар берган.

Онанинг фарзандга меҳри фитратида – яралишида бор, десак хато қилмаган бўламиз. Бундай меҳрни биз ҳатто жониворларда ҳам кўрамиз. Далада кузатган эдим: она совлиқ боғланган. Қўзичоқ ўйнаб юрибди. Бир маҳал ўзидан каттароқ қўзи билан сузишмоқчи бўлди. Бундан совлиқ безовта бўлиб маърайверди. Арқондан қутилишга уринди. Қўзиси биқинидан бир-икки зарба еб йиқилгач, совлиқ қаттиқ силтанди-да, арқонни узди. Бу ҳолатни “она меҳри арқонни узди”, деб сифатласак ҳам бўлар. Сиз ювош кўринган мушукнинг боласини олишга уриниб кўринг-чи, таламасмикин?

Оналарга хос бўлган меҳр фақат ўз фарзандларига аталмаган. Улар бегоналарга, ҳатто дин ва миллатини фарқламай меҳр кўрсатадилар. Дейлик, бир мусофир сизникида қўноқ эканида хасталаниб қолди. Албатта, сиз унинг ҳолидан хабар оласиз. Аммо онангиз ёки бувингиз сиздан кўра кўпроқ ачинадилар. Даволаш учун зарур ҳамма чораларни бажарадилар. Мусофир миннатдорлик белгиси сифатида ҳадя берса олмайдилар, шундай эмасми? Бу ҳам она қалбидаги меҳрдан.

Бир сабаб билан гўдаклар етим қолишса, уларни биринчи галда тоға ёки амаки эмас, амма ёки хола ўз бағрига олади. Аяжоним ҳам шундай қилганлар. Исмоилхўжа опоқдадам Ҳикматхон катта бувимизни талоқ қилганда замон оғир экан. Катта бувимиз болаларни боқишга қийналиб, етимхонага берган эканлар. Бундан хабар топган аяжоним “Онаси бошқа-ку, менга нима, ўзим бир ижарадаги уйда зўрға яшаётган бўлсам”, демай, кичик укалари Алихон тоғамни етимхонадан олиб, ўзлари боққан эканлар. Алихон тоғам ўшанда тўнғич ўғил мавқеида бўлганлари учун ҳам катта акам билан опам “Тоға” демай, “ака” деб мурожаат қилишарди. Умиджон тоғам ҳам, Алихон тоғам ҳам баъзан ўша онларни эслаб катта бувимга таъналар қилишса, аяжоним уларни тўхтатардилар. “У кунларни эслама, бувимни айблама, кўнгилларини оғритма, замон оғир эди”, деб насиҳат қилардилар.

 
Ким меҳрибон сўзласа ҳаргиз
Гапларига қулоқ солмаймиз.
Кимнинг сўзин унутамиз тез,
Юракларда сақлаёлмаймиз.
О, бу она, сенсан, онажон.
 

Фарзанднинг ҳаётига сабаб бўладиган биринчи қувват – она жисмидаги қондир. Чақалоқ шу қондан озиқланиб, ҳаётини сақлайди (“Сут билан кирган жон билан чиқади” деган мақолни “Қон билан кирган жон билан чиқади” деганимиз тўғрироқ бўлади). Бола биринчи сўзни онадан эшитади ва ундан ўрганади. Шунинг учун ҳам биз “ота тили” демай “она тили” деб сифатлаймиз. Болани ўстиришда, тарбия қилишда отага қараганда она кўпроқ ҳисса қўшади. Шунинг учун бўлса керак, ёш болалар отадан кўра онага кўпроқ майл этадилар. Улғайганларидан кейин ҳам сирларини аввало онага айтиб, маслаҳат сўрайдилар. Она фарзанди учун ўзини фидо қилишга тайёр туради. Баъзи бировлар ўз оналаридан эмас, бошқалардан маслаҳат сўрайдиларким, мен бундан ажабланаман.

Агар она қад-қоматини бир дарахтга ўхшатсак, фарзанд шу дарахтнинг ширин бир меваси. Бир йигит она қадрига етмас эди. Она кўз ёшлари унга таъсир этмас эди. Бир куни она бешикни олиб, ўғли қаршисига қўйиб деди:

– Эй ёшлик, чақалоқлик пайтини унутган ноинсоф! Мана бу бешикни кўряпсанми? Чақалоқ чоғингда шу бешикка михланиб, тунги уйқуларни мен ўзимга ҳаром этдим. Бешикда ётганингда юзингга битта пашша ёки чивин қўнса, уни қувишга имконинг бўлмай йиғлар эдинг. Мен сени хира пашшалардан асраб, бешигингни тебратар эдим. Йиғидан тўхтамасанг, сени ечиб олиб, бағримга босардим. Сени деб барча машаққатларга чидадим. Куч-қувватимни сенинг камолинг учун сарф этдим. Мана энди катта бўлиб, куч-қувватга тўлдинг. Чақалоқлик, болалик, ёшлик пайтларингни унутиб қўйдинг. Энди эса мени ранжитяпсан. Лекин бир куни келиб, албатта бу дунёдан ўтасан. Қабрнинг тубига, қоронғулик қаърига кирасан. Ўшанда Аллоҳдан раҳмат нури ололмайсан…

Биз бешикларни кўп кўрамиз. Аммо қачондир шу каби бешикда ётганимизни, онамиз тунлари бедор алла айтиб чиққанларини ўйлаб кўрамизми? Агар ўйламасак, эсламасак, унда ноинсоф фарзанд эканмиз. У ҳолда уйимиз тўрига бешик суратини чиздириб, остига “Унутма!” деган хитобни ёзиб қўйганимиз лозимдир?

Баён қилинмиш ривоятда шарқнинг буюк мутафаккири Шайх Саъдий оналик ҳақининг нозик жиҳатларига эътиборни тортганлар. Дунёда валинеъматларини билмаганлар Ҳаққа исён қилган бўлишади. Оналарга хизмат қилиш эса жаннатий амаллардандир. Шубҳасизки, она ҳақини тўлалигича, беками-кўст адо қилмоқ бу дунёда мумкин эмас. У бешикдаги гўдагини минг турли ниёзлар билан ўстириши фарзанди устидаги энг катта ҳақидир.

Бир киши Муҳаммад алайҳиссаломдан:

– Мен онамни кўтариб Маккани зиёрат қилдирдим, ҳақини адо этдимми? – деб сўради.

Расулуллоҳ (с.а.в.) унга жавоб бердилар:

– Йўқ, у сени қучоғида олиб юрганда “Фарзандим униб-ўссин, катта бўлсин”, – деб ўйлаганди. Сен эса кўтариб юрган пайтингда онангнинг ўлими ҳақида ўйлардинг…

Фарзандлардан ўтинчимиз шуки, оналарингиз ҳузурларида турганингизда Саъдийнинг бешик ҳақидаги ривоятларини доимо ёдда тутинг.

Бир биродаримизнинг ҳикоялари менга ғоят таъсир қилган эди, шуни сиз, азизлар билан баҳам кўрмоқчиман:

– Ҳайит арафасида онам билан бирга бозорга тушдик. Ниятимга кўра, энг аввал онажонимга янги маҳси олиб бердим. Ўша ернинг ўзида янги маҳсини кийдириб қўйдим. Кейин кавушларини ҳам янгиладим. Сўнг таглик-патак олиб келиб кавушларига солдим. Кейин Туркиянинг янги пайпоғидан ҳам олиб бердим. Онажоним тураётганларида “Энди рўмол олиб берсам, бош-оёқ сарпо қилган бўларканман”, деб ҳазиллашдим. Онам “ҳа, ҳа” деб кулиб қўйдилар. Гап-сўзларимизни эшитиб турган маҳсидўз “Онахон, бу йигит ўғлингизмилар?” деб сўрадилар. “Ҳа”, дедилар онам. Шунда маҳсидўз “Ҳозир жуда улуғ иш рўй берди. Розилик билан шундай жилмайдингизки, мана шу кулгингиз ўғлингиз учун еру осмоннинг гулга тўлганидан ҳам яхшироқ бўлди. Дунёда Аллоҳга иймон келтиргандан кейин ота-онанинг хизматини қилиб, дилини хушнуд этишдан улуғроқ иш борми?! Кўриб турибманки, ўғлингиз хизматингизни сидқидилдан қиляпти, мен бу ишларга Қиёматда гувоҳлик бераман, ҳозир шу ерда фарзандингиз ҳаққига дуо қилинг, чунки шу соатда Аллоҳнинг даргоҳи очиқ турибди, инша Аллоҳ!” деган гапларни айтди. Мен маҳсидўзнинг илм эгаси эканини англадим. Гапларидан қалбим сел бўлиб оқди. Онажоним шу бозорнинг ўртасида узоқ дуо қилдилар… Ўша воқеадан сўнг қачон онамнинг хизматларини қилсам, аввал ҳеч ҳис этмаганим бир ажиб улуғворликни сезадиган, чарчоғим тарқайдиган, таним роҳатланадиган, дилим яйрайдиган бўлди. Ишқилиб Аллоҳим мен бу роҳатдан бемаврид жудо этиб қўймасин-да…

Бу ҳикоя кишини ўйга толдиради: тасаввур қилайлик, айни дамда қанча ота-она совуқ уйларда, совуқ ёлғизликдан ёки фарзандларининг совуқ муомалаларидан дийдираб ўтирибдилар экан? Қани эди, ўша совуқ муомалали фарзандлар шу йигитдан озгинагина ибрат олишса-ю дуогўйларининг қадрини билишса, жаннатлари йўлларини топиб олишса.

Битта ҳақиқат бор, унутмаслик керак: ким Она дуосидан маҳрум бўлибди, жаннатдан маҳрум бўлибди. Аллоҳ сақласин!

Қишлоқлардан бирида бу воқеага гувоҳ бўлган эдим: биродаримизникида меҳмонда эдик. Қўшниси эҳсонга таклиф этди. Чиқдик. Жуда кўп меҳмон айтилган экан. Биз ҳовлида, тут дарахти соясидаги сўридан жой олдик. Рўпарамизда ошхона, унинг ёнида бир пастак ҳужра бор эди. Агар ўша ҳужрадан хаста овоз чиқмаса унда одам яшашига ишонмас эдим. Ўша ҳужрага кўп тикилаётганимни сезган биродарим “У ерда соҳиби эҳсоннинг волидалари яшайди, бир оз хасталар”, деб изоҳ берди. Мен “Меҳмонларга жой ҳозирлаш учун каттароқ уйдан бу ҳужрага вақтинчалик олиб чиқилгандир”, деган ўйда эдим. Аммо эҳсон якунига етгунича ҳам биров у ҳужрадан хабар олмади. Бир пиёла иссиқ чой ёки бир бурда иссиқ нон олиб кирмади. Шундан сўнг биродаримдан “Доим шу уйда яшайдиларми?” деб сўрашга мажбур бўлдим. Биродарим қўшнисининг сирини очаётганидан хижолат бўлибми, аста “ҳа”, деб қўя қолди, бошқа изоҳ бермади. Бошқачароқ изоҳга ҳожат ҳам йўқ эди. Бу тез-тез учрайдиган воқеа эмас. Мен ҳам ваҳима қилмоқчи эмасман. Лекин бу даҳшатдан (ҳа, айнан даҳшат, айнан ёвузлик дейман) кўз юма олмайман. Ақлни лол қолдирадиган даражада эҳсон дастурхонларига меҳмонларни чорлаганлари ҳолда, оталари ёки оналарига ўзларининг эски кийимларини кийинтириб қўядиганлар озми ё кўпми? Бир зах ҳужрага ташлаб қўйилган она фарзандини нима деб дуо қилган экан? Орадан йиллар ўтиб, йўлим яна шу қишлоққа тушганда онасини хорлаб қўйган одам тақдири билан қизиқдим. Аллоҳнинг бандаларига берадиган энг улуғ неъматларидан бири – фарзандлари камоли ва роҳатини кўриш. Онасини хорлаган ўша одамни Аллоҳ шу неъматдан сиқиб қўйибди (астағфируллоҳ!). Шомда дўстлари билан улфатчиликка кетган тўнғич ўғлинининг жасадини тонгда олиб келишибди. Мастликда дўстлари билан муштлашиб жон берибди. Бир қизини яқин қариндошининг ўғлига унаштирганда у хуштори билан қочиб кетибди, иккинчи қизи ундан-да баттар шармандаликка учрабди: эрга тегмасдан ҳомиладор бўлиб қолибди. Кенжа ўғли гиёҳвандлик иллати билан вафот топибди. Ўзи ҳам оғир хасталикка учраб, қийнала-қийнала жон берибди, қариндошлар ҳам, ғассол ҳам кўзларини юма олишмабди. Кўзлари очиқ кетибди…

Яна бир воқеа: муборак Умра сафари чоғида кўнгилларни хира қилувчи воқеа юз берди: фарғоналик бир одам онасини қутлуғ зиёратга олиб борибди. Албатта, бу таҳсинга лойиқ иш. Кўпчилик ота-онасини шундай улуғ зиёратларга олиб бормоқликни ният қилади. Айримлар эса бу каби зиёрат ота-оналарига насиб этмай, вафот этиб кетганларидан армонда юрадилар. Фарғоналик йигитнинг онасига бўлган қўпол, қўрс муомаласи барчани ранжитди. Она бечора умрида биринчи марта қишлоғидан четга бориши бўлса керак, самолётга ёки автобусга қандай чиқиш, ўтиришни билмай тараддудланади, баъзан шошиб қолади, баъзан нимагадир улгурмайди. Ўғил эса унга ёрдам бериш ўрнига дўқ уради: “Мени шарманда қиляпсиз!” – дейди. Билмайдики, унинг шармандалиги онасининг ҳаракатида эмас, балки ўзининг феълида, муомаласида. Кўпчилик “Онангни бу ерга олиб келиб хунук муомала қилганингдан кўра, ўз уйингда ширин муомала билан кўнглини олсанг савоблироқ бўлармиди! Онани кўпчилик ҳузурида беҳурмат қилишинг – Каъбани вайрон қилиш гуноҳи билан баробар эмасми?” – деб тўғри танбеҳ бердилар. Эҳтимол, ўғилнинг асосий нияти онасини зиёратга олиб келиш бўлмагандир. Бундай дейилишга сабаб: уларнинг бу масканда қариндошлари кўп экан. Йигит улар берган совға-саломлар билан овора бўлиб қолди. Балки онани олиб келишни ўша қариндошлар талаб қилишгандир. Шу талаб бўлмаса йигит онани олиб келишни хаёлига ҳам келтирмас… Яна Худо билади…

 
Ёлғиз қолиб кулбада, ким у,
Ҳар кун бизга тайёрлар таом.
Улкан меҳр туҳфасидир бу,
Аммо бизга ширинмас тамом?..
О, бу она, сенсан онажон!
 

1992 йилда Ҳаж ибодатига, кейинроқ Умра ибодатига борганимда қари оталари ёки оналарини аравачада олиб юрган ҳожиларни кўриб, уларга ҳавасим келган эди. Дадажоним вафот этганларида Ҳажга боришни фақат орзу қилиш мумкин эди. Советлар замонида бутун иттифоқ бўйича 20-30 одам, Худога эмас, партия ташкилотларига ёққан одамлар борарди. 1992 йилдаги менинг сафарим кутилмаганда бўлди, йўлга чиқишим лозимлигини бир неча соат аввал маълум қилишди. Ўшанда аяжоним бемор эдилар. Олиб боришнинг имкони йўқ эди. Ўзим Умра ибодатини бажаргач, яна қайта-қайта шаҳарга кираверишдаги махсус белгиланган жойга бориб, ғусл қилиб, эҳромга ўралдим, дадажоним, аяжоним, тоғажоним учун умра ибодатини бажардим. Дамира опам иккинчи марта Ҳажга борганларида аяжоним учун ҳаж бадал қилибдилар, Аллоҳ рози бўлсин. Деярли ҳар куни чиғаноқ антенна орқали Каъбатуллоҳни кўриб тураман. Ҳозир ҳам қари ота-оналарини аравачада олиб юрган солиҳ фарзандларни кўриб юрагим ўртанади.