Sadece LitRes`te okuyun

Kitap dosya olarak indirilemez ancak uygulamamız üzerinden veya online olarak web sitemizden okunabilir.

Kitabı oku: «Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ)», sayfa 10

Yazı tipi:

– Бу яхши одат, – деди у киши кулимсираб. – Сиз қандай ролларни ўйнаб шуҳрат қозонасиз, билмайман-у, аммо санъат тарихига пиво ичмаган ягона артист сифатида кириб қоласиз.

Келдиёр унинг қўлидаги китобга кўз қирини ташлаб:

– Сиз шоирмисиз? – деб сўради.

– Шеърий китоб ўқиётганимга айтяпсизми? Шеърий китобни ўқиган шоир бўлади, деб ўйлайсизми?

– Шеърни яхши ўқир экансиз.

– Балки артистдирман?

– Йўқ, артист бўлмасангиз керак.

– Нега?

– Кўринишингиз… Абдулла Қодирийнинг суратдаги ёшликларига ўхшайди. Кўринишингиз жуда кинобоп. Артист бўлганингизда кино ёки театрда рол ўйнаган бўлардингиз. Мен кўп ёш артистларни биламан.

– Мен шоирликни ҳавас қиламан. Мендан артист чиқмаслиги аниқ. Машҳур шоир ҳам бўлолмасам керак.

– Нега? – деб ажабланди Келдиёр.

– Мен ёлғонни ёмон кўраман. Рост шеър эса… – у шундай деб нима учундир ҳазин жилмайди, – кимларгадир ёқмайди.

У шишани кўтариб икки қултум пиводан ичди. Атрофни ўраб турган дарахтларга тикилиб жим қолди, сўнг худди ўзига-ўзи гапираётгандай шеър ўқий бошлади:

Айтгил, куйларманми, бир кун, юрагим,
Айтгил, куйларманми боқмай ўзимга.
Сени жарроҳ каби совуққон ва жим
Юлиб қўярманми қоғоз юзига.
У пайт алдамасдинг кўзимга боқиб,
Шодумон дардингни айтардинг буткул.
Унгача илҳомлар келмагай оқиб,
Унгача дунёни англамак мушкул.

Шеърни ўқиб бўлгач, ҳасрат тўла юраги тафтини босиш учунми яна икки қултум ичиб, сўнг гугурт тепасидаги яримта сигаретни олиб тутатди. Келдиёр таомдан қўлини тортиб, шеърнинг давомини кутди. Лекин у шеър ўқимай, йигитга кулимсираб қаради. Бу кулимсираш фақат зоҳирда, ботинни эса дард чўғлари куйдираётганини сезиш қийин эмасди.

– Бугун дили пок бир инсон билан учрашиб, гаплашишни жуда-жуда хоҳлаган эдим. Худо менга сизни етказди шекилли, устоз? Ҳали танишмай туриб сизни “дили пок инсон” деганимга ажабланяпсизми? Одамнинг дили поклигини билиш учун узоқ вақт таниш бўлиб юриш шарт эмас. Қишлоқдан келганингиз билиниб турибди. Ҳаётни асосан китоблар орқали биласиз. Турмушнинг балчиқларига ҳали тушиб чиққанингиз йўқ. Сезаётгандирсиз, бугун кайфиятим йўқ. Дилим хира. Кеча бир шоирни ўлдирдилар. Кимлигини, қаерда яшаганини сўраманг. Ҳақиқий шоирнинг макони бўлмайди. “Айтсам ҳам ўлдирадилар, айтмасам ҳам ўлдирадилар, айтиб ўлганим яхшироқ”, деб яшаган шоирнинг қисмати нима бўлиши мумкин?..

Унинг бармоқлари орасидаги сигарет куйиб адо бўлди. Бармоқлари орасидаги қолдиқни четга улоқтирмай авайлабгина гугурт устига қўйди. Келдиёр унинг чеккиси келаётганини сезиб ўрнидан турди.

– Қаёққа? – деб ажабланди у.

– Сигарет олиб келай…

– Чекасизми? – шундай деб стул суянчиғига осиғлиқ сумкачасидан сигарет қутисини чиқариб, унга узатди.

Келдиёр чекмас эди. Нима қилишни билмай хижолат бўлди.

– Майли, кейинроқ чекарман, – деди айбдор одамнинг оҳангида.

У қутидан битта сигарет олиб, гугурт устига қўйди-да, “қоғозга тушмаган марсияни эшитасизми?” – деб сўради. Келдиёр унинг суҳбатига маҳлиё бўлиб қолган эди. Гапларини жон қулоғи билан эшитишини билдириб, бош ирғади. У яна кўзларини дарахт баргларига тикиб ҳазин овозда гапира бошлади. Ҳа, Келдиёрнинг назарида у шеър ўқимас, айнан гапирар эди. Сўзлар оловли ўқлар сингари атрофга сачрар эди:

– Ахир ўлдирмишдир қора машъал тутган машъум шайтанат… Қўрқоқлар ўлдирдилар… Сотқинлар ўлдирдилар… Шоирни, Инсонни… Гарчи мумкин эмасдир асло, уфқнинг бўйнига сиртмоқ – дор ташлаб ўлдирмоқ инсонни… Сўнди озодликнинг сўнгсиз осмони… Чатнади юлдузлар, сўндилар қақшаб. О, букун қайғунинг қора сувратини кўрдим. Нафратнинг қошида турдим юзма-юз… Нафасини ичига ютиб юборган ҳаво – дим… Нафасини ичига ютиб юборган… шоирсиз! Букун танҳо ҳасрат… Шоир ва Дунё… Сўз йўқ Сўзга… Осмон тошиб кирар кўзга, сиғмас кўзга… Бу буюк ҳасратнинг мазмуни ўзга… Наҳот, Борлиқ – соқов?! Наҳот, Борлиқ – кўр?! Дилдираб, лопиллаб турган булутларнинг тобутида ётар жонсиз тафаккур… У қандай севарди… У қандай севарди Ҳақни, ҳаётни… Қўлларига қайтадан қора машъал олган машъум шайтанат – зулматлик-лар оппоқ тонгни чил-чил синдирдилар… қонли санжоқ илдилар… Етар, бас, марсия… Эй сиз, ғафлат супрасида биқсиб тўйганлар… Эй, сиз, қурбонликка қуёшни сўйганлар… Уни ўликлар ўлдирдилар… Ўлдирдилар шоирни, инсонни! Ҳайқир, ҳайқир, ҳайқир осмон – бахтли шоирнинг сўнгсиз осмони…

У жим қолди. Атрофида ҳеч ким йўқдек қотиб ўтирди. Шеърга кўчмаган марсияси унинг ўзини мутаассир қилиб қўйган эди. Бир эшитган сатрини ёдлаб олиш қобилиятига эга Келдиёр марсияни ёдлаб олишга улгурган эди. Марсия кимга бағишланганини билмаса ҳам у ҳам таъсирланганди. Узоқ йиллар давомида ҳам бу сатрларни унутмади. Бу шаҳарга қайтиб келганда шоирни суриштириб, вафот этганини билгач, армон билан ўксинди. Шеъриятдан узоқлашиб шайтанат оламига кириб кетганида ҳам Уни унутмаганди, жуда-жуда кўргиси келарди. Бу дунёни ташлаб кетганини эшитгандаёқ ўша марсияни эслади. “Ўша марсияни ўзига ёзмаганмиди?” деган хаёлга келди.

“Ахир ўлдирмишдир қора машъал тутган машъум шайтанат… Шоирни, Инсонни…”

“Ҳа, ўлимидан олдин ўзига атаб ёзган”, деган фикр қатъийлашиб йиллар бўйи йўқламагани учун афсусланди.

Ўшанда, ҳали қоғозга тушмаган сатрлар тилга кўчганда марсиянинг хотимаси шундай бўлишини Худодан бошқа ким ҳам биларди?

Ўшанда…

Шоир марсия сеҳридан қутилгач, Келдиёрга қаради:

– Қалай, чидаса бўладими? – деб маҳзун кулимсиради.

– Зўр! – деди Келдиёр. – Фақат нима учун “бахтли шоирнинг сўнгсиз осмони” дедингиз, шунга тушунолмай қолдим.

– Фақат бахтли шоиргина ҳақ гапни айтиб ўлади, – шундай деб сигаретни иккига бўлди-да, тутатди.

– Имтиҳонда шу марсиянгизни ҳам ўқиб бераман.

– Йўқ, ўқиманг. Бунақа шеърлар тўйганларга ёқмайди.

– Барибир ўқийман. Одам ўзига ёққан нарсани ўқиши керак.

– Мен бу марсияни сизга ёзиб бермайман.

– Ёзиб беришингиз шарт эмас.

Келдиёр шундай деб марсияни ифодали қилиб ўқиб берди. Ҳайратга тушган шоир ўрнидан туриб уни қучоқлаб олди. Кейин жойига ўтириб “сиздан қўрққулик экан, ҳузурингизда бир оғиз гап, бир сатр шеър айтиш ҳам хавотирли”, деб, гугурт ёнидаги дафтарчанинг бир саҳифасига нималарнидир ёзиб, варақни узиб олди-да, унга узатди:

– Бу менинг ташриф қоғозим, сизга эсдалик, эслаб юрасиз.

Келдиёр сатрларга кўз ташлади:

“– Бир шеъримнинг, қаранг, боши йўқ,
Кесилган-ку, қаранг, оёғи –
Муҳаррирга боқдим, кўзим лўқ, –
Ахир қандоқ бўлар бу ёғи?!
– Тилингни тий, – деди муҳаррир, –
Яхшиликни билмаган ҳамак!
– Кечирингиз… лекин кўп оғир
Ёлғиз қорин билан яшамак…”

Бу эсдалик сатрлар Бўрон қамоққа олинганда ҳам ён чўнтагида эди. Тинтув пайтида олиниб, ўзбекчани билмайдиган милиция ходимлари уни ашёвий далил сифатида “Иш”га тиркаб қўйишган эди. Эҳтимол кейинчалик таржима қилдириб ўқиб кўришгач, ғижимлаб ахлат қутисига ташлаб юборишгандир. Ҳарҳолда ўғри йигитнинг чўнтагида шеър ёзилган қоғознинг чиқиши уларни ажаблантиргандир.

Ўша куни Келдиёр туриб кетишга шошилмади. Неча соат ўтиришганини аниқ билмади. Шоир иккинчи шишадаги пивони ҳам майдалаб ичиб тугатгач, ўрнидан туриб хайрлашди.

– Бугун “ўйишма”да йиғин бор. Ақлли одамлар менга ўхшаган аҳмоқ шоирларнинг пўстагини бир-бир қоқади. Бу ҳузурли лаҳзаларга кечикиш мумкинмас. Зўр артист бўлганингизда бу учрашувни менга эслатасиз. Сиз учун махсус шеърий фожиа ёзиб бераман.

– Ака, исмингизни айтмадингиз. Ҳали оғайниларга бориб мақтанаман.

– Исмимми? – Келдиёрга кулиб қараб ҳазиллашди: – Навоий эмас, Чўлпон ҳам эмас… жарангсиз исм, шунчаки – Рауф. “Ра-уфф!” десангиз тўғрироқ бўлади. Энди битим тузайлик: мен пиво ичганда шеър ёзмайман, сиз пиво ичганда саҳнага чиқмайсиз. Шеър –менинг жойнамозим, саҳна сизники…

Саҳна жойнамози Келдиёрга насиб этмади. Пиво ичиб ҳам, ичмай ҳам театр саҳнасига чиқмади. Унга шайтанат саҳнаси насиб этиб, ролларини қойиллатиб ижро этиб юраверди.

Бугун шундай томошаларнинг бирини намойиш этган эди.

Ҳозир ўзининг томошасидан ҳузурланиб хотирот ўрмонзорига кириб бормоқда эди…

* * *

Қисман тўғри гапириш ҳақиқат эмас. Бу бўғзига қадар ботқоққа ботиб турган одамга ўхшайди. Чўкиб, ҳалок бўладими ё жонини қутқариб оладими – Худо билади. Адабиётимизда шу тоифа ижодкорлар учраб туради. Не бахтки, Рауф Парфи қисман тўғри гапирадиганлардан эмасдилар. Олтмишинчи йилларнинг ўрталарида ҳақиқатни байроқ қилиб шеъриятга кириб келганлар анчагина эди. Вақт ўтиб, уларнинг сафлари сараланиб қолди. Ўша йиллари Сталин зулми давом этганида уларнинг тақдири осон ҳал қилинарди. Қамаш, отиш даври ўтган эди. Наҳот ҳақиқатпарастларнинг чораси йўқ? Бор экан. Аввалгисида шарафли ўлим топган бўлсалар, бунисида шарафларини қандайдир унвонларга ва мансабларга алмаштирдилар. Буниси шармандалироқ экани бир нав, улар Аллоҳ берган истеъдодни совурдилар, исроф қилдилар, бунинг жавоби қандай бўлар экан, валлоҳи аълам?!

“Абу Маони” – “маънолар отаси” деб улуғланган ҳазрат Мирзо Бедил Аврангзебнинг ўғли Муҳаммад Аъзамшоҳ хизматида юрган пайтларида шаҳзода ундан ўзига атаб мадҳ ёзишни сўрайди, аммо Бедил ҳазратлари бу илтимосни рад этадилар-у, оқибатда саройдан кетмоққа мажбур бўладилар. Чунки ул зот юксак шеъриятни айрим шахслар, арзимас кишилар мадҳи учун оёқости қилишни, софдил сўзини ёлғон билан булғамасликни афзал кўрган эдилар. Не ажабки, асрлар давомида “сарой шоирлари” шеъриятни арзон-гаровга пуллаб яшадилар. Не шодки, улар орасида назмни илоҳий неъмат экани, уни совуриш гуноҳлигини англаган инсоф эгалари ҳам бор эди. Йигирманчи асрда бу ҳол айни равишда давом этди.

Шеърият, биз сени алдадик,
Кўпинча аврадик, хўрладик.
Васлингга етишдик ниҳоят,
Қизарган кўзларинг кўрмадик.
Шеърият,
халажруҳ паризод,
учдингми, кўндингми ёлғонга:
учдингми кичкина дунёга,
кўндингми кундалик ёвғонга.
Сен – ҳирслари,
тамалари қурбони,
ўзингни ҳар кимга тўшайсан,
паримас,
анжирдай эзилган
бир шўрлик аёлга ўхшайсан…
Энтикиб сўйлайсан шамолга:
орзулар чечаги сўлди, деб,
бурди йўқ кимсалар қўлида
бағри қон, бўлди, деб.
Шеърият,
кўзларинг қизарган,
хўрланган,
зўрланган гўзаллик.
Оғирдир кўзингга қарамоқ,
кўзларинг,
ўлдирар кўзларинг…

(Шавкат Раҳмондан)

Ватан, айланарман бир кескир тошга,
Қошингга ўқ каби учиб бораман…
Наҳот, тил бошқадир, наҳот, дил бошқа?!

(Рауф Парфининг “Она Туркистон” шеъридан)

Наҳот шеърлар айтдим
Бўшлиққа қараб,
Наҳотки соврилди олов сўзларим,
Наҳотки ҳақ бўлса, элу юрт асли
Қуруқ сўзлар деган гумроҳ дўстларим?!

(Шавкат Раҳмондан)

Худога шукурки, большевик шайтонларга алданмаган, ҳар қандай шароитда ҳам юрагини пок сақлаб қолган ижодкорлар бор эди. Рауф Парфини тоза юраклилар сардори десам, ҳақиқатни айтган бўламан. Рауф Парфи ижоди совет даврида мақталмаган, ўзи кичик амални ҳам эгалламаган. Истиқлол тонгида унга “Ўзбекистон халқ шоири” унвони берилиши ҳақиқат тантанаси эди.

Ҳақиқатни айтишда ҳар бир ижодкорнинг ўз услуби бўлади. Абдулла Орипов услубини тезоқар сойга, Эркин Воҳидовникини тонгги насимга ўхшатаман. Рауф Парфининг бошқалардан фарқи – унинг ижод пойдеворини чуқур фалсафа ташкил этади. Бу шоир қалбида вулқон қуввати бор. Лекин у шунчаки портламайди. Табиатдаги вулқон ваҳшати, оловидан инсониятга наф йўқ, аксинча, кулфат бор. Халқ ва миллат дардидаги вулқон ақл қуввати билан бирлашгач, гўзал руҳий натижалар беради. Рауф акадаги бу қувватни ҳаммадан илгари пайқаган устозимиз Асқад Мухтор 1965 йилдаёқ ёзган эдилар:

“…Шу шеърларни ўқиб чиқиб, ўзингизга савол беринг: ўзбек шоирларидан кимнинг шеърларини эслатади? Ҳамид Олимжоннингми? Балки Усмон Носирнингдир? Амин Умарий-чи, яқин эмасми?

Йўқ, мен бу саволга аниқ жавоб бера олмайман. Рауф Парфи, менимча, ҳеч кимникига ўхшамаган овоз билан куйлай бошлади. Бундай ҳодиса шеърият учун жуда қиммат. Бундай шоир ижодининг бошиданоқ шеъриятга янги бир ранг, сарин бир нафас қўша бошлайди. Маълумки, ҳар бир миллий шеърият ранг-баранг, ўзига хос талантларга қанчалик бой бўлса, у шу қадар катта эмоционал кучга эга бўлади.

Рауф Парфи ҳар бир шеърида одамнинг мураккаб руҳий дунёсидаги бирон ҳолатни тутиб олиб, суратлайди. Бу қийин ижодий процесс. Лекин Рауфнинг сатрларида бу қийналиш билинмайди, улар гўё осон кўчгандек равон, табиий, самимий. Бу шеърларда декларативлик ҳам, насиҳат ҳам, иллюстрация ҳам, дидактив яланғочлик ҳам йўқ. Улар шоирнинг завқ дунёсидан туғилган. Агар бу дунё тобора кенгайса, тўлқин урса, инсоний эҳтирос ва гражданлик ҳислари билан янада бойиса, Рауф Парфи, шубҳасиз, ҳассос шоир бўлади”.

Раҳматли устозимиз адашмаган эдилар, орадан ҳеч қанча вақт ўтмай, ўзбек шеъриятини Рауф Парфи ижодисиз тасаввур қилиб бўлмай қолди.

Шоир ва шеърият хусусида Рауф аканинг ўзлари лўнда қилиб деганларки:

“Шоир ҳақида, шеърият ҳақида минг йиллардан буён баҳслашадилар, тортишадилар. Шоирнинг шахсияти, шеърнинг моҳияти тўғрисида истаганча сўзлаш мумкин, аммо ҳар бир шеърхон, олим ўзича таҳлил қилади, ўзича ҳукм чиқаради – ўз билими, табиат ва жамият ҳақидаги тушунчалари, англашлари доирасида, коинотни идрок этиш салоҳияти даражасида, албатта.

Барча шеър ёзадиганларни Шоир деб аташ мумкинми? Йўқ. Барча йўлларни тинтиб, эсанкираб келаётган кимса Шахсми? Йўқ. Кунига юзлаб, минглаб ёзилаётган шеърлар – шеърми? Йўқ. Ҳақиқатан ҳам, шеър кўп, Шоир йўқ, дейишимга боис – шоир оз, шоир нодир бир ҳодисаким, уни сўз билан ифодалаш қийин. Уни Сўзсиз англаш мумкин, холос. Инсон доимо шоирга, яъни тўғри сўзга – бу чексиз дунё билан уйғун сўзга муҳтож. Шоирларнинг камлиги, озлиги ҳақиқатнинг озлиги, камчиллигидир”.

“Шоир халқнинг озодликка бўлган интилиш кучини, мустамлакачиликка нисбатан нафрат кучини, диёрига бўлган муҳаббатини ўзида қанчалик жамлай олса, у шунчалик кучли ва забардаст бўлади. Унинг истеъдоди мана шу қувватдан куч олади”.

“Ёруғ дунёга келган инсон бор экан, инсон бўлиб туғилган экан – Инсон ҳақлари, ҳуқуқи бордир. Инсон ҳуқуқи – Шеърият ҳуқуқи. Инсон ва Табиат уйғунлиги абадий, табиат тартиботи ўзгармас, аммо инсон табиати ўзгарувчандир”.

“Мувозанат бузилган жойда жаҳолатнинг қора қуёши ёниб, фикр оламини зулматга чулғайди, қонга булғайди. Муборак уйғунлик йўлида жафо чекканларнинг карвонбошилари шоирлардир, эҳтимол”.

“Шеърият чексизликдир, аммо шеъриятнинг осмонига боқиб, чексизликнинг ҳам чеки бор, деб ўйлайсиз”.

“Шеърият инсоннинг илкин нафасидир, поёнсиз нафаснинг моддийликка айланишидир, балки”.

Ёшлик йилларим саёз шеърларни ўқиб қолганимда “Наҳотки Ғафур Ғулом ёки Шайхзода бу шеърларни ўқимайди, бунақа чала шоирларнинг йўлини тўсмайди? Наҳотки, Чўлпон, Усмон Носирларнинг боғи гуллаб турган табаррук масканга бунақалар лой оёғи билан кириб келаверади?” деб ўйлардим. Кейин-кейин тушунадиган бўлдим. Улуғ шоирлар атрофида икки тур шогирдлар жам бўлар экан. Бирлари устозга руҳан яқин шогирдлар. Улар устоз суҳбатига чанқоқ бўлади, устоз асарларини тинмай ўқиб маҳорати сирларини ўрганади. Ҳар тонг устоз ҳузурига келиб қўл қовуштириб турмайди, аксинча уни ҳуда-беҳуда безовта қилмайди. Ҳар бир сатр қоғозга кўчган онда “Устоз буни қандай баҳолар эканлар?” деган масъулият уларни қийнаб туради. Нозим Ҳикматнинг: “Сен ёнмасанг, мен ёнмасам, биз ёнмасак, қачон чиқар зулматликлар ёруғликларга!..” ҳайқириғи томоқдан эмас, қалбдан отилиб чиқади. Иккинчи тоифа шогирдларнинг мучали “хира пашша” бўлади. “Бахтли замон келди, ўйнанг ёр, ўйнанг”дан нарига ўтмайди. Қобилиятдан Худо қисиб қўйганини англамай, устоз атрофида гирдикапалак бўлаверади. У устоздан маҳорат сирини ўрганмайди, балки шеърларни нашр эттиришда устоздан фойдаланади. Устоз уни ҳатто ҳайдайди, лекин у сурбетларча қўл қовуштириб тураверади. Ғафур Ғуломнинг атрофида шунақалардан анча бор экан. Биттасининг сурбетлиги жонига тегиб, ҳайдабди. Шоирда ижод қобилиятидан кўра тадбиркорлик истеъдоди устун экан. Устозга яқинлашиш йўлини осон топибди. Ғафур Ғулом Бешёғочдаги уйни қураётган дамларида пишиқ ғишт камчиллиги сезилганини аниқлаб, кундузи икки машина ғиштни туширтириб қўйибди, хизматдан қайтган Ғафур Ғуломга пешвоз чиқиб, қўл қовуштирганича “Устоз, яна қанақа хизматлар бор?” деган экан.

Рауф Парфи, Абдулла Орипов каби ижодкорлар ҳали талаба эканликларидаёқ ҳақиқий шоир даражасига етиб бўлган эдилар. Мен баъзан ажабланаман: узоқ қишлоқда туғилиб-ўсган, адабиёт тўгаракларидан, устозлардан узоқда вояга етган бола қандай қилиб бу даражага ета олди экан? Дастлабки ёзган шеърларини адабиёт ўқитувчисига кўрсатиб маслаҳат олишгандир. Дорилфунунда шоирликни ўргатишмайди. Бу саволга битта жавоб бор: Аллоҳ суйган бандаларига шундай иқтидор беради. Аллоҳ суйган бандаларни нечун биз севмайлик?

Бугунги ёшларимиз бу улуғ шоир ижодини яхши билмасликлариэҳтимоли мавжуд. Шу сабабли у кишининг қалбидаги гаплар билан таништиришга эҳтиёж сездим. Бу фикрларнинг аллақанчасини суҳбатларимиз даврида эшитганман, баъзиларини дафтарларида, айримларини китобларида ўқиганман.

“Шарқ юлдузи”да ишлаган пайтимда хонамга Зоҳир Аълам билан бирга кириб келдилар. Нимадандир ғашланганлари сезилиб турарди. “Тоҳиржон, қоғоз беринг”, дедилар-да, илтимослари бажарилгач, катта-катта ҳарфлар билан:

“Зоҳир Аъламга!” деб ёзиб, кейин давом эттирдилар:

“Эй сиз, тўйганлар,
Эй Сиз, башанг оломон.
Юзингизга сепаман сўзларимни…
Ҳа! Ҳеч нарса йўқ менда, ҳеч нарса…”

Шу жойга келганда Зоҳир ака шоирнинг қўлларидан ушлаб тўхтатдилар:

– Илтимос, “Зоҳир Аъламга” деманг.

Рауф ака қоғоздан бош кўтармай, бир оз сукут қилдилар, сўнг менга қия боқиб, кўзларини қисиб қўйиб кулимсирадилар-да, “Зоҳир Аъламга”ни ўчириб, “Тоҳир Маликка!” деб ёзгач, давом этдилар:

Хотин – йўқ.
Фарзанд – йўқ,
Дўст – йўқ,
Ватан – йўқ.
Йўқотганларимнинг алами – заҳри,
Кўксимдаги санчиқ олами –
Шеъриятдан бошқа,
Ҳеч нарса, ҳеч нарса, ҳеч нарса.

Шуларни ёзиб, имзо чекдилар-да, менга узатдилар. Бу мен учун ёдгорлик бўлиб қолди. Узоқ йиллар сақладим. Яқинда Шукур Қурбон “Рауф Парфи сабоқлари” китобини ёзишга ҳаракат бошлаганида “фойдаланарсиз”, деб унга бердим. 2013 йили шоирнинг “Туркистон руҳи” китобида бу шеърни кўриб, ажабландим. Бир дақиқада туғилган шеър тўлдирилган, янги маъно касб этган экан. Ўша куни қоғозга шеърнинг бошланиш қисми ёзилган эди, мен китобда нашр этилган тўла ҳолича олдим. Шеърни айнан тушуниш керак эмас, шоирнинг хотини ҳам, фарзандлари ҳам, дўстлари ҳам бор, айниқса садоқатли шогирдлари кўп эди. Ватан ҳам мавжуд эди. Аммо “Ватандаги ватангадолар” дейилганидек, “менинг озод ватаним йўқ”, деган дардни шеърга тўккан.

“Шайтанат”даги Холидий ва Анвар зиддияти ёдингиздадир:

“Умрини мақтов эшитишу чиройли қиз-жувонлар билан айш қилишга тиккан идора бошлиғини Холидий эмас, балки киноя билан “халқ отаси” деб аташ расм бўлган эди. Холидий “халқ отаси” деган сўзни эшитганида заррача ранжимасди, балки унвон сифатида қабул қилишга кўникканди. Аниқроғи, бу “унвон” унга хуш ёқар, вақт ўтган сайин чиндан ҳам халқ отаси эканига ишониб борарди. Холидий хорижга кўп сафар қилгувчи эди. Агар туғмас хотинлар делегацияси чет элга борадиган бўлса ҳам бу одам рўйхатнинг бошида турарди. Мабодо рўйхатга кирмай қолса, “ахир мен ҳам туғмаганман-ку”, деб даъво қилишдан тоймас эди. Сафардан қайтгач эса, албатта идора ходимларини тўплаб, бир неча соат давомида хотираларини сўзлаб берарди. Халқ тарихини ўрганиши лозим бўлган илмгоҳ асосан Холидийнинг хизматини ўташ билан машғул эди. Навбатдаги сафардан қайтган Холидий хотирагўйликларнинг бирида “мажлисдаги ажнабийлар нутқимни эшитиб, “сиз оддий олим эмас, халқнинг отаси экансиз!” деб олқишлашди” деб бир яйради. Бу гапни эшитиб Анвар “шу одам ота бўлган халқнинг падарига лаънат!” деди. Ёнидаги ҳамкасблар аввалига бу бурама гапнинг мағзини чақишмади. Кейин тушуниб қолиб, кулиб юборишди. Шубҳа йўқки, Анварнинг гапи Холидийга етиб борган. Бироқ, уни жиннихонага юбориш учун бу гап кифоя эмас”.

Бу сатрлар тўқима эмас, Рауф ака ишлаган нашриётда содир бўлган, ижод аҳли кула-кула ҳозирга қадар эслайди. “Шайтанат”даги Анварнинг “падарига лаънат”, деган гапини ўша мажлисдан кейин Рауф Парфи айтганлар. Бунақанги латиф ҳазилга жуда моҳир эдилар. Шулардан бири: “Халқимизга ғойибдан овоз келибди: “Ўзбекка иккита кўзнинг нима кераги бор? Битта кўз билан ҳам меҳнат қуролларини, юмушини кўриб ишлайверса бўлади-ку?!” Халқимиз бажараётган ишини мўмин-қобил равишда индамай давом эттираётганда иккинчи овоз келибди: “Ўзбекка иккита қулоқнинг нима кераги бор? Битта қулоқ билан ҳам Масковдан келадиган амри олийларни эшитиб, бажараверади-ку?!” Рауф акадан бу латифани эшитиб, битта қўшимча қилиб эдим: “Ўзбекка тилнинг нима кераги бор, барибир Масковга бирон гап айтолмайди-ку?”

Рауф аканинг дилларини рентген нури каби аён кўрсатувчи қуйидаги сатрлар бир ўқишда мураккабдек туюлади. Демак, икки қайта ўқимоқ лозим. Чуқур маъноларни кашф этиш учун учинчи марта ўқимоқликдан тийилмаслик керак:

“Одам Ато ва Момо Ҳавводан олдин ҳорғин кишиларнинг руҳида бўлдинг бунёд, бунёд бўлдинг Ер ва Дунё аталган Юртда. Сен бор эдинг ҳаётбахш сувда, учар шамолда, иссиқ тупроқда, сен бор эдинг Прометей келтирмаган ўтда. Кейин даврлар, асрлар, Атом асри кейин… Дунёни қайта қурмоқ ишончига ишонтирмоқ мумкин бўлмасди, сени билмасдан. Сени таниганнинг қўлларига дармон бердинг, кўзларига нур. Бош отганда улуғ жангда ўлимга мағрур – ўлими гўзал эди сени таниганнинг, ўлим – мангу яшамакдек туюлди у дам. Кимдир ёқа йиртди, сени унутди, талвасада бақирди, сени танимасдан увол ўтди оламдан. Ўзи танҳо қолиб кетди қузғунларга емак бўлиб бир бурда.

Шу оддий сув мавжида, япроқларнинг кўксида Навоий туғилар, суронларда Нозимнинг овози. Гардандан гирдоб каби қуюлар – Элюар. Вужудимнинг ҳар бир ҳужайрасида сўзларнинг содиқ қўшини – Туркистон, Туркис-тон, Туркистон – Туркийнинг дунёвий қўшиғи. Йўқ, ҳали йўқ, шоир экватор бўйлаб сенинг юрагингдан отилган ўқ. Юксак орзулари бордир шоирнинг, шоирларда бўлар фақат эзгу ният. Қалам – қалам эмас, бонгга зарб ила урилгувчи чўқмор, ундан таралгувчи садо ва акс садо сен, ШЕЪРИЯТ”.

“…Зарб! Оқ қоғоз узра гўё ёруғ жаҳон узра урилар қалам. Зарб!!! Қасрлар, тахтлар ёвузликлар шаклида йиқилди. Шоир кулди, Аллоҳни тан олмаган даҳрий оломон таниб олди илоҳий деб сени, Шеърият”.

Ижодкорнинг улуғлигини Ватанни қай даражада севмаклиги белгилайди. Ватан ҳақида деярли барча шоир шеър ёзган. Чиройли қофиялар тизимидан иборат шеърлар қўшиққа айланган. Лекин бу шеърлар, қўшиқлар тилда айтилади, юракдан чиқмайди. Шу учун ўқиганларни, тинглаганларни ҳаяжонга солмайди. Томошаларда қарсак чалиб қўйиш билан кифояланилади. Ватанни қалбдан севиш, ватан учун шеър битиш эмас, жон фидо қилиш фазилати бизга Мунавварқори ва Беҳбудийдан, Абдулла Авлоний ва Абдулла Қодирийдан, Фитрат ва Чўлпондан мерос бўлиб қолган. Рауф Парфи уларнинг муносиб издоши эдилар.

“Ўзбек миллати жаҳон цивилизациясини бир поғона баланд кўтарган буюк миллатдир. Ўзбек бўлиб туғилган, ўзбек деган номни муқаддас билиб, тану руҳида асраган инсон нақадар бахтли инсондир”.

“Абдулҳамид Чўлпон зулмга қарши, сталинизмга қарши, манқуртликка қарши озодлик учун, Шеърият ҳуқуқи учун курашаётганларнинг сардорларидан биридир. Халқ шундай шоирини кўп замонлардан бери кутган эди. У келди ва кураш майдонига чиқди. Ҳақ ва ҳақиқат йўлида қурбон бўлди. Бу ёруғ дунёда у ёлғиз эмас эди, унинг тенгдошлари, маслакдошлари, ўликдошлари жуда кўп эди, бу эски шайтанатда. Улар – юзлаб шоирлар милён-милён халқларнинг фарёдига айланган зулмга қарши – Инсон ҳақлари учун, Шеърият ҳуқуқи учун ўртага чиққан Муқаддас шеърият лашкари эди”.

“Абдулҳамид Чўлпонни титратган, қақшатган зулм эди”.

“Зулм – башариятнинг муқаддас бешикларидан бўлмиш улуғ Туркистонга бостириб кирди. Милён-милён гуноҳсиз инсонларимиз пок қонларини тўкди, илоҳий масжидларимизга кўппакларни боғлади. Мезаналарига қўнғироқлар осди, боғларимизга “итларга ва сартларга кириш манъ этилади”, деб ёзиб қўйди. Жаҳоннинг кўрки бўлган обидаларга бомба ёғдирди. Бир кечада минглаб ўзбекларни, эру хотин, болаларни, ҳомиладор аёлларнинг қорнидаги гўдаккача пичоғи билан сўйди, неки ҳалол бўлса, барини ҳаром қилди, нажосатга тўлдирди”.

Бу сатрлар қачон қоғозга кўчган, билмайман, лекин олтмишинчи йилларда туғилгани аниқ. Ўшандаги Рауф Парфи, Асқар Қосимлар иштирокидаги суҳбатларда Чўлпон шеърияти тилга олинарди. Мен ва мен каби кўп ёшлар шеърият даҳосининг исминигина билардик. Ижодидан бебаҳра эдик. Рауф акалар ман этилган китобларни қаердан топиб ўқишгани ҳам менга номаълум. Уларни ҳавас билан тинглардим. Улар даҳоларнинг асарларини шунчаки ўқишмаган, уларнинг руҳларини ҳис қилишган, оқибатда даҳолар дарди улар қалбига кўчганким, бу ҳам Аллоҳнинг буюк неъматидир.

Рауф аканинг Исмоилбей Ғаспиралини ўқиганлари ва ундан руҳланган бўлишлари аниқ. Мен Рауф ака билан бу улуғ зот ҳақида суҳбатлашмаганман, лекин асарларида шу покиза руҳни сезгандайман:

“Биз – туркийлар ўз қонунлари ва турмуш одатлари ила бир кўб салтанатлар майдонга келтирган қавм ўлароқ яшаб келдик ва бундан сўнг ҳам шундай яшаяжакмиз. Биз ўз тарихи тонгидаёқ ёзувига эга бўлган, кейин ҳам уни илм ва тафаккурдаги улкан муваффақиятлар билан безаган қабила сифатида яшаб келдик ва шундай яшаяжакмиз. Агар муайян тарихий шароитлар туфайли бошқа халқлардан орқада қолган эканмиз, бу ҳали бизни миллий-маданий инкишоф ҳуқуқидан маҳрум этмайди, аксинча у томон янада катта ғайрат билан интилишга мажбур этади… Буни биздан халқимизнинг тарихи, тақдири талаб этади. Улуғ вазифалардан ва улуғ интилишлардан қўрқманг! Улар улуғ воқеаларни тайёрлайди ва улуғ шахс-ларни етказади!”.

Рауф аканинг шахсий ҳаётлари мураккаб эди. Оиладан қийналганлари, уйсизликдан ташвишланганлари, дўстлар, “шогирд”лар хиёнатидан азоб чекканлари ҳам рост. Ҳаётдан нолимай ўтганлари ҳам айни ҳақиқат.

Сўнгги учрашувларимиздан бирини унута олмайман. Кўчада тасодифан учрашиб қолдик. Қўлларида уч-тўртта қалин дафтар.

– Тирикчилик шунақа бўлиб қолди, – дедилар кулимсираб. – Оқ қоғоз сотиб олиб, муқовалаб сотяпман.

Битта дафтарни олиб, варақлаб кўрдим: пишиқ ишланган.

– Шеър ёзадиган дафтар экан, мен ҳаммасини сотиб оламан-да, ўзингизга қайтараман. Қобилиятли шогирдларингизга мендан совға қилиб берасиз, – дедим.

Таклифимга кўнмадилар. Дафтарнинг фақат биттасини сотдилар. Ўша кунлари Конфуцийни ўқиб юрган эдим, айрим ҳикматларни таржима қилиб, Рауф акадан ёдгор бўлиб қолган ўша дафтарга ёза бошладим.

“Ҳаёт – жуда оддий, гўё бир бош узумни еб битирмак каби гап, умр-нинг шоҳтомирини шарт кесмак каби мураккаб, биласанки, сўнгги соат бор, биласанки, сенда абадият қадар яшамакка қаноат бор, тирик-лик меваси – Мен ва Сен, айтмоқчиманки, онамнинг қошида бўлай доим, айтмоқчиманки, гуллар ўссин, айтмоқчиманки, Туркистоним бир бутун бўлсин, дўстларимдан мактублар олайин, жирканаман аслини йўқотган олтиндан, олмосдан, сотилган хотиндан, пулга чайиб олинган нафасдан”.

Тасодифни қаранг, баённинг бу саҳифаларини 28 март куни кўчирдим. 2005 йилнинг шу куни шоир боқий дунёга кўчган эдилар. Афсусим шуки, жанозада ҳозир бўла олмаганман. Айрилиқ ҳақидаги шумхабарни шифохонанинг жарроҳлик бўлимида ётганимда эшитдим. Халқ шоирининг уйи йўқ эди. Жиянларининг уйидан чиқарилибдилар.

Алоҳида уйлари йўқ эди. Демак, Рауф Парфининг уйи бутун дунё эди. Шеърият мухлисининг қалби Рауф Парфининг уйи эди. Бу уйдан унинг руҳини ҳеч ким қувиб чиқара олмайди: