Kitabı oku: «Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ)», sayfa 15
Тўпланганлар ўша шўропарастнинг гапи нима экан, деган маънода кутдилар. Саъдуллохон ҳозирги гапларга ҳам муносабатини аён қилмоқчи эди, бироқ доктор Худоёрнинг “мен сизга бу хусусинда бошқа сўз айтмасман”, деб қўйиши ҳамда тўпланганларнинг тикилиб қолишлари унинг шаштини қайтарди.
– У зоти паст айтдики, – деди у бир оз ўнғайсиз аҳволда, – ит қорни тўйган ерда, одам эса Ватанда яшармиш.
Дастлаб эшитилганда қўпол туюлган бу мақол ўтирганлар этини бир сидра зириллатди. Бу ҳолатни сезган Саъдуллохон мазкур баҳсда мутлақ ғолиб бўлдим, деган қарорга келиб, атрофидагиларга мағрур назар ташлади. Аммо унинг ғолиблик супасини эгаллаши бир неча сониялик эди. Доктор Худоёр осонлик билан мағлуб бўлувчи тоифадан эмас эди. У ҳам ўтирганларга бир қур назар ташлаб олгач, “бошқа сўз айтмасман” деган ваъдасига хиёнат қилгани ҳолда жавоб берди:
– “Гумраҳ улус ичра қотти, ахий, дунёга бировки дунёни сотти, ахий…” Ҳазрат Навоийга бир сўз қўшмакка ҳожат йўқтур. Саъдуллохон, шарафли афандим, қалбимдасиз, сиз мени бир муҳориба майдонидан бошқасига етак-лаб ўтмакни ихтиёр эттингиз. Шўропарастнинг гапи бошқа, биз айтаётган дард ўзгадир, Шўропараст сизга қозоқ биродаримизнинг бир мақолини айтибди. Буни камина ҳам эшитгани бор. Сиз шўропарст бизларни итга қиёс этмакдадир, деб ғазаб отига миниюрсиз. Менинг англамоғим бўйича, мақсад мақолнинг иккинчи бўлагида. Ҳар бир инсонни ватанда яшамакка даъват этмакдир.
– Ватанда бўлмак?! – Саъдуллохон чекинишни истамади. – Отам менга Ватанни қолдирдими?
Бундай баҳснинг ўрни ҳамда вақти эмаслигини билган Гулузор бегим енгил йўталиб қўйиб, меҳмонга қараб айбли кўринишда кулимсиради. Саъдуллохон енгил йўталнинг маъносини англаган бўлса-да, гапларини чала қолдиришни истамади:
– Отам менга Ватанни қолдирдими? – деб қайтарди у. – Йўқ, отам менга Ватан соғинчини мерос қолдирди. Шўропарастлар буни англамаслар! Уларда наинки соғинч, уларда Ватан туйғуси йўқтур. Буни мен англадим! Улар сўқир! Шўро етагида қайга боражакларини билмаслар!
– Сиз уларни бунда айбларсиз, улар бизларни унда айбларлар. Кун шу тарзда ўтаверар. Ватан эса кундан-кун ботқоққа ботаверар. Афандим, агарчи улар сизни, сиз туфайли бизларни айблар бўлсалар, ҳақлидурлар. Чунки биз бунда Ватан учун бирон нима қилмакдан ожиздурмиз.
– Бир нималар қилайликки, йўллар тўсиқ бўлса. Йўллар очилса эди, мен Ватаннинг беш ерида беш улуғ мағоза очсам, Лутфуллахон яна неча еринда супермаркет очсалар…
– Ўҳ-ҳў!.. – доктор Худоёр баралла кулиб юборди. – Афандим, афандим, сиз ўн эмас, ўн минг дўкон қуринг, Ватанга нафи оздир. Сиз Ватанга илм олиб боринг. Ватаннинг қаддини кўтаргувчи биринчи восита – озодлик, иккинчиси эса илмдур. Дунё юртларига бир қаранг-чи, улар мағозалари ила бақувватмилар ёинки илм илами? Сиз билан биз яшаб турган Олмонияни урушдан сўнгги харобликдан бу даражага илм кўтармадими? Сиз билан бизнинг айбимиз шуки, Ватан йўллари очилсин, Ватан озод бўлсин, деб бунда орзу қилиб кутиб ўтирмакдамиз. Шўроларнинг ҳукмидаги Оврупо жумуҳуриятларининг хориждаги биз каби муҳожирлари эса вақтли ҳукумат тузиб, ўз Ватанларини озод қилиш қасдида курашмакдалар. Нима учун сиз билан биз курашмаймиз? Сизни билмадим, шарафли афандим, аммо мен Ватан қаршисида уятлидурман.
– Сиз андак янглиш гап айтдингиз, жаноб Худоёр. Бизнинг жамиятимизни назарга илмаганингиз чакки. Биз ҳам Ватан учун қайғурмакдамиз.
– Қайғурмак дуруст, аммо курашмак лозим. Ватандан келган ашулаларни эшитиб, “ўйна ёр, ўйна!” деб ўтирмакдан наф йўқтур. Агар менинг сўзларим малол туюлса, ана, ватандошимиз муҳтарама хоним-афандим айтсинлар… (3-китобдан).
* * *
– Аждодларимизин энг катта хатолари ҳам айни шудир, – деди Яквалхўжа. – Ҳар бирлари ўз уйларин, ўз қишлоқларин ҳимоя этдилар. Нариги қишлоқ билан эса ишлари йўқ. Бу бир хасталикдир. Англаюрсизким, рус истилоси бошланган кунларда уч хонлик танга талашган уч нодон гадо каби ўз пайтавасига ўралиб яшайверган. Онг эгалари тарихдан ўрнак олмоқлари шартдир. Қани ўша онг? Азизмонлардан узрлиманки, мавзу юзага чиқиб қолгани учун яна бир-икки сўз айтмоқни ихтиёр қиляпман.
– Марҳамат қилинг, қалбимдасиз, азизим, – деди доктор Худоёр лутф билан.
– Демакким, уч хон нодонлиги туфайли ғарбий Туркистон туфроғида рус истилоси қарор топди. Миллат ғафлата ўралгандин сўнг истилочилар юрт танасига зулукдек ёпишиб, қонларин сўра бошладиларми? Халқ саросимага тушдими? Истиқлол талаб қилиб кўтарилмиш Муҳаммадали халифанинг тақдири не бўлгани маълум: ўлигини аввалига ҳожатхонага ташламоқни ихтиёр этдилар, аммо халқ ғазабидин қўрқиб, оҳакда куйдириб йўқ қилдилар. Намозполвоннинг тақдири-чи? Озодлик талаб қилган ўн мингларча, юз мингларча қўзғолончилар ваҳшийлик ила ўлдирилганин бугун Ватанда яшамоқда бўлганлар билурларми экан? Ўрта Осиё халқига сўрилишдан бошқа чора қолмади. Истилочилар иштаҳаси эса чўх ва янада чўх очилаверди, талон-тарож бобида дунёдаги ўзга истилочиларни ортда қолдириш мақсадида йил ўн еттида режим ўзгартирмоқчи бўлдилар. Бунинг учун рус миллатчилари Ленинни тикладилар. Йўл-йўриқлар кўрсата бошладилар. Энди бу шумлар қонуний ҳаракатлардек эл оламига ўргатиш учун Маркснинг “Капитал”ини, яна бошқа асарларини топдилар. Маркс дунёга танилган файласуф, дунёда қулдорликни йиқитиб, тинчлик қурилишини истаган донишманд эди, Ленин эса бир тоифа қулдорликни йиқиб, янги тоифа қулдорлигин ривожлантирди. Бу сафар бизим аждодлара қоғозда “озод инсон” қалбаки гувоҳномаси берилса-да, аслида қул ҳолида тутмишдилар, қулдорлар эса “большевик” лақабли бўлиб қолавермиш. Жамиятларига “коммунизм” деб ном қўйиб олмишлар. Назарияларин эса “марксизм-ленинизм” деб атамишлар. Маркс ва Ленин бир-биридан бошқа-бошқа одам бўлганидек, идеологийси ҳам бўлак, мақсадлари ҳам бўлакдир. Бири камбағал ишчилар ҳуқуқини ҳимоя қилган бўлса, бири янгича қулликни барпо этмиш. Назарияларнинг ўхшаш томони йўқ. Лекин руслар бузиб, назария ўғирлиги ила асл назарияни бир-бирига алмаштириб, Маркснинг фалсафасидин безбетларча фойдаланмишлар. Сиёсий иқтисодга бағишланган “Капитал”ни сиёсий мақсад ўрнида қўлланма қилиб олмишлар. Шу билан қиёфа ўзгартирилиб, иш услуби ҳам ўзгармишди. Эски тузумларда истилочилар миллатлар танасига зулукдек ёпишиб, сўраётган бўлса, янги тузумда онлар оч бўридек талон-тарожликни бошламишлар. Биринчиси шу бўлдики, дон-дун ўрнига пахта экишга мажбур этдилар. Натижа – сунъий қаҳатчилик барпо этилиб, улуснинг тинкасини қуритмоқ учун ҳаракатлар бошланди. Бойларнинг мол-мулки забт этилиб, улус ташаббускор синфидан маҳрум этилмиш. Ер тилини билувчи деҳқонлар қулоқ қилиниб, Сибирга жўнатилиб йўқ қилинмиш. Мақсад – сўз соҳибларини ўртадан кўтариш эди. Диний олимларни, руҳонийларни бирин-кетин териб олиш ила ижтимоий жиҳатдан халқнинг турмуш савиясин туширдилар. Қалам соҳибларини “халқ душмани” деб эълон қилиб, улусни миллий туйғудан ажратиб қўйиш мақсадида онларни ўлдирдилар, миллатни қоронғуда қолдирар бўлдилар. Мард табиат одамларни “муштумзўрлар”, деб эълон қилиб, онларни отиб ташлаш йўли ила улусин ичидин ғайратни суғуриб ташлашди. Пичоқ суякка етди деганларидек, вилоятларда, қишлоқларда ҳар томондин халқ қўлида бор қуроли – кетмон, ўроқ, болта кабилар билан майдонлара тўпланмиш эди. Ҳа, онларда бошқа қурол йўқ эди. Бори ҳам милтиққа ўхшаш қадимий қуроллар, оқ руслар давридаёқ йиғиштириб, олиб бўлинган. Болшевиклар эса за-монавий қурол ила мунтазам тартибли аскар ташлади. Сизлар “талатўп” деб атаётган мудҳиш тўқнашувда ўн минглаб эмас, юз минглаб уруш қони тўкилгандир. Қўзғолон бостирилгач, “қўзғолончи душман” номи билан минг-лаб бечоралар ушланиб, сургун қилинди, – Яквалхўжа кейинги гапларни ички бир алам билан айтиб қўлига финжонни олди, лабига олиб борди, аммо ичмади. Тушкунроқ оҳангда “Биз ибрат олишимиз керак бўлган тарих шудир”, деб қўйди. Кейин худди ўзига-ўзи гапираётгандай пастроқ ва хастароқ овозда давом этди:
Дарвешонро агар не аз хешонем,
Лек аз дилу жон мўътақиди эшонем.
Дураст, магўй шоҳи аз дарвеши,
Шоҳем, вале бандаи дарвешонем.
Издиҳомга ҳозир бўлганларнинг айримлари форсийдан хабардор эдилар. Улар тўртликнинг маъносини англаб, “чўх маъқул” ишорасида бош ирғаб қўйдилар. Яквалхўжа “гапимга сенгина тушунмадинг”, дегандай Абдусамадга қараб, изоҳ берди:
– “Дарвешлар, агарчи бизларга яқин бўлмасалар ҳам, лекин биз уларга жону дил билан мухлисмиз. Шоҳликни дарвешликдан узоқ дема, биз шоҳ бўлсак ҳам, дарвешларнинг бандасимиз”. Агарчи миллат қаҳрамонларин дарвешлик мартабасинда тасаввур этсак, бизда ўнларин бандасидурмиз.
– Астағфируллоҳ! – деб юборди доктор Худоёр. – Афандим, гарчи сўзларингиз мажозий эрса-да, бундай демаклик ножоиздур, нединким, бизар Аллоҳнинг бандалари эрурмиз. Банда бандага банда ўлурми ҳеч замон? “Ҳалок мекунадаш фурқати ту, донистам, вагарна рафтан аз ин шаҳр метавонистам” деганларидек, бек афандиларимиз ўшал замон “сендин айрилиш мени ҳалок қилишини билдим; бўлмаса бу шаҳардан кета олармидим”, маъносига кўра, хаста юртни ташлаб қочмасалар эди, авлодлар армоннинг аччиқ суйини ичмас бўлурми эдилар?
– Қочганлари йўқ, ҳижрат қилдилар, холос, – деб изоҳ берди Саъдуллахон.
– Қалбимдасиз, Саъдуллахон афандим, сиз ила қанчалар баҳс юритмайлик, ҳақиқат ҳақиқатлигича қолаверажак. Яквалхўжа афандим тарихни-да, сиёсатни-да мендан дуруст билиюрлар, айтсинлар, ажрим қилиб берсинлар-чи: меним ожиз фикрима кўра, миллат қаҳрамонлари ватандин қочмаслар. Ватанда шаҳид ўлмакни аъло кўрурлар. Бадбахт совет ўзига душман деб билмиш неча юзлар, балки эҳтимол мингларча одамларни, Фаранги ерларидами ё ундан наридами, яширинмиш жойларидин топиб, ўлдируви тарихдан маълумдир. Савенков сингари кишиларни алдаш йўли била Русияга қайтариб ўлдириш мақсадида юзларча кишиларини сафарбар этмадими? Мингларча иғволарни ишга солмадими? Ҳаттоки Аргентина юртига киши юбориб, Троцкий жонини суғурмадими? Советнинг шундайгина ён биқинидаги Афғонда маишат ила банд ўлмиш Саййид Олимхон ё бўлак кишиларни ҳатто чибин ҳам чақмамиш экан, бу ажаб бир сирли ҳол эмасми? Нечун совет онлара заҳмат етказмади? Чунки онлар советлара душман ўлароқ мартабада эмас эрдилар. Онлардин советлара хатар йўқ эрди. Тил ила олишувчи рақибга битта ўқ ҳам ҳайф. Советларин роҳатсиз этмаслигидин онлар чўх қувониб, афғон подшоҳи томонидин белгиланмиш нафақага қаноат этганлари ҳолда узоқ умр кўриш орзусинда яшайвермишлар.
Яквалхўжа дарров жавоб қайтармади. Жавобга иккиланганини ҳам сездирмади. Аксинча, ҳудди қизиқ гап эшитгандай кулимсиради (5-китобдан).
* * *
Ҳарбий хизматдалигим пайтида мамлакатни мустаҳкам чирмаб турувчи “халқлар дўстлиги” аталмиш занжирнинг тобора занглаётганини кўрган бўлсам-да, орадан йигирма бир йил ўтиб бу занжирнинг узилажагини тасаввур этмаган эдим.
1970 йил Совет Иттифоқи учун улуғ байрамлар йили эди. Апрель ойида Лениннинг 100 йиллиги, май ойида Ғалабанинг 25 йиллигини нишонлашга тайёргарлик ҳарбий қисмларда ҳам авж олганди. Ёш ёзувчи Тоҳир Ҳобилов электротехника сирларини қунт билан ўрганаётган кунларнинг бирида ротанинг янги замполити капитан Гайдаржи хонасига чақиртирди. Миллати булғор бўлган бу офицер мулойим, бамаъни одам эди. Ҳамкасбларига ўхшаган сўконғич, бақироқ эмасди. Хонага кириб “буйруғингизга биноан курсант Хабилов келди”, деганимдан сўнг у мен билан дўстона қўл бериб кўришиб, ўтиришга таклиф қилди.
– СССР журналистлар союзига аъзо экансан, округ газетасида мақолаларинг чиқибди. Мени бу ротага сиёсий ишларни яхшилаш учун қўйишди. Биринчи галдаги вазифа – Лениннинг юбилейига тайёргарлик. Қандай тадбирлар ўтказишимиз мумкинлигини ўйлаб, фикрингни эртага менга айтасан. Ишни Ленин хонасини қайта жиҳозлашдан бошлашимиз керак, шуни ҳисобга ол.
Совет Иттифоқидаги барча мактаблардан тортиб, катта-кичик ташкилотларнинг идораларида ҳам Ленин хоналари мавжуд эди. Бу хона коммунизм ғоясини тарғиб қилувчи асосий маскан ҳисобланарди. Айрим беҳафсала раҳбарлар битта хона ажратиб, тўрт-беш плакат осиб қўйиш билан чекланарди, баъзилари астойдил безаб қўярди, турли тадбирлар ўтказарди. Узоқ йиллар аввал ҳатто чойхоналар ҳам “Қизил чойхона” аталиб, ғоявий-сиёсий тарғибот масканига айлантирилган эди. Баъзи нодон раҳбарлар чойхоналарнинг “қизил” эканини эслаб қолса, ошхўрликларни тақиқлаб қўйишарди ҳам.
Ижодий сафарлар чоғида танишганим Ленин хоналарини кўз олдимга келтириб, капитаннинг буйруғини бажаришга киришдим. Эрталаб фикр-ларимни баён қилган эдим, унга ёқиб тушди. Ўша заҳоти рота командири майор Комлев хонасига бошлади. Комлев серғайрат одам эди. Аскарларга қўполлик қилмасди. Қўполлик, сўкишни рота старшинаси Смирнов қиёмига етказарди. Етти синф маълумоти бўлган бу йигит мендан бир ёш кичик, командир ва замполит ҳузурида лайчадек думини қисиб турарди. Улар йўғида эса ўзини шердек ҳис қиларди.
Комлев Гайдаржининг гапини диққат билан тинглаб, рассомлик қилиб юрувчи сержант Козловни чақиртирди-да, мендан: “Ленин хонасини қайта жиҳозлаш учун нималар керак?” – деб сўради. Мўлжалимдаги вазифаларни айтдим.
– Шу ишларни қила оласанми? – деб Козловдан сўради.
– Бу жуда қийин, – деб чайналди Козлов.
– Мен сендан осонми ё қийинми, деб сўрамадим. Қила оласанми?
– Бир ўзим эплашим қийин, ёрдамчи керак.
– Ана, ёрдамчи ёнингда турибди.
Радиотехникага доир масалаларни ҳал қилишни, хусусан, Лениннинг овози ёзилган пластинкани топишни Гайдаржи зиммасига олди. Режада кутубхонани ҳам қайта жиҳозлаш кўзда тутилганди. Жиҳозлаш фақат бўяш, оқлашдан иборат эмас, балки янги китоблар билан тўлдириш ҳам лозим эди ва бу анча маблағ талаб этарди. Ленин ҳаётига доир фотосуратлардан кўчирма олиш, Волгоградга бориб матонат монументини суратга тушириб келиш ҳам зарур эди. Ўша куниёқ Гайдаржи фотожиҳозларимни авиапочта орқали тезлик билан юборишларини илтимос қилиб уйимга телеграмма жўнатди. Моддий таъминот масаласидаги таклифим ҳам маъқулланди. Унга кўра, мен аскар йигитларни суратга олиб, пулини шу ишларга сарфлашим керак эди. Ўша куниёқ мени ўқишдан, сафда юришдан озод қилишди-да, “рота кутубхоначиси, почтачиси, Ленин хонасининг мутасаддиси” этиб тайинлашди. Фотожиҳозларим етиб келмай туриб, ишга киришдик. Николай Козлов Донецкнинг Дебальцево шаҳридан экан. Педагогика институтининг учинчи босқичигача амаллабди-ю, бу ёғига эплай олмай, ҳайдалиб, ўзини бу ерда кўрибди. У моҳир рассом эди. Ўқиганлиги туфайли бошқа ҳамюртларига қараганда анча маданиятли эди. Сўкинмасди, бақирмасди. Бўяш, оқлаш қўлимдан келгани туфайли икки катта хонани тўрт кунга қолмай таъмирдан чиқардим. Козлов эскизларни тайёрлагунча мен рота ҳаётига доир суратларни олишга киришдим. Сурат ишлашга зарур фотоплёнка, фотоқоғоз ва кимёвий дорилар олиш учун шаҳарга йўл олдим. Пешин пайти барча офицерлар овқатлангани уйларига шошар эканлар, уларга салом (чест) беравериб чарчадим. Иттифоқо, шаҳар кутубхонаси рўпарасидан чиқиб, ўша ёққа кирдим. Ленин ҳаётига доир, уруш манзаралари акс этган альбомларни сўраб олиб, суратларни танладим. Ишим битгунича кўча анча бўшаб қолиб, изимга бемалолроқ қайтдим. Бир дўкон ёнидан ўтаётиб чиқитга ташланган пенопластга кўзим тушди. Ундан ҳарфлар кесиб олиш мумкин эди, Тошкентда шунақасини кўргандим. Дўкондордан сўраб олдим. Козловга фикрим маъқул тушди, лекин пенопластни фанер қалинлигида кесиш керак эди. Тошкентда бу усулни ҳам кўрган эдим. Гайдаржидан илтимос қилган эдим, электроплитанинг спиралини олиб келиб берди. Спиралнинг бир қисмини чўзиб, симга айлантириб икки учини токка уладим. Сим қизигач, пенопластни яқинлаштирдим. Худди электр аррада ва рандада ишлагандай ғоят эҳтиёткорлик лозим эди. Қўл симга тегса куярди, бу ҳам майли, ўт чиқиб кетиши эҳтимоли бор эди. Пенопласт фанер қалинлигида палахса-палахса қилиб кесиб олингач, Козлов ҳарфларни чизиб берди. Камина лобзик (қиларра) билан ҳарфларни чиқариб бердим. Хуллас, Козлов ёрдамчисидан миннатдор бўлди. Лекин аскарларни суратга олишдан сержантлар ғазабланишди. Уларнинг назарида мен пул ишлаб, бойиётгандай эдим. Аввалига “шаҳарга тушганингда суратларнинг пулидан бизга вино олиб келиб бер”, деб талаб қилишди. Талабларини бажармадим. Взвод командирининг ўринбосари Танчинец “Сени жазолашмоқчи, эҳтиёт бўл”, деб огоҳлантирди. Ўша кеча текширувдан сўнг кутубхонага кириб, эшикни беркитиб олдим. Узун стол устида газеталар тахлами бор эди, эрталабгача менга тўшак вазифасини ўтади. Сержантлар кечаси каминани қидириб топа олишмагач, рота командирига мени ёмонлашибди. “Кечаси “самоволка”га (ўзбошимчалик билан яширинча шаҳарга чиқиш) чиқади, аскарларнинг пулини шилиб оляпти”, дейишибди. Нодонликлари шунчаликки, ўзбошимчалик билан шаҳарга чиқишга ҳожат йўқ, қўлимга доимий рухсатнома бериб қўйишган, аскарлардан олинган пул чўнтагимга тушмаслигини командир билади. Кечки текширувдан сўнг майор Комлев сержантларни кутубхонага тўплади.
– Мана бу китобларни кўряпсанларми, қайси бирларинг пул бердиларинг сотиб олишга? – деди. –Ана энди ҳар маошларингдан иккитадан китоб олиб берасанлар. Агар Хабиловни тинч қўймасаларинг, сенлар билан бошқача гаплашаман. Хабиловни бугун беш кунга Волгоградга юборяпмиз, яна самоволкада деб қидириб юрмаларинг.
Ярим кечада темир йўл бекатига келдим. Икки ой олдин совуқда дилдираб турган бекат энди кўзимга бошқача кўринди. Волгоградга тонгда етиб бордим. Сталинград жангида “Павлов уйи” деб тарихда қолган вайроналарни суратга олдим. Кейин “Матонат” монументига бордим. “Она Ватан чорлайди”, деб номланган ҳайкални турли нуқталардан суратга туширдим. Шаҳар кутубхонасига, музейига киришга ҳам улгурдим. Кечгача мўлжалдаги барча ишларни битирдим. Шаҳарда қолишни истамай, ярим кечада поездга ўтириб, қисмга қайтдим. Нонушта пайти Гайдаржи кўриб:
– Волгоградга бормадингми? – деб ажабланди.
– Бордим, ҳамма ишларни бажариб қайтдим, – дедим.
– Сен устамон бола эмас экансан, – деди у кулиб. – Биз шу чиқишингда Тошкентга ҳам бориб келарсан, деб ўйлаб, беш кунга ижозат берувдик.
– Бутунлай қўйиб юборсангиз бошқа гап эди, бориб-келишимдан нима фойда бор?
Шу воқеадан сўнг уларнинг менга бўлган ишончлари ортди.
Ротанинг спорт ҳаётига доир суратларни олишга Тошкент жисмоний тарбия институтини битирган йигитни танладим. Ракетачиларнинг яхши жиҳозланган спорт майдонида иш бошлаганимда бир офицер келиб, “бу ерда суратга тушириш мумкинмас”, – деб фотоаппаратимни олиб қўйди. Тушунтиришларимга қулоқ ҳам солмади. Қисм командири аралашгач, қайтариб беришди. “Махсус қисм” деб аталган идора вакили билан ке-йин яна бир неча марта тўқнаш келдим. Менга уйдан ёзув машинкасини ҳам юборишганди. Бир куни чиқиллатиб ёзиб ўтирсам, ўша офицер пайдо бўлиб қолди. Бу сафар қўполлик қилмади. Бу ерда ёзув машинкасин ишлатиш мумкинмаслигини айтиб, шу бугуноқ уйга жўнатиб юборишимни ва почта қоғозини эртага кўрсатишимни буюрди. Олиб қўймагани учун шукур қилиб, буйруғини бажардим. Кейинчалик, ёз фасли эди, “Литературная газета”да табиат муҳофазасига доир икки мақола чиқди. “Биосфера в опасности” деган мақолада АҚШ олимлари табиат фожиаси ҳақида сўз юритган эдилар. Совет олимлари эса уларга раддия билдиришганди. Мақола менга маъқул келди. Ленин юбилейи муносабати билан радиоузел ишини йўлга қўйган эдик. Мен ҳар куни оқшомда рота ҳаётига доир эшиттириш берардим. Бу сафар табиат фожиаси ҳақидаги мақолани ўқиб бердим. Эрталаб яна ўша офицер келди.
– Нималарни ўқидинг, нега ваҳима қиляпсан? – деди.
Унга ким маълумот етказиб бераркан, билмадим. Газетани кўрсатдим. Ўқиб чиққач:
– Иккинчи мақолани ўқишинг керак эди, – деди.
– Уни бугун ўқийман. Америка олимларининг хато фикрлашини исбот этиш учун аввал уларнинг мақоласини ўқиган эдим, – дедим.
Гайдаржининг маслаҳати билан совет олимларининг раддиясини уч оқшом қайта-қайта ўқидим. Мақоладаги табиат фожиасига доир фикр-лар мени кўп ўйлантирди. Энди шу мавзудаги илмий китоблар билан қизиқа бошладим. “Эврика” туркумидаги бир неча китобчаларни топдим. У пайтда мазкур мавзуда нима ёзишимни ҳали билмасам-да, ўрганишни давом эттиравердим. Газета парчасини ва китобчаларни уйга олиб келдим. Ўрганганларим бекор кетмади, табиат фожиасини “Сомон йўли элчилари”, “Девона”да беришга ҳаракат қилдим.
Апрелнинг бошларида барча ишларимиз ниҳоясига етди. Қисмда учта рота ва учта Ленин хонаси мавжуд бўлиб, энг яхшиси шаҳар ва шаҳар атрофига жойлашган қисмлар ўртасидаги кўрикда иштирок этиши лозим эди. Бизнинг хонамиз ҳар томонлама аъло эди. Ўртадаги Ленин сурати шунчаки чизилмаган, фанерга ёпиштирилиб, бўрттириб чиқарилган, чироқ нури туширилганда ҳайкал каби кўринарди. Эшик очилиб, меҳмон ичкарига қадам қўйиши билан чироқлар ўз-ўзидан ёнарди ва Лениннинг овози янграрди. Қилган ишимиз ўзига яраша кашфиёт эди.
Барча суратларга ранг бериб, Волгограддаги ҳайкал суратини одам бўйи қилиб ишлагандим. Махсус қисм офицери келиб, суратларни ишлаш жараёни билан қизиқди. Одам бўйи ҳажмида сурат ишлаш учун махсус катта увеличитель, катта ҳажмдаги қоғози бор, деб ўйлаган экан. Мен қалин китобдан сал каттароқ оддий увеличительни кўрсатдим, баланд стол устига қўйиб, ерга кичик ҳажмдаги қоғозларни ёйиб қўйиб ишлаганимни, сўнг қоғозларни улаб чиққанимни тушунтирдим.
Рябошапка қисмдаги учта хона орасида иккинчи ротаникини маъқуллади. Яъни, у қисмда биринчи ўринни олиб, кейинги босқичга чиқди. Бу қарордан ҳаммамиз норози бўлсак-да, эътироз билдиришга ҳаққимиз йўқ эди. Фақат майор Комлев бир оз баҳслашди. Дивизия вакиллари келиб кўришганда вазият бутунлай ўзгарди. Улар биз жиҳозлаган хонага биринчи ўринни беришганда, Рябошапканинг нафаси ичига тушиб кетди.
Орадан бир ой ўтгач, имтиҳонлар бошланди. Мен курсант сифатида электротехника назариясидан ва пайвандлаш амалиётидан имтиҳон топширишим шарт эди. Назарияни осон топширдим. Амалиётим чала, икки темирни газ ёки электр пайванд билан улаш қўлимдан келарди, лекин нозик ишларга ҳали уқувим йўқ эди. Командирнинг топшириғи билан устознинг ўзи икки темирни бир-бирига пайвандлаб бергач, аъло баҳо олиб, малакали пайвандчи деган гувоҳномага эга бўлдим. Энди бу қисмдан “учирма” бўлишим керак эди. Қонунга кўра, кейинги ярим йил офицерликка ўқишим шарт эди. Бир куни Гайдаржи:
– Офицерликка ўқишинг шартми, мен шу соҳага кириб ҳозиргача афсусланаман, – деб қолди.
– Бошқача йўл борми?
– Йўл топамиз. Энди ярим йил тунукачиликка ўқийсан, – деб кулди.
Тунукачиликка ўқишдан бошқа вазифам ҳам бор эди. Гайдаржи Саратов университетининг тарих факультетида сиртдан ўқир экан. Энди унинг ёзма назорат ишларини ёзиб бериш билан банд бўлдим.
Имтиҳонлар тугагач, декабрь ойида мен билан бирга келган йигитлар тарқаб кетишди. Мингдан ошиқ йигитлар орасидан мен, санинструктор Миртўла, чирчиқлик футболчи Аяпов ва ошпаз Атҳамгина қолдик. Курсантлар кетгач, барча ишлар, хусусан, посбонлик-қоровуллик ҳам сержантлар зиммасида қолди. Мен ҳам уларнинг сафига қўшилдим. Биринчи куни мени ошхонага, идиш-товоқ ювишга қўйишиб, масхара қилиб кулишди. Бу билан мени камситишмоқчи эди. Уларнинг назарида, олий маълумотли журналистнинг идиш-товоқ ювиши хорланиш билан баробар эди. Агар мингта аскарнинг идиш-товоғини ювганимда чарчаб, адабимни ердим. Мен эсам бу вазифани қувонч билан қарши олдим. Чунки олтмиш-етмишта алюмин коса ювиш иш эмасди. Кечки овқатдан кейин ярим соатга қолмай вазифамни бажариб, кино кўриш учун клубга кирдим.
– Ишингни қилмайсанми, нега бу ерга кирдинг? – дейишди сержантлар.
– Ишим – беш. Ҳаммаёқни чиннидай қилиб тозалаб қўйдим, – дедим.
Шундагина улар янглишишганини англашди. “Кейинги сафар Хабиловни учинчи постга, қоровулликка (яъни чўчқахонага) қўямиз”, деб аҳд қилишди. Лекин ниятга етмадилар, эртасига офицерлар ва ўн беш сержантга қўшилиб, Липецк шаҳрига жўнаб кетдим. Миртўла врач сифатида борди. Сафар ҳаражатларига пул беришган эди, “пулни кўп ишлатиб қўйманг”, – деб уни огоҳлантириб қўйдим. Липецк вилоят ҳарбий комиссариатининг тўпланиш манзилига жойлашдик. Катта-катта хоналарга чала рандаланган тахтадан икки қаватли сўрилар қурилган. Офицерлар шаҳар меҳмонхонасига жойлашишди, биз кўрпа-тўшаксиз шу “қаср”га эга бўлдик. Уч кунга етадиган қилиб “сухой паёк” (нон, колбаса, консерва) беришди. Чой сўрашган эди, сув жилдираб оқиб турган кранни кўрсатишди. Шунга ҳам шукур қилдик. Қисм командири интизом ҳақида гапириб, ташқарига чиқиш қатъиян ман этилганини такрор ва такрор таъкидлагач, старшинани раҳбар этиб тайинлаб, ўзи офицерларни бошлаб шаҳарга кетди. Оқшом тушмай сержантлар ғимирлаб қолишди. Интизомни назорат қиладиган старшина бошчилигида девор ошилди. Уларга эргашмасак, ёмонотлиққа, аниқроғи, уларнинг назарида хоинга айланиб қолишимиз мумкин эди. Шаҳар боғи узоқ эмас экан, ўша ерни айландик. Сержантлар дўконга кириб чиқиб, пана жойда майхўрликни бошлашди. Қоронғи тушгач, рақс майдонига йўналишди. “Рақс тушишни билмаймиз”, – деган баҳонада Миртўла икковимиз “тўнкалар” деган масхара гапларини “орқалаб” изимизга қайтдик. Қуруқ тахта устига чўзилдик. “Пилотка” деб аталувчи юпқа бош кийим ёстиқ бўлди. “Уйқу жой танламайди”, деганларидай тахта устида ётиб ухлаб қолибмиз. Бир маҳал қисм командирининг бақириб сўкинишидан уйғониб кетдик. Шошилиб ташқарига чиқдик. Уч сержант майдон ўртасида ғоз турибди. Уларнинг сафига қўшилдик.
– Бошқалар қани? – деди командир менга тикилиб.
– Билмадим… ҳамма шу ерда эди, – дедим довдираб.
– Хабилов, ҳамма ёлғон гапирса ҳам, сен ростини айтишинг керак!
– Боққа айлангани чиқувдик…
Командир сўкина-сўкина “ҳамма энағарларни ярим соатда топиб келларинг”, деб офицерларни шаҳарга ҳайдади. Боғ томондан мусиқа овози эшитилмай қолганди, демак, рақс тугаган, сержантлар қиз-жувонларни “илинтиришган” бўлишса, ҳар хил кавакларга тарқаб кетишган. Ярим соатда уларни топиб келиш мумкин бўлармикин? Ўйим тўғри чиқди, бир соатлардан кейин офицерлар ўзлари қайтиб келишди. Командир яна бўралаб сўкинди-ю, лекин жойидан жилмади. Тонгга қадар ҳамма майдонда турди. Офицерлар туриб чарчашса, у ёқ бу ёққа юриб оёқ чигилини ёзишлари мумкин эди. Биз эса қоққан қозиқдек туришга мажбур эдик. Тонготарда маишатхўрлар бир-бир кела бошлашди. Охиргиси пайдо бўлгач, командир яна ҳақоратлар қопини бўшатиб, кўнгли сал ором олиб, буйруғини эълон қилди. Барча сержантлар кечга қадар сафда юриш машқига ҳукм қилиндилар. “Кемага тушганнинг жони бир”, деганларидай Миртўла икковимиз ҳам айбдорлар сафига қўшилдик. “Емаган сомсага пул тўлаш”, деб шунга айтилади. Хайрият, бу қув-қув кечгача давом этмади. Чошгоҳда сафархалтасини орқалаган йигитлар кела бошлашди. Гуруҳларга белгилаш бошланди. Сержантларнинг бир қанчаси шу гуруҳларга командир, яъни йигитлар шу маскан дарвозасидан кириб келган ондан то Капустин-ярга етиб боргунига қадар масъул эдилар. Аллақанча сержант қоровуллик вазифасида эди. Камина шулардан бири эдим.
Тўпланиш манзилига кириб, рўйхатдан ўтган йигитларнинг бетоқатроғи девор ошиб қочиб қолиши эҳтимолининг олдини олиш учун қоровулларни сафдан чиқариб белгиланган жойларга қўйишди. Каминага ҳовли этагидаги ҳожатхона атрофини қўриқлаш топширилди. Сержант “дўстларимизга” бу мойдек ёқиб тоза калака қилишди. Лекин орадан кўп ўтмай, ўзлари ширага интилган асаларидек ҳожатхонага интилишди.
Гап шундаки, ҳожатхонанинг орқа томони кичикроқ боғ экан. Кузатувчилар асосан шу боғда давра қуришаркан. Аскарликка чақирилган йигитлар шу ердан девор ошиб тушиб маишат қилиб қайтишаркан. Менинг вазифам айнан шуларнинг йўлини тўсиш эди. Вазифамни бажариб турганимда бир одам деворнинг орқа томонидан кўтарилиб менга ўзбекчалаб салом берди. Ажабланганимча саломлашдим. У менга бир шиша билан тугунча узатди-да:
– Илтимос, қайнимни ярим соатга чиқариб юборинг, хайрлашиб олайлик, – деди. “Қайним” деганига ҳайрон бўлган эдим, “ҳарбий хизмат пайтида шу ерда уйланиб, қолиб кетганман”, деб изоҳ берди. Узатган нарсаларини олмадим, “кўп ичириб маст қилиб қўйманглар”, деб огоҳлантиргач, сал нарида пойлаб турган малла йигитга “рухсат” ишорасини қилган эдим, бир сакрашда девор ошиб ўтиб кетди. Шу онда сержантлардан бири рўпарамда пайдо бўлди.
– Ҳамшаҳринг билан нимани чулдирашдинг? – деди.
Кузатиб тургани учун бор гапни айтдим:
– Самогон узатувди олмадим.
– Аҳмоқ, нега олмадинг?
– Мен ичмайман.
– Сен ичмасанг, биз ичамиз, деворга чиқ, ҳамшаҳрингни топ энди!
Булардан қутилиш мумкинмаслигини билганим учун деворга чиқдим. Ўзбек йигит узоқда эмас экан. Сержантларнинг нафслари чукиллаб турганини айтган эдим, икки литрли шиша идишда лойқа сувни эслатувчи самогон, тугунчада нон, чўчқа ёғи узатди. Русларнинг молдек бўкиб ичишини ўзлари ишлаган кинофильмларда кўрганман. Лекин ҳожатхонага кириб ичишларини тасаввур ҳам қилмаган эдим. Айниқса, ҳали ёши йигирмага етмаган йигитларнинг бу аҳволга тушиши менинг назаримда миллат фожиаси эди (Россия раҳбарлари буни англаб турли чоралар кўрдилар. Лекин фойдаси бўлмаяпти).
Бир неча дақиқада сержантлар ҳожатхона ичида давра қурдилар. Кўнглим айниб, нари кетдим. Яхши ҳам ҳожатхонадан узоқлашган эканман, командир ўринбосари мени кўриб чақирди-да, ҳаммомга кетаётган икки гуруҳни кузатиб боришни топширди. Ичкаридаги ёзув-чизув ишларидан толиққан командир зарурат юзасидан ҳожатхонага келиб қараса-ки, маишат авжида… Кейин нима бўлганини баён қилмай қўя қолай.
Тўртинчи куни йўлга отландик. Тўпланиш манзилидан бекатга қадар йўл узоқ эмасди. Аввал айтганимдай, мингдан зиёд йигитни юзга яқин одам кузатди. Йиғи-сиғисиз, шовқинсиз кузатиб қолишди. Йигитлар вагонларга жойлашгач, қоровулларга ўқланмаган эски милтиқларни беришди. Ортиқча юкни елкага осиб хизматни давом эттирдик. Бошқа қоровул билан навбат алмашгач, Миртўланинг хонасига бордим. Бир вагоннинг ярми “санчаст” қилиб жиҳозланган эди. Миртўла билан гаплашиб ўтирган эдик, командир кириб стол устидаги икки кесим нонни кўриб:
– Сенларга ҳеч нима беришмадими? – деб сўради.
Миртўла иккаламиз бир-биримизга қарадик: “бизга нима беришлари керак эди?”
Командир сўкинганича чиқиб кетди, дам ўтмай таъминотчи кириб менга “юр”, деб буюрди. Бир вагон озиқ-овқат билан тўла экан. Ҳарбийча сафар халтани тўлдириб берди. Икки киши бир ой есак ҳам бунча нарсани тугата олмасдик. Қоровулликка навбатим келганида анчасини олиб бориб йигитларга бердим. Ўша пайтда мени “Тоҳир ака” деб таниган рус йигитлар то декабрь ойига қадар мени ўз акасидай иззат қилиб юришди.
Қисмга қайтган кунимизнинг эртасига ҳаммамизни ҳисобхонага чақиришди. Молиявий ҳисоб топширишимиз керак эди. Миртўла “пулни ишлатиб қўйманг”, деганимни ўшанда англади. Мен таҳририятда ишлаганимда ижодий сафарга кўп чиқардим. Сафар олдидан “аванс” деб аталувчи пул гўё қарзга бериларди. Сафардан қайтилганда поезд чипталари, меҳмонхона қоғозлари кўрсатилиб, ҳисоб-китоб қилинарди. Бу борада идораларнинг ҳукумат белгилаб қўйган киши билмас қинғирликлари бор эди. Масалан, Бухорога борилди. Уч кун шаҳарда турилди, тўрт кун қишлоқда. Шаҳардаги уч кунга емак-ичмак учун икки сўмдан берилса, қишлоқдаги тўрт кунга бир сўм қирқ тийиндан тўланарди. Меҳмонхона ҳақида ҳам шундай фарқ бўларди. Хуллас, эллик сўм аванс олиб кетган мухбир бу нозик ҳисоб-китобларни билмаса, олганининг қарийб ярмини қайтариб беришга мажбур бўларди. Бизнинг азамат сержантлар, шубҳасизки, бундан бехабар эдилар. Олганларининг ҳаммасини еб-ичиб тугатгандилар. Ҳисоб-китоб тугаши билан Миртўла икковимиз ортган пулларни тийин-тийинигача қайтариб бердик. Сержантлар эса икки-уч ойга қадар маошларидан тўладилар. Уларнинг бу аламлари ҳолва эди. Орадан ярим йил ўтиб, уйга қайтадиган пайтимизда яна ҳисоб-китоб бўлганда мен улардан кўпроқ пул олдим. “Биз икки йил хизмат қилдик, Хабилов бир йил хизмат қилиб биздан кўп пул оладими?!” – деб ғалва кўтаришди. Дарров ҳисоблаб беришди: улар хизматлари учун ойлик маош олардилар ва кийим-кечакларининг ҳақини тўлашлари шарт эди. Мен курсант – ўқувчи ҳисобланардим ва мен бундай тўловдан озод эдим…
