Kitabı oku: «Дьолу бэлэхтээ, Сэргэлээх»

Бастакы баһа
Абитуриент

Абитуриент диэн кимий? Сөпкө өйдөөтүҥ, ааҕааччыам. Үөрэххэ киирээри эксээмэн туттарар эдэр киһи. Ким эрэ бастакытын даҕаны туттарбакка, «муннуга бэрдэрбит моҕотой» буолуо. Тута дойдулаабакка, куоракка күнүн-дьылын ыыппахтаан баран, хайаахтыай, дьиэтигэр төннүө. Ким эрэ балачча хатыыппалаһан иһэн, бүтэһик эксээмэннэргэ «тиэрэ бэрдэрэн» атын, арыый чэпчэки үөрэххэ анньыһыа. Ол эрээри, барытын сиирэ-халты, быыһыгар биир-икки «түөртээх» туттаран кэбиһэн баран, киирэри дуу, мэлийэри дуу кэтэһэртэн ордук долгутуулаах туох кэлиэй? Ким эрэ кыл мүччү ылыллыбакка абарыа, ким эрэ баҕалаах үөрэҕэр киирэн, үөрүү өрөгөйүн билиэ.

Үөрэххэ ылылларга баал тиийэр-тиийбэт мөхсүүтүгэр араас албас, киирии-тахсыы үлэлээн барар. Онно сырыы сыл ахсын биир-икки баалынан түһэр-тахсар аатырар «проходной балл» диэн баар. Холобур, түөрт эксээмэн сыанатын эптэххэ, уон алта баллаах туттарааччы мөккүөрэ суох ылыллар түбэлтэтигэр, бу уон алта «проходной балл» аатырар. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар оҕолоруттан, төгүрүк тулаайахтартан эксээмэннэрин ааспыттар ылыллыбыттарын кэннэ, атын абитуриеннар проходной балларынан киирэллэр. Ол кэннэ, хантан эрэ, хайдах эрэ ордон хаалбыт аҕыйах миэстэҕэ ол ахсааныттааҕар быдан элбэх оҕо анньыһар. Онно биир-икки баллара тиийбэтэх саллааттан кэлбит уолаттар, тыа сиригэр холкуоска-сопхуоска үлэлээбиттэр, тиһэҕэр, элбэх оҕолоох ыал оҕолоро ылыллаллар. Аны, хара харах көрбөтүнэн, хаптаҕай кулгаах истибэтинэн, улахан салайааччы аймахтаах, университекка үлэлиир убайдаах-эдьиийдээх, «кэпсэтиинэн» киирэр оҕолор бааллар дииллэр. Ити уол оннук «блаттаах» үһү диэн буолар. Туох билиэ баарай, «билсиинэн» да киирэн эрдэхтэрэ.

Сима Унаарап «кэпсэтиинэн киирии» ымпыгын-чымпыгын билбэт, кырдьыга, билэ да сатаабат. Кини аармыйаттан кэлбэтэх (бара илик киһи хайаан кэлиэй), холкуоска үлэлээбэтэх (сайынын окко үлэлээбит ахсааҥҥа киирбэт), дьолго, тулаайах буолбатах, эгэ диэн билсии кэлиэ дуо? Биир ый анараа өттүгэр оскуоланы саҥа бүтэрбит табаарыс буоллаҕа дии. Онон, тумус туттара диэн – билиитэ, эрэнэрэ эрэ – «төбөтүн олоруута». Ити куттанар-дьулайар «проходной балларын» иккинэн-үһүнэн аһара дайбаттаҕына, ылыллар буоллаҕа. Сима физмат факультекка дьыалатын биэрдэ. Онно киирэр кэрдиис улахана суох эбит. Ааспыт сыл 14–15 баллаахтар эккирэтиһиитэ суох киирбиттэр үһү. Ол иннинэ, иллэрээ сыл, «недобор» буолан, сорох бырабааллаахтартан иккистээн туппуттар. Абитура тылынан эттэххэ, «пересдачалаппыттар». Итини истэ сылдьан, Сима эрэх-турах сылдьар, «киирэр инибин» диэн бигэ санаалаах. Аттестатын ылаат, ахтылҕаннаах дойдутугар «буута быстарынан» айаннаан тиийбитэ. Окко үлэлии сырыттаҕына, дьоно ыксатан, куоракка бэҕэһээ кэллэ. Уол ыраах холку. Кырдьык даҕаны, биир ый анараа өттүгэр эксээмэн туттарбыт киһи хайдах умна охсуоҕай?

Бастакы тургутук – ахсааҥҥа суругунан эксээмэн. Сима физмат факультет үөрэнэр куорпуһугар, тэтэркэй оппуохалаах икки этээстээх эргэ таас дьиэҕэ киирбитэ, көрүдүөргэ балачча оҕо мустубут. Туттарааччылар кэллэр-кэлэн, көрүдүөр икки өттүгэр турунан иһэллэр. Икки сүүстэн тахса киһи диэн Сима, быһа холуйан, билгэлии турар. Эҥин бэйэлээх билиилээх, сайдыылаах оҕолор бу кэлэн турдахтара, кини бииргэ үөрэниэхтээх, саҥа доҕотторо буолуохтаах оҕолор. Симаны утары кыргыттар бөлөхтөрүгэр курбуу курдук көнө уҥуохтаах, сырдык сэбэрэлээх, чачархай баттахтаах кыыс турар. Саҕатыгар биир дьураалаах, отон кыһыл сибиитэрэтэ, оҕолуу икки чанчыгынан тойточчу өрүллүбүт баттаҕа кинини ордук истиҥ көрүҥнүүргэ дылылар. Эмиэ Сима курдук, оскуоланы саҥа бүтэрбит киһи турар…

– Һук! – ойоҕоско имнэммиттэригэр, санаатыгар аралдьыйа туран, ходьох гынар.

– Привет, ноко! – оскуоланы бииргэ үөрэнэн бүтэрбит табаарыһа Коля мичээрдии турар.

Ким ханна туттарса баран эрэрин кэпсэтии буолар. Киин сиргэ үрдүк үөрэххэ направлениенан барааччылартан биир уоллара ылыллыбыт, икки кыыс этэҥҥэ туттаран, түмүктэрин кэтэһэ сылдьаллар эбит. Коля бэйэтэ инженернэй факультекка, геолог үөрэҕэр киириэхтээх.

– Ээ, бу кыыс физмакка туттарсан эрэр эбит дии, – Коля оргууй саҥарар.

– Кими этэҕин?

– Утары тарар косичкалаах кыыһы. Лида диэн. Биһиэхэ урут кэлэн үөрэнэ сылдьыбыта. Үөрэҕэр абытай үчүгэй кыыс…

Ити кэмҥэ бары хамсыы түһэллэр, аудиторияларынан тарҕатан, олордуу саҕаланна. Хас биирдиилэригэр үстүү лииһи ааҕан туттардылар. Үлэ бэрээдэгин кылгастык быһааран, эксээмэни саҕалыыллар.

Сима бастакыттан саҕалаан, икки садаачатын, үс холобурун суоттаан лаһырҕаталаан кэбиһэр. Ол эрээри ыксаамыахха, баҕар, алҕас, итэҕэс тахсан хаалта буолуо. Сирийэн бэрэбиэркэлэнэн, биир көннөрүүнү оҥорор. Аны чуолкай буочарынан үрүҥэр устуохха. Үрүҥэр устан бүтэрэн эрдэҕинэ, иннигэр олорбут кыһыл баттахтаах кыыс биир лииһин «сып» гыннаран ылар. Уол, маннык баламат, сирэйэ-хараҕа суох быһыыттан мах бэрдэрэн, олорон хаалар. Лииһин былдьаһан, айдааны тардыан сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, биир холобуру, ити лииһэ да суох суруйар буоллаҕа дии. Бэйэтэ суоттаабытын баран. Үрүҥэр таһааран, сэрэххэ иккистээн көрөр. Барыта сөп курдук.

Үлэни икки киһи манаан, толорторо олорбуттара. Кыыһыра сылдьар курдук сирэйдээх, намыһах саха кыыһа уонна эдэр, тырымнаабыт нуучча дьахтара. Нууччата тахсыбыт эбит, сахата олорор. Сима үлэтин кыыска илдьэн биэрэр.

– Эйиэхэ үс лиис бэриллибитэ, биир лииһиҥ тоҕо суоҕуй? – кыыс кытаанахтык көрбөхтүүр.

Сима мух-мах баран ылар. Иннигэр кытаран олорор нуучча кыыһын «бу кини ылбыта» диэтэҕинэ, «бэйэҥ биэрбитиҥ» диирэ эрэбил. Оччотугар туох буолан тахсыа биллибэт. Үүрүллэн хаалыан сөп. Уол, бара сатаан, остуол дьааһыгын, остуол аннын көрүөлээбитэ буолар. Ол кэмҥэ нууччата киирэн кэлэр.

– Кини биир лииһэ суох, – саха кыыһа үҥсэргии тоһуйар.

Анарааҥҥыта уол үлэтин ылан, көрбөхтөөн баран, үлэни тутан, тахсарыгар көҥүллүүр.

Сима, аудиторияттан тахсан, тымныы көлөһүн тахсыбытын, тоҥолохторо кыратык титирээбиттэрин билэр. Туох да буруйа суоҕар, көр, таах үүрүллэн хаала сыста дии. Лииһи былдьыырын кытта, тута биллэрэ охсуохха баар эбит. Ол эрээри оччотугар айдаан тугунан диэлийэн тахсыа биллибэт. Ити саха кыыһа буолан-хаалан турбутун көрүөҥ этэ! Сатана, нарачаахтана сытыйан. Биһиги, сахалар, бэйэ-бэйэбитин өйдөһө, көмөлөсүһэ сылдьыбаппыт ити баар! Нууччата дьиҥнээх эксээмэни тутааччы, сахата көмөлөһөөччү эрэ быһыылаахтар. Ол абыраатаҕа…

Сима ити сабаҕалааһына сөп эбитин кэлин билиэҕэ. Нууччата, Черенкова диэн бэртээхэй преподаватель, семинардары ыытыаҕа, кинилэр группаларыгар куратордыаҕа. Оттон сахатын кыыһын үөрэнэрин устатыгар көрсүө суоҕа.

Сарсыныгар, ректорат дэнэр дьиибэ тутуулаах таас дьиэҕэ, биллэрии дуоскатыгар туттарсыы түмүктэрэ ыйаналлар. Дуоска иннигэр элбэх киһи үөмэхтэһэр. Үтүрүһэ-үтүрүһэ киирэн, сыаналарын көрдүүллэр. Кимнээх эрэ, көрөн тахсан, күө-дьаа кэпсэтэллэр. Биир кыыс кып-кыһыл сирэйдэнэн, түннүк аттыгар туран, хараҕын уутун болотуогунан соттон эрэр. Сима түмүгү көрө охсорго тиэтэйбэт. Ити кини хаһааҥҥыттан эрэ, оҕо эрдэҕиттэн илдьэ сылдьар майгыта. Олус күүтүүлээҕи, долгутуулааҕы сүүрэн тиийэн, билэ-көрө охсубакка, кыратык аралдьытан, «ыанньыта» түһэн көрөр үгэстээҕэ. Оҕо сылдьан, туһахтарын көрөрүгэр, эрэнэ саныыр баттаамылаах туһахтарыгар туора хайыһан, аты сири харахтыы иһэн, эмискэ көрө биэрээччи. Оо, онно куобах иҥнэн бурҕалла сытара үөрүүлээх да буолара! Ардыгар, куобах оннугар суор сэмнэҕэ ыһылла сытара абаккатын эбитин. Оттон били хомойбут кыыс уоскуйан биэрбэт. Туттардым ини диэн кэлбитэ – бырабаал суруллан турара төһө эрэ хомолтолоох. Оттон Сима, «түөрдү» ыллаҕына, хайдах эрэ, хомойуох курдук. Этэҥҥэ «биэс» кэлэр ини, барыта сөп этэ… Оттон ити хомойбут кыыска тугу этэн, туох диэн уоскутуохха сөбө эбитэй? Уоскутары, эрэл кыымын саҕары тугу этиэххэ сөбүй? Суох, ити кыыһы уоскутары булан этиэ суох. Бэйэтэ санаатын кытта туран, санаа күүһүнэн уоскутунара ордук. Биир кыыстыын Лида иһэр. Киһи аҕыйаан, биллэрии дуоската аһаҕас. Лидалаах, дуосканы бэрт суһаллык көрбөхтөөт, тахсан бараллар. Ол курдук, үөрбүттэрин-хомойбуттарын биллэрбэт майгылаах бара тураллар. Кинилэр кэннилэриттэн били ытаабыт кыыс баран эрэр.

Сима илиинэн суруллубут бэрт уһун боротокуолга бэйэтин аатын көрдүүр. Унаарап…Унаарап, ээ, бу. «Биэһи» туруорбуттар эбит. Һуу, хата. Ыттыы үүрүллэн хаалыы уонна биэс икки ардылара чугас да эбит! Бу олоххо киһи мэлдьи бэйэтин билиитинэн, бэйэтин бэрдинэн эрэ сылдьыбат эбит. Сатаан сылдьыы, табыллыы мэлдьи даа сэргэстэһэ сылдьар ээ, бадаҕа. Бэҕэһээ ити лиис кумааҕыттан сылтаан, үүрүллэн хаалбыта буоллар, быйылгы абитура бүтэр дии!

Сима, тоҕо эрэ, аны «Л» буукубаттан тахсыах ааттаах кыргыттар сыаналарын көрөн барар. Бачча элбэх киһиттэн Л-тан ааттаах алта кыыс баар эбит. Кинилэргэ икки түөрт, үс үс уонна биир бырабаал…

– Хайа, ааккын булумаары гынныҥ дуу? – аттыгар саастаах киһи кэлэн турбут эбит.

– Ээ, таах, бэйэм, – уол тахсан барар.

Эксээмэннэр күннэтэ ыытыллыбаттар. Икки ардылара хас да күн арыттаах буолар. Ол күннэргэ күүскэ бэлэмнэммэхтээн хаалыахтааххын. Бу кэмҥэ аны консультациялар бааллар. Онно, тоҕо эрэ, элбэх киһи сылдьыбат. Кимиэхэ хайата табыгастааҕынан бэлэмнэнэн эрдэхтэрэ.

Ахсааны тылынан туттарыыга Сима, хайдах эрэ арыллан, чуолкайдык кэпсиир. Эксээмэни икки эдэр дьахтар, кинилэри кыргыттар да диэххэ сөп, туталлар. Кинилэр биирдии эбии ыйытыыны биэрэллэр. Онно Сима кылгас, чуолкай эппиэттэри биэртэлиир. Бу эксээмэҥҥэ кини «биэһи» ылар. Синицина уонна биирдэрэ Арендарчук диэн дьиибэ араспаанньалаах преподавателлэр илии баттаабыттар. Тахсар ааҥҥа ыы муннунан Лидаҕа кэтиллэ сыһар. Кыыс киирэн хаалар. Сима, Лида туттаран тахсарын кэтэһиэх киһилии, көрүдүөргэ хаамыталыыр. Ол сырыттаҕына, манна, абитура кэмигэр саҥа билсибит уолаттара көтүөккэлэһэн киирэллэр. Киниттэн хайдах туттарбытын, тутааччылар кимнээхтэрин сураһаллар.

– Унаарап, абааһы киһигин быһыылаах. Уол «биэһинэн» саайан иһэҕин, – уолаттар эр-биир илиилэрин биэрэн, эҕэрдэлииллэр.

Ол кэннэ, истиэнэҕэ өйөнөн, кинигэлэрин арыйбахтаан бараллар. Билигин хас чаас-мүнүүтэ күндүркэйбит кэмэ.

Тоҕотун бэйэтэ да билбэккэ, көрүдүөр устун хаамыталыыр Сима уол, Лида бүтэн тахсар кэмэ чугаһаабытыгар улам дьулайан, сээбэҥнээн барар. Бу төрүкү билбэт кыыһыгар тоҕо кэтэһэн турабын диэҕэй? Сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, киирдэхтэринэ, биэс сылы быһа билсиэхтэрэ турдаҕа. Уол оптуобус тохтобулугар тахсар.

Абитура кэмигэр ийэтинэн аймаҕа Матрена Алексеевналаахха түспүтэ. Күтүөт Сэргэй ханна эрэ, куорат тэрилтэтигэр буҕаалтыр, эдьиийэ оскуолаҕа омук тылын үөрэтэр. Кинилэр үс оҕолоохтор: улахан уол быйыл иккиһи бүтэрдэ, кыыс бу күһүн оскуолаҕа киириэхтээх, кыра уол – дьиэ киһитэ. Бэйэлэрэ-бэйэлэригэр букунаһа сылдьар дьоһун дьон. Киэһэтин, «убаай, остуоруйалаа» диэн хаайдахтарына, кыра уолу түһэҕэр, икки улаханы икки өттүгэр олордон, Сима билэр остуоруйаларын кэпсиир. Кини Арыылаах оскуолатыгар үөрэнэр кэмигэр, кыра оҕолорго остуоруйалыыр буолара, элбэх остуоруйаны билэр. Куорат интэринээтигэр олорон, тохсус – онус кылаастарга үөрэнэр кэмнэригэр, тыа оҕолоро, кыыстыын уоллуун биир хоско мустан, уоту умулларан олорон, ньээҥкэлэртэн кистээн, сэһэргэһэр этилэр. Үксүн түбэлтэлэри, абааһыны кэпсэтэллэрэ. Анекдоттары кэпсиир уолаттар бааллара, оттон Сима абааһыны кэпсиирэ.

– Утуйдубу-оот! – эдьиийэ оҕолору ыҥырар, – утуйуҥ, чыычаахтар, убайгыт эксээмэнигэр бэлэмнэнэр.

Сотору оҕолор ылы-чып бараллар. Сима, кырдьык-хордьук, куукунаҕа остуолугар кумааҕыларын тэлгэтэн, бэлэмнэммитинэн барар. Чаас олороро дуу, суоҕа дуу? Дьааһыйан, утуктаан, саалаҕа киирэн, дьыбааны булар.

Физиканы туттара тиийбитэ, туох эрэ уларыйыы тахсыбыта биллэр. Оҕолор, тоҕо эрэ, бөлөх-бөлөх туран, ботур-итир кэпсэтэллэр. Сирэйдэрэ турбута, тыйыһырбыта көстөр. Сураһан билбитэ: бэҕэһээ киэһэ пааркаҕа нуучча – саха диэн улахан охсуһуу буолбут. Маа бэйэлээх сырдыкка – үөрэххэ дьулуһуу, эксээмэн туттараары долгуйуу сибикитэ көстүбэт буолбут. Ханнык да бөлөххө тиий, барытыгар бөлүүҥҥү охсуһууну ырытыы иһиллэр.

Бу күн, физика эксээмэнигэр оҕо аҥаара барабааллаабыта. Туттарбыттар даҕаны аҥаардара «үскэ» эрэ эппиэттээбитэ. Туттарбыт оҕолору аахпыттара, ахсааҥҥа киирээччилэр 87 эрэ киһи ордон хаалбыт. Аны нуучча тылыгар суругунан туттараллара эрэ хаалла, онно уон иккиттэн элбэх оҕо «неудтаннаҕына» – недобор.

Сима нууччатын тылын туттараары тиийэр. Бастакы эксээмэҥҥэ кэлэн, бу көрүдүөргэ долгуйа турбуттарын санаан кэлэр. Бүгүн киһи биллэрдик аҕыйаабыт. Лида көстүбэт, оҕолору ааҕа көрөттүүр – суох, кэлбэтэх. Физикатын барабааллаатаҕа. Бу кыыһы уол бэрт аҕыйахтык көрдө, биирдэ даҕаны бэл кэпсэтэн көрбөтүлэр. Ол эрээри кини кэлбэтэҕэ тоҕо куһаҕанай? Кини, Сима, сыппаҕыттан билсибэккэ хааллахтара, тоҕо куруһай…

Нууччатын тылын «түөркэ» суруйбут. Ханна эрэ тылы сыыһа суруйдаҕа, сурук бэлиэтин көтүттэҕэ. Оскуола саҕаттан кыайтарбатах таба суруйуу. Унаарап, эн бэйэҥ даҕаны көтүмэх табаарыскын. Баччааҥҥа диэри буукубаны сатаан туттарга үөрэнэ иликкин. Кумааҕыны да сөпкө «марайдаабат» мөлтөх киһигин. Барытын «биэскэ» саайбыта буоллар, саныахха астык уонна кэпсии да сылдьарга үчүгэй буолуох эбит. Билигин, түөрт эксээмэҥҥэ 19 баллаах, үөрэҕэр киирэрин киирэр. Ол эрээри…

Биэс хонугунан үөрэххэ ылыллыы түмүгэ биллиэхтээх. Онуоха диэри манна тугу «баһын кырбана» сытыаҕай, дойдутугар таҕыстар икки-үс күн сааланыа этэ. Билигин кус көҥүллэнэн турар.

* * *

Сима Саха государственнай университетыгар, физика-математика факультетыгар, ахсаан салаатыгар үөрэххэ ылыллыбыта. Саҥа киирбит оҕолор балаҕан ыйыгар бары практикаҕа бараллар. Уопсай дьиэҕэ наадыйааччылар сайабылыанньа биэрдилэр.

Икки оптуобуһунан тиэллэн, Амма оройуонугар айаннаатылар. Сорохтор көрө илик сирбитин, аатырар Амманы көрүөхпүт диэн, үөрэллэр. Түөрдү ааһыыта оройуон киинигэр, Солобуодаҕа тиийдилэр. Остолобуойга тохтоон, бэйэлэрин харчыларыгар аһаатылар. Биир оптуобус киһи Строд аатынан холкуоска күһүҥҥү оттооһуҥҥа, иккис оптуобуһу «Амгинскай» сопхуоска, бурдук үлэтигэр утаардылар. Сима бурдук үлэтигэр түбэстэ.

Айаннаан иһэн бииртэн биир киэҥ нэлэмэн бааһыналары ааһаллар. Итилэри тыаны солоон, икки ардыларыгар ойуур быыстары ордортоон оҥорбуттар. Тыалтан хаххалаатын диэн ити балаһа ойуурдары ордортоотохторо. Ып-ыраастык хомуллубут бааһыналар, кыһыл көмүс өҥнөммүт хатыҥ ойуурдар көрүөхтэн кэрэ көстүүлээхтэр. Ол истэхтэринэ, аны Амма өрүс көстөн, бары хаҥас эргийэ түһэллэр. Сопхуос киинигэр Покровкаҕа тиийбиттэрин билбэккэ хааллылар.

Манна биэс уол хаалар үһү. Биригэдьииринэн аҕа саастаах, аармыйаттан кэлбит Бөтүрүөп Славаны аныыллар. Слава хаалыан баҕалаах түөрт уолу биригээдэтигэр ылар, атыттар салгыы Ааллаах диэн сиргэ айанныы тураллар. Хаалааччылары сааһыра барбыт саха киһитэ, батыһыннаран илдьэн, остолобуойга аһатта. Ол кэннэ кыра самналлыбыт дьиэҕэ батыһыннаран аҕалла. Үс тимир орон баара хаһаайыннаахтар эбит, уолаттар тилэри наараҕа тэлгэммит соломоҕо утуйуохтара үһү.

– Пахай, бу манна утуйабыт дуо? – Ньурбаттан сылдьар Гена саҥа аллайар.

– Уонна. Эн, интэринээт курдук, маҥан барастыыҥкаҕа суорҕанынан саптан утуйа кэлбитиҥ дуо?

– Что, все время так будем жить? – нуучча уола Телятников үүтүн тохпут оҕо сирэйдэнэн турар.

– Ничего-о, Москва не сразу строилась, – Славалара ыраах холку. Сиэбиттэн хаалаах «Приматын» хостоон, табахтаан бурҕатан барар.

Никандрдаах Сима сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэр. Тыа сиригэр улааппыт, от-мас үлэтигэр эриллибит саха уолаттара чылыгырыайка диэн абыраллаах таҥаһы, түүрэ баайан, илдьэ кэлбиттэрэ. Киирэ-тахса сылдьымахтыыллар. Бириэмэ тоҕуһу эрэ ааһан эрэр да, таһырдьа хараҥарбыт, тугу да гыналлара суох. Чылыгырыайкаларын сыттанан, кэтэн кэлбит халтаҥ соннорунан саптан, утуйардыы сыталлар. Куорат уола Телятников чылыгырыайката суох, «молния» сомуоктаах мааны кууркалаах.

– А я как? – диир кини бэрт уйаҕастык.

– А ты модный, проживешь, – Гена Симаҕа имнэнэн кэбиһэр.

– Бэйи, эрэйдээххэ сыттыкта таһаарыахха, – Слава чылыгарыайкатын туоратынан эрийэн, уһун сыттанары оҥорор.

– Спасибо, армия, – хардатын муҥкук саҥа иһиллэр.

Айантан сылайбыт уолаттар, кэпсэтэ сытан, утуйан хаалаллар.

Ток диэн ааттанар сүүнэ сарайга бурдук ыраастыыр ыстаныак үлэлээн күпсүтэр. Бункертан курулаччы кутуллар бурдукка икки кыыс солбуһа куул тоһуйаллар, икки кыыс туолбут кууллары туора соһон, кэккэлии эрээттэргэ туруортаан иһэллэр. Сималаах бу кууллары массыына куусабыгар куруустууллар. Массыына көстөн турар, массыына курдаттыы киирэн ааһар бурдук ыскылаатыгар киирэр. Манна, ыйан биэрбит хосторугар бурдуктарын тэниччи кутан иһэллэр. Бу хосторун «закрома» диэн ааттыыллар. Биир тиэйиигэ лоп курдук 60 куул бурдугу илдьэллэр. Туораах бурдук ыарахана суох, куула 40 эрэ киилэ үһү. Саҕаларыгар буор-сыыс киирбэтигэр аналлаах капюшон таҥаһы кэтэрдибиттэрэ. Бу таҥас кууллаах бурдугу сүгэргэ-түһэрэргэ эмиэ көмөлөөх эбит. Онон, киһи кыайар үлэтэ буолуох курдук. Ол эрээри үһүс сырыыларыгар Телятниковтара отой байааттан хаалар. Кинини Слава куулу сүктэрэн биэрээччинэн настилга таһаарар. Киһилэрэ аны Никандр курдук дэгдэччи ылан, табыгастаахтык сүктэрэн испэккэ эрэйдиир. Уол ыарырҕаппытын көрөн, били куулу туора соһооччу кыргыттартан биирдэстэрэ кэлэн, көмөлөспүтүнэн барар.

– Девушка, как звать?

– Ну, Маруся.

– Мы вам даем нашего Телятникова, а Вы, Маруся, с нами пойдете работать? – Гена харахтарыгар тэбэнэт уоттара кылахачыһаллар.

– Ну, прямо…

Үлэлээтэххэ бириэмэ биллибэккэ ааһар: алта чаастара номнуо буолбут.

– Уолаттар, остолобуойга уочараттыы туруҥ, билигин тиийиэм, – Слава ханна эрэ элэс гынар.

Кини тоҕо эрэ тардыллар, аһаан бүтэн, наараларыгар сэлэһэ сыттахтарына, Василий Васильевичтыын, били бэҕэһээттэн кинилэри дьаһайсар киһилиин, киирэн кэлэллэр. Түүрэ сууламмыт улахы-ын хара матарааһы аҕалбыттар. Онтулара, кыһын тыраахтар мотуорун сабарга аналлаах, баата истээх «кошма» диэн ааттанар таҥас эбит. Тэлгээбиттэрэ, бэһиэннэригэр тиийииһик.

– Бу, кыра уолгут хайдаҕый? – Василий Васильевич Телятников диэки көрөн ылар.

– Ээ, оттон, эрэй үөрэтэр ини.

– Дьэ, эрэттэрим, кытаатыҥ, – биригэдьиир тахсан барар.

– Ити, биһигиттэн биир төбө үрдүк киһини көрөн туран, тоҕо «кыра уолгут» диир?

– Үлэҕэ эриллибэтэх көрүҥнээҕин көрөн, үлэһит быһыытынан кыра диэн эттэ ини.

Слава биригэдьиирдиин сопхуос завхоһун булан, ыскылааты астаран, биир кошманы Василий Васильевич тус эппиэтинэһигэр бэрдэрбиттэр.

– Славабыт сытыы-хотуу буолан, бэртээхэй тэллэхтэннэхпит, – Сима кошмаҕа күөлэһийэ сытан, көхсүн тыылыннарар. Күннүктээн куул сүгэн, көхсө сааллыбыт.

– Бывалай киһилээх диэн үчүгэйин, аны дьэ тэллэххэ күөлэһийэбит, – Никандр олорон эрэ, лаҕыйан, тэйиэккэлээн ылбахтыыр.

– Бывалай диэбиккэ дылы, Трус, Балбес уонна Бывалай тустарынан анекдоту кэпсиибин дуо?

– Кэпсээ-кэпсээ, Гена.

– Арай биирдэ Трус, Балбес уонна Бывалай, кабинеттаах тойоҥҥо киирээри, кэтэһэ олорбуттар. Көрүдүөргэ биир мас кириэһилэ уонна мас дьыбаан баар үһү. Бывалай дьыбааҥҥа сытынан кэбиспит, Балбес кириэһилэҕэ олоруммут. Трус эрэйдээх таах хаамыталыы сылдьыбыт.

«Мин эмээхсиним до-оп-доруобай, – диэбит кини. – Пахай, ити кириэһилэҕэ баппат». «Һы! – Балбес чөрөс гына түһэр. – Бу кириэһилэ диэхтээн! Мин эмээхсиним ити дьыбааҥҥа батара саарбах!» – «Бу дьыбаан диэхтээн! – дьонугар эргиллэн, Бывалай көөҕүнүүр. – Арыычча дьахтар хайдах дьыбааҥҥа батан олоруой? Мин, эмээхсиним туруусугун прачечнайга илдьибиппэр, ылбатахтара. Тааҥка чехолун сууйбаппыт диэбиттэрэ».

– Тааҥка чехолун?

– Суу-сууйбаттар, һа-һа-аа!

– һуу-уу-уу…

– Ребята, вы дадите спать, нет? – ороннор диэкиттэн кыйахаммыт саҥа дуорайар.

– Чэ, утуйдубут.

– Тааҥка чехолун… – ким эрэ билигин даҕаны күлэн кыччыгыныыра иһиллэр.

* * *

Тыаны солоон, маһын ыраастаан, сирин оҥорон, бурдук үүннэрэн, ас оҥорон аһыахха диэри киһи барахсан үтүмэн даа үлэни көрсөөхтүүр эбит! Бэл манна комбайнтан кэлбит, билбэт киһи көрүүтүгэр бэлэм курдук туораах бурдук, миэлиҥсэҕэ барыар диэри уонча суол бэлэмниир үлэни эрэйэрин уолаттар саҥа көрдүлэр. Көрдүлэр эрэ, бурдугу бэрийии ис кистэлэҥин – технологиятын билигин да билэ иликтэр. Манна куруусчуттары таһынан бурдук кууллуур, туора күрдьэҕинэн бурдук сыҕарытар ток иһинээҕи үлэлэргэ уонтан тахса медучилище устудьуонкалара бааллар. Курбуу курдук үрдүк уҥуохтаах, сырдык сэбэрэлээх нуучча, бааһынай кыргыттара. Кинилэр ханна эрэ, дэриэбинэ кытыытыгар «Коннай двор» (аата сүрүн, көньүүһүнэҕэ дуо?) диэҥҥэ олороллор үһү.

Биир киэһэ Телятниковтара сүтэн хаалар. Ханна дьөлө түстэҕэй? Бэҕэһээ киинэҕэ кэлин эрээккэ медучилищелары кытта олорбута, онон кыргыттарга бардаҕа диэн сабаҕалыыллар.

– Ити Витя үлэтин кыайбакка эстэр-быстар аҕай дии, уонна баран, хайаан түүннэри кыргыттарга сүүрэрэ буолла? – Гена бэркиһиир.

– Күнүскү үлэни кыайбатаҕын иһин, түүҥҥү сырыытыгар үчүгэй ини.

– Буолуо…

Ити кэпсэтииттэн уолаттар күлсэн ылаллар.

– Хайыыбыт, көрдүү барарбыт дуу?

– Эс, кэлиэ буоллаҕа. Маннык түбэлтэҕэ көрдөөбөттөр, – Слава сонньуйар.

Киһилэрин кэтэһэн, сээбэҥнээн, уур-нуур утуйбакка сытан, сылаалара таайан, утуйан хаалбыттар. Дьулаан хаһыыттан утуктан кэлэллэр.

– Ребятаа, из-избили-и!

Уоту холбуу охсубуттара, Витялара хаан-сиин буолан, мунна-уоһа дьуккуруйан, дьаабылаттаран кэлэн турар.

– Тыый, кимнээҕий?

– Ити буоллаҕына! – уолаттар ыксалынан таҥнан хачымахтаһаллар.

Сирэйдэрэ-харахтара турбута сүр. Сима, хайдах эрэ, ол күлүгээттэр манна кэлэн, таһырдьа сырсан күлүгүлдьүһэ сылдьалларын курдук саныыр.

– Бу атаҕастаан эрдэхтэрин! – Гена, киһи бэрдэ, оһоххо иилиллэн турар күлүүкэни сулбу таһытан ылар.

Сима, тугу эрэ, бэйэни көмүскэнэргэ сөптөөҕү көрдөөн, көрүөлээн элэгэлдьитэр.

– Бэйи тохтооҥ, омуннурумаҥ эрэ, уолаттар. Бастаан киһибитин истиэҕиҥ, – Слава дьонун уоскуталыыр. – Ну, расскажи толком, Виктор, что случилось-то?

…Витя коннайга, кыргыттарга тиийбит, онно үс олохтоох уолаттар бааллара үһү. Кини тиийээтин, кыргыттар преподавателлэрэ, сааһыра барбыт дьахтар тахсан, утуйдубут диэн, тахсыбыт оҕолору иһирдьэ ыҥыртаан киллэрбит. Уолаттары тарҕаһалларыгар эппит. Анараа уолаттар, сылдьымахтаан баран, ханна эрэ элэс гыммыттар. Витя барбакка, коннай таһыгар сылдьыбыт. Сотору Маруся сыбдыйан тахсыбыт. Иккиэн балачча турбуттар. Куустуһуу, уураһыы да баара. Онтон преподаватель тахсан, Ширяева Марияны ыҥыра сатаабыт. Виктордаах, эркиҥҥэ сыстан, биллибэккэ турбуттар. Кыргыттар бары тахсан, көрдөөн, кинилэри булан ылбыттар.

– Ты, чё? Обалдела? Завтра она позвонит и тебя отчислят!

– Пока не поздно, все в дом, марш! – били кинилэри туппут хотумсук кыыс дьаһайбытынан барар.

Кыргыттар, Марусяларын иннилэригэр уктан, киирэн хаалаллар.

Ыаллар утуйбуттар, онон-манан биирдиилээн түннүк уота кылайар. Витя ол уоттарынан сирдэтэн, төннөн иһэн, сөптөөх хайысхатын сүтэрэн кэбиһэр. Биир олбуортан обургу ыт тахсан, сыыһа-халты хабыалаабытыгар, хантан кэлбит түргэнэ буолла, олбуорунан ыттан, кыра хоспох үрдүгэр ойон тахсар. Ыт олустаабытыгар, дьиэттэн дьахтар тахсан, үөхсэ-үөхсэ, хата, ытын баайар.

– Шныряют тут, всю ночь, ироды!

Оннук муна-тэнэ, дэриэбинэ ытын барытын уһугуннаран, дуолан моргуору таһаара сырыттаҕына, хантан кэлбиттэрэ биллибэт, икки уол барыс гына түһэллэр. Кинини бастаан охсон-тэбэн көрөллөр, ол кэннэ, Витя кыайан сөптөөх харданы биэрбэтэҕэр, үөс батааска бэрдэрбэккэ, быһыта сынньан кэбиһэллэр…

Итини барытын, хайдах баарынан Витя кэпсээбэт. Кыргыттарга сылдьыбытын, төннөн истэҕинэ саба түһэн кырбаабыттарын, «хаһыалара биллибэтин» эрэ кэпсиир.

Өйдөрүн-төйдөрүн булунан, сүбэлэһэн көрбүттэрэ, бу түүн ол күлүгээттэри булуо суохтар. Таах дэриэбинэни аймаан, туһата суохха сата баһын тардыахтара. Ол эрээри төрдө-ууһа суох кырбанан хаалар эмиэ сатаммат.

– Сарсыарда сэбиэттэригэр тоҕо сууллан тиийэн, ол кырбаабыт дьону булуҥ диир баҕайыбыт дуу? – диир Слава, толкуйга түһэн.

– Хата, оннук дьаһанар эбиппит. Буруйдаахтары булан, эппиэккэ тарда иликкитинэ, үлэҕэ тахсыбаппыт диибит, – Гена харахтара лаампа уотугар суостаахтык килбэлдьиһэллэр.

– Чэ билигин, киһибитин балыыһаҕа көрдөрөн, ыспараапка ылыаҕыҥ. Баҕар, олохтоохтор бэйэбитигэр баайсан туруохтара, «соҕотох нууччалаахтарын кырбаан баран, биһиэхэ балыйдылар» диэхтэрэ…

– Оннук-оннук, – уолаттар Слава ыллыктаах тылларыттан санаалара көнөн барар.

Аны балыыһалара ханна баарын хайалара да билбэт. Дьукаахтартан бас-көс киһилэрэ, Костя дэнээччи, балыыһаны билэр эбит. Бу киһилиин балачча дьээриктэһэн, Слава аһыллыбатах биир хаа «Приманы» биэрэн, сирдьитинэн илдьэ бараллар.

Хатыылаах ааны дибдийэн астаран, дьуһуурунай сиэстэрэни ойутан туруоран, уолларын эмтэтэллэр. Биэлсэри ыҥыртаран, ыспыраапка суруйтаран ылаллар.

Сарсыарда Слава үөгүлээн, тардыалаан, уолаттары бэрт эрэйинэн туруортуур. Арбы-сарбы көрүҥнээх, сууммута, хомуммута буолан эрдэхтэринэ, Василий Васильевичтара кыырыктыйан эрэр баттахтаах, бады-сады көрүҥнээх нуучча киһитин батыһыннаран киирэр. Бөлүүҥҥү айдааны истибиттэр. Сааһырбыт нуучча сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ эбит. Кэпсэтии түмүгэр уолаттар үлэлии тахсалларын, Телятников сельсовекка барсан, көрдөрүү биэрэрин быһаараллар. Участковай Амматтан иһэр үһү.

Кырдьык, ити күн буруйдаахтары булаллар. Тохсус кылааска үөрэнэр, саастарын ситэ илик уолаттар кырбаабыттар. Кинилэртэн биирдэһэ милииссийэ учуотугар турар, иккиһэ бу буруйунан учуокка ылыллыа үһү. Телятников прокурорга дьыала түһэрэр түбэлтэтигэр, киниэхэ кастет суола баарынан, кастеты туттубуттара дакаастаннаҕына, буруйдаахтар оҕо холуонньатыгар түбэһиэхтэрин сөп. Биирдэһэ, сааһынан балыһа, үс оҕолоох аҥаардас ийэ улахан оҕото. Аҕалара икки сыллааҕыта, итирэн сиргэ охтон, тоҥон өлбүт. Иккис уол, милииссийэ учуотугар турааччы – иһээччи ыал аччыгыйдара.

Үлэ кэнниттэн Славаны туох эрэ мунньаҕар ыҥырдылар. Уолаттар дьиэлэригэр тахсыбыттара, били кыра кырбааччы ийэтэ кэлэн, күүтэ сылдьар. Витяттан «үҥсүмэ, абыраа, баар эрэ уолбун, «сыночекпын» иннин быһыма» диэн, ытыы-ытыы, көрдөһөр. Оттон Витялара «эй – ээх» диэбэт, иэмин-даамын биэрбэт.

– Если бы вашего сыночка так избили, Вы бы простили? – диир Сима, тулуйа сатаан баран.

– Да! Да, я бы простила, – дьахтар бөкүнүк харытынан хараҕын уутун соттор.

– Видите, он в шоке. Ему тяжело. Дайте человеку прийти в себя, собраться с мыслями, – хантан ылан итинник «уу тэстибэтинэн» этэ турарын, Сима бэйэтэ сөҕөр.

– Да, сынок, верно говоришь. Но вы, ребята, простите моего дурака. Простите, – дьахтар тахсан барар.

– Хайа, наа, Сима отой абытай эбиккин дии! – Гена сөҕөн саҥа аллайар.

– Бу киһиҥ, куорат уола ээ, оскуоланы куоракка бүтэрбитэ, – Никандр мүчүк гынар.

– Эт-то кого и-избили? Какую сволочь проучили? – аны биллэ холуочук киһи тэлэкэчийэн киирэр.

Бу киһи олох атыннык туруорсар: дьахтартан атын, куттуур ньыманан киирэр. Дьыаланы суукка биэрдэхтэринэ – бэйэлэрэ кэһэйиэхтэрэ үһү. Мантан бүтүн бараллара да бэрт саарбах (очень сомнительно!). Бу дэриэбинэҕэ киэһэ аайы ким эрэ кими эрэ кырбыыр. Ол аайы үҥсүһэн, сууттаһан испиттэрэ буоллар, бу дэриэбинэ олоччу суох буолуо этэ. Бу дэриэбинэ бүтүн оройуону, сүрэҕэ суох сахалары барыларын даҕаны аһатан олорор. Ону кинилэр, сыыҥтайдар, өйдөөбөттөрө кыһыылаах. Бу бөөхүллэни (Витяны сөмүйэтинэн ыйар) түүннэри бабаларга сүүрбэт гына, өссө тутан биэриэххэ баара. Кини көрдөҕүнэ, ситэ «дьыалайдамматах» боторооску турар. Чэ, ол эрээри, абааһы тыыттын, Парамоныч үтүө киһи. Эр дьоннуу, баран самогон иһиэххэ уонна онон бүтүөххэ.

– Да, да, пропустим по паре чарок и разбежимся. Как настоящие мужики…

Ити «дакылааттыы» турдаҕына, Слава көтөн түһэр:

– Давай, разбежались в самом деле! А то вашего сыночка за решетку запрятаем, а вас отправим на пятнашку!

– Да ну на…, какая пятнашка, – ыалдьыт, үөхсэ-үөхсэ, атахха биллэрэр.

* * *

Оппуохаламмыт буор сыбахтаах самнарыспыт дьиэлэрдээх Покровка дэриэбинэтэ Амма эбэни үрдүк сыыртан өҥөйөн, бэрт кэрэ айылҕалаах сиргэ турар. Өрүһү батыһан олохсуйар үгэстээх нуучча дьоно, ханнык да улахан халаан ылбат, үрдүк хаастаах, олус табыгастаах сири булан олохсуйбуттар. Амма өрүс сүнньүгэр маннык үрдүк сиргэ олохсуйбут биир эмэ дэриэбинэ баара дуу, суоҕа дуу? Олохтоохтор күүскэ иһэллэр диэбиттэрэ даҕаны, мээнэ итирик далбаатана сылдьар дьон көстүбэттэр. Маҕаһыын таһыгар даҕаны итирэн орулаһа сытааччылар көстүбэттэр. Манна бурдук өлгөмүн үүннэрбит, рекорд бөҕөнү олохтообут бурдук үүннэрээччилэр, аатырбыт механизатордар, комбайнердар олороллор, үлэлииллэр. Холобур, Сималаах үлэлиир токтарын биригэдьиирэ, Василий Васильевич Соловьев, Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах, Саха Сирин тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр киһи. «Амма» сопхуос киинин хонтуоратыгар Бочуот дуоскатыгар бэрт элбэх уордьаннаах, мэтээллээх дьон мэтириэттэрэ ыйанан турар.

Ол быыһыгар, үлэ күөстүү оргуйар Маайыскай нэһилиэгэр хантан кэлбиттэрэ биллибэт, ханна да үлэлээбэт дьиибэ дьон эмиэ көстүтэлииллэр. Холобур, мэлдьи остолобуой эргин иилэҥкэйдэһэр сыгааннар бааллар. Күн иллэҥ дьон диэн дьэ кинилэр. Бэлисэпиэт икки көлөһөтүн холбоон, бэрт саталлаахтык оҥоһуллубут тэлиэскэлээхтэр. Ардыгар биир киһи ат курдук көлүллэн, биир киһи тойон курдук олорон, төбөлөрүнэн аһыыппарбыт дьон курдук кылана-кылана сүүрдэн, уулусса буорун-кумаҕын өрүкүтэллэр. Бу дьон хайдах буолбуттарын олохтоохтортон ыйыттахха, «Ээ, абааһылары, хаартылаан сүүйтэрбит киһилэрэ ат буолан эрэр ини», – дэһэллэр.

Устудьуоннар дьукаахтара бу кэмҥэ тугу үлэлииллэрин дуу, таах сыталларын дуу киһи өйдөөбөт. Остолобуойга аһаабаттар, хата диэххэ дуу, арыгылаабаттар. Уолаттар үлэлии баралларыгар дьиэҕэ хаалаллар, үлэттэн кэлэллэригэр соннук дьиэҕэ бааллар. Үһүөн табахсыттар, аны табахтара быстан хаалар. Слава кинилэргэ күҥҥэ биирдии эрэ сотону бэрсэр. Дьукаахтар киһи көрөрүгэр биир уларыйбат дьарыктаахтар – оргуйа турар үстээх чаанньыкка лоп курдук билиитэ түөртэн биирин бардаран, хоп-хойуу чэйи буруолаппытынан иһэллэр. Бу дьону барыларыттан намыһах уҥуохтаах, сып-сытыынан көрбүт уҥуох сирэйдээх Костя диэн киһи баһылаан сылдьар. Дьонун төрүт саҥардыбат муҥур тойон. Иккис киһилэрэ Васька диэн, бэрт сымнаҕас сэбэрэлээх. Бу киһи элбэх чэйи истэҕинэ, киһи билбэт тылынан кыҥынайан ыллыы сылдьар үгэстэнэр. Үһүс киһилэрэ ортону үрдүнэн уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх, күүстээх да буолуон сөптөөх көрүҥнээх төрөл киһи. Эмиэ Васька диэн эрээри, тойонноро Костя «Дура-лошадь» диэнтэн атыннык ааттаабат. Бу барахсаныҥ – айылҕа атаҕастаабыт киһитэ, алталаах-сэттэлээх оҕо өйө өйдөөх. Ити сылдьан Васькаҥ мээлэ киһи сатаан үтүктүбэт «нүөмэрдээх». Крылов үгэлэригэр пародияны дьиҥнээх артыыс курдук ааҕар. Пародия обургу цензура көҥүллээбэт «кытаанах» тыллардаах, ол тылларын олус тоҕоостоох этиилэргэ кыбытыы тыл курдук туттар. Уонча күпүлүөттээх дойҕохтору нойосуус билэрэ туһунан таабырын: бу киһибит аахпат, суруйбат эбээт. Уолаттар итирик куобах уонна хахай туһунан хоһоону ааҕарыгар көрдөһөллөр. Васька буолунан бэрт: бэйэтин сыанатын бэркэ билэн сылдьар киһи.