Kitabı oku: «Тожмаҳал», sayfa 3
Эзоп олам-жахон шохларни судраб келиб гулхан учун уяди. Ксанф хотинининг билагидан ушлаб хона ўртасига судраб келади.
Талаба-1: Хотинингизни гулханда ёқмоқчи экансиз, бирпас сабр қилинг, мен уйимга ғизиллаб бориб, хотинимни бошлаб келай: икковини бирга ёқворамиз!
Клея: Ахир Эзопнинг бизнинг муносабатларга нима дахли бор? Бўлди, қизлар, мен ортиқ бир зум ҳам Ксанф билан яшай олмайман. Сепларимни оламану уйимга кетаман. Бу қанақаси? Фақат ўзини азиз биладиган одам билан яшайдиган ахмоқ йўқ!
Ксанф: (йўлини тўсиб) Тўхта.
Клея: Йўқол кўзимдан! Бориб ўз аксинг билан оғиз-бурун ўпиш, менга эса сепимни қайтариб бер! Бугундан эътиборан бу уйни елкамнинг чуқури кўрсин!
Ксанф: Ана холос! Эзоп тушмагур? Шумқадам Эзоп!!!
Клея оромхонаси эшигини “қарс” этиб ёпиб, чиқиб кетади.
Ксанф: Эзоп, хотиним сени деб уйига кетмоқчи. Уни қайтар.
Эзоп: Сенга, вафодоринг хотининг эмас, итинг, деган эдим. Хўш, гапим рост чиқдими?
Эзоп кўзаларни кўтариб кетади. Ксанф ёлғиз қолади. Клеянинг кўйлагини кийиб олган Мели кириб Ксанфни сеҳрламоқчи бўлади. Ксанфнинг кайфияти кўтарилади. (Мели арияси)
Эзоп (Ксанф ва Мелини кузатиб кўчага жар солади): Менга қаранг, биродарлар, бу ерда ғоз, товуқ ва яна никоҳ дастурхонини безайдиган бошқа ноз-неъматлар сотадиган одам йўқми? Эртага менинг хожам файласуф Ксанф уйланмоқда!
Клея: (кетаётиб таққа тўхтайди) Ксанф, мен тирик эканман, бу уйга биронта ҳам аёл қадам қўймайди!
Клея киради. Мели йиғлаганча кетади.
Эзоп: Энди менга озодлик бериш ҳақида қоғозга имзо чек! Ахир суюкли хотинингни яна бағрингга қайтардимку!
Ксанф: Агар яна бир марта озодлик сўрасанг, сени савалатаман. Мен хотиним қайтганига зиёфат бермоқчиман! Эзоп, сен бориб, бизга дунёда энг асл, энг ажойиб таом пишир!
Меҳмонлар бирин-кетин ташриф буюради.
Ксанф: Қани, Эзоп, суз овқатни!
Эзоп хар бир меҳмоннинг олдига зираворлар солиб пиширилган тил қўйиб чиқади.
Талаба-1: Ўҳ-ҳў, устоз, бизлар хонтахта атрофига ёнбошлаб улгурмасимиздан, қаранг, дастурхонга нодир газак – тил торта бошлашди!
Ксанф: Эзоп, обкелмайсанми овқатингни!
Эзоп бу сафар хар бир меҳмонга қалампир сепилиб, шўр қилиб қовурилган патнисда олов ёниб турган тил тортди.
Талаба: Илохий таом, устоз, офарин! Ёқимли ва хуштаъм. Мазза.
Ксанф: Эзоп, обкелсанг-чи ахир овқатни!
Эзоп хар бир меҳмоннинг олдига устига ошкўклар сепилган яхна тил қўяди.
Талаба-1: Оҳ дўстим Демокрит, пайдар-пай тил кавшайверганимдан ўзимнинг тилим оғрий бошлади.
Ксанф: Нахотки бошқа овқат бўлмаса? Ха, дарҳақиқат, Эзоп аралашган ишдан хайр кутиб бўлмайди! Эзоп, қани, суюқ овқатни олиб кел!
Эзоп тил пиширилган сувни сузиб меҳмонларга тортди. Меҳмонлар бу овқатга тескари ўгирилишди.
Ксанф: Ана, бу энди бошимизга таёқ урган билан баробар бўлди: ха, Эзоп пиширган бу тиллар бизни адойи тамом қиладиганга ўхшайди. Эзоп! Бошқа ҳеч қанақа овқатимиз йўқми?
Эзоп: Бошқа ҳеч қанақа овқатимиз йўқ.
Ксанф: Нега йўқ бўларкан, касофат? Ахир мен сенга: “Дунёда энг асл, энг ажойиб нарсаларни харид қил”, демаганмидим?
Эзоп: Яхшиямки, сен менга мана бу ахти илм олдида маломат қилмоқдасан. Сен менга: “Дунёда энг асл, энг ажойиб нарсаларни харид қил”, деб айтгандинг – шундайми? Ахир ўзинг ўйлаб кўр, дунёда тилдан аслроқ ажойиброқ нима бор? Бутун фалсафа ва жамики илму фан тил билан тирик эмасми? Тилсиз ҳеч нима қилиб бўлмайди – на бирон нарса ола оласан, на бера оласан, на харид қила оласан; тил туфайли мамлакатда тартиб ўрнатилади, қонунлар жорий қилинади, қарорлар ва фармонлар чиқарилади. Бутун хаётимиз пойдевори – тилдир. Бинобарин, дунёда ундан асл, ундан лазиз нарса йўқ.
Талабалар: Музалар номига қасамки…
Талаба-1: Бу – бағоят доно мулоҳаза! Сиз уни ноҳак койидингиз, устоз.
Қорни оғриган талабалар рақс ижро этишади. Клея, Мели ва Эзоп хизматда.
Клея: Уни жазолама.
Ксанф: Сен уни севасанми?
Клея: Йўқ.
Ксанф: Ундай бўлса, унинг тарафини олма. Эй менинг аллома дўстларим, айб менда эмас, ҳамма қилғилиқни қилган менинг бадкор қулим Эзоп. Мана, кўрасиз, бугун аламларингиз хиссасини чиқараман: ҳозир қандай буйруқ беришимни эшитасиз. Баски, сен ҳамма айтилган ишнинг тескарисини қилар экансан, бугун менинг топшириғим бундай бўлади: ҳозир дунёдаги энг бемаза, энг ярамас нарсаларни олиб кел!
Эзоп ҳар бир меҳмон олдига сирка сепилган шўр тил қўяди.
Талаба-2: Ие, яна тилми?
Ксанф (азбаройи жахли чиққанидан кўкариб): Обкелсанг-чи ахир овқатингни!
Эзоп энди хар бир меҳмоннинг олдига қовурилган тил қўйиб чиқади.
Талаба-1: Бу қанақаси? Бу галварс бизни тилга бўктириб, тинкамизни кўритмоқчи, шекилли?
Ксанф: Сен яна эски найрангингни бошладингми, ярамас? Қандай ҳаддинг сиғди яна тил олиб келишга? Ахир мен сенга энг бемаза, энг ярамас нарсаларни харид қил!” демаганмидим?
Эзоп: Хўш, тилдан ярамасрок нарса борми дунёда? Тил одамлар орасига низо солади, фитна уюштиради, бўҳтон гапларга, можароларга, фасоду нифоқларга, уруш бошланишига сабаб бўлади, оилаларни ажратади. Болаларни етим қилади. Қани, айтинглар, тилдан ҳам манфурроқ яна нима бор дунёда?
Ҳамма жим бўлиб қолади.
Ксанф: Эзоп, кўзингни юм. Мен талабаларимдан бир нечтасини кўчага чиқараман. Сен кўзингни бир лаҳзада очиб, юмиб нечта талаба борлигини айтишинг керак.
Эзоп кўзини юмади. Унинг атрофида талабалар айлана бошлайди. Эзоп кўзини бир юмиб очади. Бир талаба оёқ остидаги тошни олиб ташлайди.
Ксанф: Нечта одам бор?
Эзоп: Хожам, бу уйда фақат битта одам бор.
Ксанф: Нима, ростданми? Агар сўзинг ёлғон бўлса ўла-ўлгунингча савалатаман
Эзоп: Розиман. Агар сўзим исботи билан бўлса, менга озодликни туҳфа қиласан
Ксанф: Кўзингни оч. Мана, қара, атрофда виж-виж одам. Лекин сен менга: “Фақат битта одам бор”, дединг!
Эзоп: Рост-да! Ҳув анави тошни кўряпсанми? У мана бу ерда, йўл ўртасида ётган эди. Ўтган ҳам, кетган ҳам шу тошга қоқилиб ўтди-ю, лекин уни йўлдан олиб ташлаш биронта одамнинг ақлига келмади. Фақат битта одам уни четга отиб юборди, негаки, у бошқалар ҳам қоқилмасин, деб ўйлади-да. Шунинг учун мен, шунча оломон ичида атиги битта одам бор экан, деб ўйлаб, сенга шундай деб айтган эдим.
Ксанф. Оббо! Бу Эзоп тушмагурда доим ўзини оқлашга важ топилади-я! Озодлик сўраганинг учун сени зиёфатдан кейин калтаклатаман.
Эзоп: Мен барибир озодлик сўрайвераман. Мен озод бўлишга лойиқман. Ё озод яша, ёки ўлим топ.
Ксанф: Қуй.
Эзоп: Май худоси Дионис одамларга май туҳфа этганида, майни учта қадаҳга қуйиб, уни қандай ичишни кўрсатган экан: биринчи қадаҳ _ лаззатланиш учун, иккинчи қадаҳ – хурсандчилик учун, учинчи қадах — бош оғриғига. Сен, хожам, лаззатланиш учун, хурсандчилик учун ҳам ичдинг. Етар.
Эзоп: Ўч-чир, насиҳатингни нариги дунёда қиласан!
Талаба-1: (сархуш) Айтинг-чи, устоз: одамнинг қўлидан келмайдиган иш борми?
Ксанф: Ким у ҳазрати одамга шубҳа билдираётган? Одамнинг қўли гул, у қила олмайдиган иш йўқ дунёда.
Талаба-1: Одам бутун бир денгизни ичиб юбориши мумкинми?
Ксанф: Бундан осони йўқ! Агар хоҳласам, мен ҳам ичиб юбораман.
Талаба-1: Агар ичолмасангиз-чи? Унда нима бўлади?
Ксанф (маст) Бас бойлайман! Гаровга бутун мол-давлатимни, хотинимни, уйимни… ҳатто мана шу қулимни ҳам тикаман! Агар ичолмасам, майли – қашшоқликда кун кечирай!
Қўл олишиб гаров боғлашади, лафздан қайтмаслик учун бармоқларидан ўз узукларини ечишди. Ксанфнинг оёқ томонида турган Эзоп хожасининг тўпиғидан ушлаб тортди:
Эсингни йиғ, хожам! Нима қиляпсан? Ахир қандай қилиб денгиз сувини ичасан?
Ксанф. Сен аралашма, зоти паст! (ўдағайлаб)
Талабалар Ксанфни олиб чиқиб кетишади.
Клея: Озод бўлишинг учун мен сенга ёрдам бераман. Қочиб кетишинг учун шароит яратиб бераман.
Эзоп: Йўқ. бўрилар билан қўйлар ўртасида уруш бўлибди. Урушда бўриларнинг қўли баланд келиб, қўйлар енгила бошлаган бир пайтда итлар қўйларга ёрдамга келиб, бўриларни қувиб юборибди. Шундан кейин, итлардан қўрқиб қолган бўрилар қўйлар хузурига элчи юборишибди. “Агар сизлар, ўртамизда уруш бўлмасин, десанглар, итларни бизга топширинглар, ана унда хеч нимадан қўрқмай бахузур халоватда ухлашингиз мумкин”. Куйлар шу заҳоти итларни бўриларга топширибди, бўрилар, турган гапки, итларни бир зумда гажиб ташлашибди; орадан бир оз вакт ўтгач, қўйлар хам бўриларга ем бўлибди…
Клея: Сен билан кетаман, десам рози бўласанми?
Эзоп бошини йўқ маъносида силкитиб кетмоқчи бўлади. Клея унинг йўлини тўсади.
Клея: Бўлмаса, тонгача мен билан суҳбат қурасан. Бу тун менинг хизматимда бўласан, оёқларимни уқала. Шиппагимни кийгизиб қўй.
БИРИНЧИ ПАРДА, ЕТТИНЧИ КЎРИНИШ
Тонг ёриша бошлайди. Ташқарида тушунарсиз шовқин эшитилади. Кейин овозлар аниқлашади.
Талабалар: Ё денгиз сувини бир томчи қолдирмай ич, ё бўлмаса бутун молдавлатингни менга бер!
Ксанф чиқади. Қўлида узук йўқлигини билади.
Ксанф: Ахир мен қандай ичаман денгиз сувини?
Эзоп: Бунинг иложи йўқ!
Ксанф бу гапни эшитиб, шу заҳоти “гурс” этиб тиз чўкади.
Ксанф: Эзоп! (зор қақшаб) Ўтинаман сендан, бир уриниб кўр, ахир донишмандсан-ку. Гаровда ютиб чиқишнинг, ҳеч бўлмаса, ундан осон кутулишнинг бирон иложини топ.
Эзоп: Бу гаровда асло ютиб чиқа олмайсан, аммо осон қутулишнинг йўли бор.
Эзоп Ксанфга нимадир пичирлаб, четга олиб ўтиб қўяди. Қўлида коса билан талабалар кириб келади.
Талаба-1: Ўҳ-хў, Эзоп-ку, энди сен Ксанфнинг эмас, менинг қулимсан!
Эзоп: Йўқ, сен бойлигингни йиғиштириб олиб кел. Хозир денгизнинг ярми ичиб бўлинди хисоб.
Ксанф чорпояга ёнбошлади. Талабалар унга косаларни узатади.
Талаба-1: Нима бало, ростданам у бутун денгиз сувини ичмоқчими, дейман?
Ксанф: Хўш, шартимиз қандай эди?
Талаба-1: Шарт – денгизни ичиш, Талаба-2: Шўр денгизни ичиб тугатиш.
Ксанф. Бор-йўғи шуми?
Талаба-1: Шу!
Ксанф: Менинг азиз ҳамшаҳарларим, биласизларки, денгизга жуда кўп тошқин ва азим дарёларнинг суви оқиб тушади. Лекин мен денгизга оқиб тушаётган дарёларнинг сувини эмас, фақат соф денгиз сувини ичиш ҳақида бас боғлаганман. Шунинг учун ракибим олдин ҳамма дарёларга ғов солсин, шундан кейин мен денгиз сувини ичай. Бўлмаса, дарё сувларини ҳам денгиз сувига қўшиб ичиб юборишимга тўғри келади!
Талаба устозининг оёғига бош уради.
Талаба-1: Эй устоз, сиз улуғ инсонсиз! Сиз баҳсда ютдингиз, мен буни тан оламан, ҳа, тан оламан! Энди, ўтинаман сиздан, келинг, қилган аҳдларимизни қайтиб олайлик!
Улар узукларини бир-бирига қайтариб беришади.
Эзоп: Ана, кўрдингми, хожам, мен сенинг бутун мол-давлатингни асраб қолдим; энди шу яхшилигим эвазига мени қулликдан озод қилишинг керак.
Ксанф: Ўчир, касофат! (дағдаға қилиб) Нима қилиш кераклигини сенсиз ҳам ўзим яхши биламан. Унинг оёқ-қўлини боғлаб ўрага ташланглар.
Эзоп: Дилим қаттик оғриди. “Шошмай тур хали, сендан қасдимни олмасам юрган эканман!”
Клея: Ундан қасдингни олишда мен ёрдам бераман.
Эзоп: Мени ўйинчоқ қилиб сотиб олишингга имкон бермайман.
Икки қул кириб Эзопни олиб кетишади.
Клея: Сенинг топган тиллаларингга эмас, тилла топиш қобилиятинг учун севиб қолдим.
Коҳин: (кириб) Фалокат! Бугун шу пайтгача бўлмаган воқеа рўй берди. Кимдир чақалоқни бир четдаги ахлатхонага, бир қулнинг қўйнига ташлаб кетибди. Худойихурлик билан қорин қаппайтирувчи ва ўзларини хушаҳлок қилиб кўрсатиб, давлат мулкини худа-бедудага совурувчи мана бу нобакорларнинг гапига қулоқ солишдан бизга нима наф? Тўғри, юз берган бу холни таъбирлаш осон эмас, бу жумбоқни фақат барча илмларни мукаммал урганган комил алломагина еча олиши мумкин. Шунинг учун, Ксанф, сенинг олдингга келдик.
Ксанф: Чақалоқ… қул… ахлатхона… менга муҳлат беринглар.
Коҳин кетади.
Ксанф: Эзопни бу ёққа чақиринглар!.
Оёқ-қўли боғлиқ Эзопни етаклаб келишди.
Ксанф: Қўлини ечинглар уни.
Эзоп. Мен сендан, қўлимни еч, деб сўраганим йўқ!
Ксанф: Қўйсанг-чи шу гапларни, Эзоп, бўлди энди, нафратни шафқатга айлантир.
Эзоп: Хўш, мендан нима истайсан, хожам?
Ксанф: Нима бўлганлигини эшитдинг. Ушбу аломат ҳақида сўзлаб бер.
Эзоп: Хожам, агар бирон сўзнинг маъносини чақиш лозим бўлганда, ўша заҳоти буни сенга айтган бўлардим; аммо бу айтаётган ишингга менинг тишим ўтмайди, чунки у мен учун мутлақо мавҳум нарса.
Эзоп ўтиради. Ксанф бир четда турган арқонни олиб бўйнига солади. Эзоп унинг орқасидан югуради. Икки қул қараб туради.
Эзоп: Шошма, хожам!
Ксанф: Ана холос, яна Эзоп тутқаноқ бўлди. Нечун мени ҳақ йўлдан чалгитмоқчисан, Эзоп?
Эзоп: Хожам, кайда қолди сенинг фалсафий мулоҳазаларинг? Қани ўша керилиб гапирган билимдонлигинг? Қани сенинг алломаларга хос салобатинг? Наҳот, сен, хожам, шунчалик иродаси заиф, шунчалик енгилтак одамсанки, ўйламай-нетмай бошингни сиртмоққа тиқмоқдасан? Эсингни йиғ, хожам!
Ксанф: Қўйвор мени, Эзоп, шармандаи шармисор бўлиб яшаганимдан кўра, ўз обрўим билан ўлганим яхши.
Эзоп: Қани, чиқар бошингни сиртмоқдан, хожам, майли, мен ўша юз берган илохий нишонани сен учун таъбирлаб берақолай.
Ксанф. Қандай таъбирлайсан?
Эзоп: Сен мени ўзинг билан бирга театрга олиб борасан; у ерда тўпланган ҳалойиққа биронта ишонарли важ айтасан. Чунончи: фолбинлик қилиш – файласуф олимга ярашмаган қилиқ дейишинг мумкин; кейин жамоага мени ўз талабанг сифатида тавсия қиласан. Мен одамларга ҳамма гапни худди тўққиз пулдай қилиб тушунтириб бераман.
Оломон кириб кела бошлайди. Ксанфнинг уйи театрга айланади.
Ксанф (халқ олдига чиқиб): Одамнинг бўйи пакана эканлиги бир қарашдаёқ маълум бўлади, лекин унинг ақли қанақалигини дарров билиб бўлмайди, шунинг учун уни дабдурустдан таҳкирлаш яхши эмас. Зотан табиб ҳам беморнинг афтига қараб эмас; балки томирини ушлаб дардини аниқлайди. Ким хумдаги май хақида уни татиб кўрмай, фақат кўринишига қараб фикр айта олади? Билингки, Музанинг қадри – театрда, одамнинг ақли эса унинг нутқида билинади. Менинг қулим Эзоп сизга бу воқеа нимадан далолат беришини изоҳлаб беради.
Эзоп: Азиз фукаро, юз берган илохий аломатни сиздек озод халқ олдида мендек бир қул томонидан таъбирланиши сира-сира ақлга тўғри келмайди. Шу боис илтимос қиламан: ижозат беринг, мен сизларга озод инсон сифатида гапирай, мабодо айтган жавобим мақбул бўлса, мени озод одамдек тақдирланг, агар номақбул жавоб қилсам, мени қулдек эмас, озод одамдек жазога тортинглар. Сизлар менга нутқ эркинлиги берингларки, мен жонимни ҳовучламай бемалол гапира олай!
Коҳинлар: Ксанф, биз сендан илтимос қиламиз: Эзопни қулликдан озод қил!
Талабалар: Эзопни озод қил!
Ксанф: Йўқ хохламайман, у қўлимда кўпдан бери хизмат қилади – унга ўрганиб қолганман.
Бош коҳин: Ундай бўлса, қулингнинг ҳақини олиб, уни менга бер, ўзим уни давлат номи билан қулликдан озод этаман.
Ксанф: (пулни ҳисоблаб, кейин озод бўлиш ҳақидаги қоғозни узатади.) Менким, Ксанф, Самос халқининг илтимосига кўра, Эзопни қулликдан озод қилдим!!!
Эзоп: Азиз Самос аҳли, ўзингиз ўз ташвишингизни қиладиган, ўз эркингиз ҳақида ўйлайдиган пайт келди, зеро осмондан тушган аломат сизларга уруш ва қулликдан дарак бермоқда. Биринчи навбатда уруш бостириб келади. Билингларки, чақалоқлар – халқнинг норасмий подшоҳи. Ўзингиз шохид бўлдингиз, ана шу хукмронлик рамзи бўлмиш давлат боласини, яъни ўғри чақалоқни чангалига олиб, уни давлат четидаги ахлатхонага, бир қулнинг қўйнига ташлади. Унинг таъбири бу турур: болаларимизни асролмасак, умидли эрк кисмати умидсиз қуллик зулми билан алмашгай!!! Мана сизга жумбоқнинг ечими: бирон салтанатнинг подшохи, мукаррар, сизларни пул бериб, қарзни қайтаролмаслингиз ҳисобига ёки зўравонлик билан эркингиздан махрум этмоқчи, давлатингиз қонунларини йўққа чиқариб, устингиздан хукмронлик қилмоқчи.
Элчи: (кириб хатни ўқийди) “Лидия шохи Крездан Самос хукмдорларига ва халқ кенгашига салом. Ушбу кундан эътиборан менга бож ва хирож тўлаб тургайсиз. Борди-ю бу амримга итоат этмасангиз, бутун ҳарб кучимни сизларга қарши қаратгум”.
Коҳинлар: (Эзопга юзланиб): “Қандай иш тутганимиз маъқул – итоат этайликми ё рад жавобини берайликми?” Маслахат бер!
Эзоп: Майли, агар маслаҳатим ўринли бўлса, менга ибодатхона қуришга изн берасизлар.
Халқ: Розимиз.
Эзоп: Бир замонлар Прометей тангри Зевснинг амри билан одамларга иккита йўлни – озодликка элтувчи ва қулликка олиб борувчи йўлларни кўрсатган экан. Озодлик йўлининг дастлабки чақиримларини ҳаммаёғини чақиртиканаклар қоплаган, сувсизликдан қақраган, нотекис, тор, қияма ва ўта хатарли, вале йўлнинг нихояси, шу тобгача чекилган йўл азобларга мукофот тариқасида икки чеккасидан айқириб сувлар оқиб турган, дарахтларда турфа хил мевалар хил-хил пишган, соя-салқин, равон ва теп-текис бўстон экан. Лекин қуллик йўли аввалига равон ва текис, гуллар атри уфуриб турган ҳаловатли бўлиб, унинг охири жуда тор, қияма ва тошлоқ экан…
Самосликлар театрни бошларига кутариб шовкин солишади.
Бош коҳин: Эзоп бизга тўғри йўлни кўрсатди. Биз унга ибодатхона қуришга рухсат берамиз. Эзопга жуда катта хурмат-эхтиром кўрсатиб, бу ерни “Эзопеон” деб атаймиз. Биз (шоҳ Крезнинг элчисига) машаққатли йўлни танладик. Озодлигимиз учун курашамиз!
Ибодатхона қурилиш бошланади. Ҳайкаллар олиб кирилади.
БИРИНЧИ ПАРДА, САККИЗИНЧИ КЎРИНИШ
Крез пайдо бўлади. Элчи Крез олдига бориб тиз чўкади.
Навкар: Бутун кучни сафарбар қилиб, қуролланиш керак.
Лашкарбоши: Олға, аъло хазрат, сиз бу оролга бостириб боринг! Биз уни забт этиб, баҳри мухитга судраб олиб бориб ташлагаймиз, токи бошқа халқлар бундан ибрат олиб, сиздек буюк подшога қарши бош кўтармайдиган бўлишсин!
Вазир: Онҳазратлари, бошингдаги муборак тож ҳаққи қасамки, то ўша аломатни халқига шарҳлаб берган Эзоп тирик экан ва у Самос аҳлига маслахат бериб турар экан, сен у халқни ўзингга тобе этолмассен!!! Сен Эзопни талаб қилиб ёрлиқ юбор.
Крез: “Эзопнинг эвазига нима сўрасангиз, ҳамма айтганларингизни берурман!”
Бош коҳин: Майли, олақол, бердик Эзопни шоҳ Крезга!
Эзоп (халқ олдига чиқиб): Эй Самос фуқаролари, мен подшонинг oёғи остида жон таслим қилишга тайёрман. Аммо олдин сизларга бир масал айтиб бермоқчиманки, уни қабрим устига қўйиладиган тошга ўйиб ёзиб қўйишингларни сўрайман Ўзингизга керакли одамларни душман қўлига топширманг.
Коҳин: Бизга тинчлик керак.
Эзоп: Сиз, самосликлар, денгиз тўлқинлари оқизиб юрган чириган тўнкага ўхшайсизлар: узоқдан қараган одам, денгизда биронта эътиборга лойиқ нарса оқиб юрибди, деб ўйлаши мумкин, лекин яқинрок бориб, унинг сариқ чақага ҳам арзимайдиган ташландиқ нарса эканлигини кўради-ю, хафсаласи пир бўлади. Мен сизларни бой-бадавлат ва саховатли одамлар бўлсангиз керак деб ўйлаган эдим, энди кўрсам, сизлар ҳақингизда ҳам, шахрингиз ҳақда ҳам хато ўйлаган эканман: сизларда биронта ҳам яхши фазилат кўрмадим, билсам, дунёдаги барча одамлардан ҳам баттар кун кечирар экансиз, бу борада сизлар ўз аждодларингиздан ҳам ўзиб кетибсиз.
Аждодларингиз қул бўлишган, агар билмаган бўлсанглар, билиб олинглар. қадим-қадим замонда юнонларда шундай бир одат бўлган: урушда душман юрти босиб олинганда ўлжанинг ундан бири Аполлонга армуғон сифатида юборилиб турган – хар юз қорамолдан, эчкидан ўнтаси, бошқа хил ўлжаларнинг ҳам – хоҳ у пул бўлсин, хоҳ қул ё чўри – юздан уни маъбуд Аполлонга туҳфа этилган. Сизлар ана шу қуллардан дунёга келгансиз, бинобарин, сизларни ҳам озод халқ эмас, қуллар деса бўлади: сизлар она қорнидан тушганингиздаёк эллинларнинг қули бўлиб туғилгансиз. Мен чирилдоқ мисол бош ураман. Менга раҳм қил! Мен бир заиф одамман, мен бир бадбашара одамман, бинобарин, чиройли ҳусним билан ҳакамларни ўзимга ром қилиб ғийбат тарқатмайман. Мен жисман ношудман, қўлимдан келадигани: фақат фоний бандаларга фойда келтирувчи доно маслаҳатлар беришдир.
Эзоп ҳуржунини олади. Уни оғирлашиб қолганини пайқайди.
Коҳин: Шошма. Сен бизнинг халқимизнинг мулкини олиб кетмаяпсанми? (Коҳин ҳуржундан тилла идишни олади.) Бу нима?
Эзоп: Бу қандай қилиб ҳуржунимга тушиб қолганини билмайман.
Бош коҳин: (идишни халққа намойиш қилиб) Халқ мулкини ўғирлаганинг учун Эзоп қоя бошидан жарликка ташлансин. Биз сени шаккоклик қилганинг, бўҳтон сўзлар айтганинг учун шу йўсинда қатл этишга қарор қилдик зеро сенинг жасадинг дафн этилишга лойиқ эмас. Ўлимга ҳозирлан.
Эзоп: Аввал… бир масал эшитинглар. Бир дехкон бор экан, у бир умр қишлоқда яшабди ва бирон марта ҳам шаҳарни кўрмабди. Мана, у қариган чоғида болаларидан, агар рози бўлсанглар кўзим очиқлигида бир шахарга бориб томоша қилиб келсам, деб илтимос қилибди. Болалари аравага бир жуфт эшакни қўшиб унга шундай дейишибди: “Сиз буларни халалаб турсангиз бўлди – ўзлари тўғри шахарни топиб боришади”. Лекин чол йўлда кетаётганида қоронғи тушибди, ҳаво айнибди ва эшаклар йўлдан адашиб, тўғри жар ёқасига бориб қолишибди. Чол ўзининг қандай фалокатга дучор бўлаётганини кўриб нола қилибди: “Эй само султони, не гуноҳим учун менга бундай машъум ўлимни раво кўрдинг? Отларнинг айби билан ўлсам ҳам шукр қилардим, лекин ҳаммадан ҳам мараз эшакларнинг касофатига ўлиб кетаётганим алам қилади менга!” Шунга ўхшаб, менга ҳам нуфўзли инсонлар қулида эмас, балки сиз қулваччалар дастидан улиб кетаётганим алам қилади…
Коҳинлар Эзопни қоя чўққисига, тик жар ёқасига олиб чиқиб куйдилар.
Клея: Йўўўўўўўўқ. У менинг қулим.
Коҳин: Агар ростдан қул бўлса, уни жазодан сақлаб қоламиз. Айт, сен қулмисан?
Эзоп: Йўқ. Мен озод ва ҳур одамман!
Клея: Ксанф, у сенинг қулингку. Айт.
Ксанф: Халқимга ҳақиқатни гапиргани учун уни қулим демайман. Қаёқдаги қул мендан устун бўлмаслиги керак. Бу гапни мен файласуф айтишим керак эди.
Клея: Сенинг номинг файласуф, холос. Аслида сафсатабоз, лўттибозсан. (халққа) У менинг қулим.
Коҳин: Орхирги марта сўрайман. Сен унинг қулимисан?
Эзоп: Йўқ.
Коҳин: Унда сени эркин одамлардек жазолаймиз.
Эзоп: Эркин одамдек яшолмасам ҳам эркин одамдек ўлишни истайман!!!
Клея: Бир лаҳзага менинг қулим бўлиб тур. Кейин сени озод қиламан.
Эзоп: Ўзи қул бўлганларга қул бўлишдан батарроқ ҳақорат йўқ.
Клея додлайди. Тиз чўкади.
Клея: Эзопим менинг. Эзопим…
Эзоп ўзининг бегуноҳ ўлиб кетаётгани учун пичирлаб лаънатлар айтиб, жарга сакраб, ўз умрига хотима ясайди.Чўққи устидаги нур сўнади. Қоронғилик бостириб келади.Оломоннинг додлаши тобора авжига чиқади.
ЭПИЛОГ
Эзоп овози: Қинғирликка қарши курашмоқчи бўласан. Бўлмаса, нега ўзинг доим қинғир иш қиласан? Агар уйингда тўғри тартиб ўрнатганингдами, менинг хизматим сенга самара берган буларди. Лекин хафа бўлма, хожам, ўзинг жорий қилган бу қоидалар ўзингга асқотади. Энди сен мактабингда хатога йўл куймайдиган бщласан. Сабабки, ўта даражада тор ёки жудаям кенг миқёсда мулоҳаза юритиш – бу анчагина катта хатодир.
КАТТА ПАРДА
Эзоп ҳақидаги ривоятлар асосида
Рус тилидан Ўзбектош Сайхун, Қодир Мирмуҳамедов таржималари
Юнонлар эрамиздан олдинги VI асрда яшаган Эзопни ўзларининг энг биринчи масал устаси деб ҳисоблаганлар. Ўша замондан бери бадиий адабиётда масал жанри тилга олинганида, ана шу афсонавий донишманд Эзоп қз олдимизда намоён бҳлади, яъни масал жанрини Эзопсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Юнонлар ва римликлар ҳзларининг барча масалларини “Эзоп масаллари” деб атаганлар. Юнон ва лотин тилларида яратилган бу масаллар 500 га якдндир.
