Kitabı oku: «Туоһахта уонна Лэкиэс»
Аан тыл
Василий Гоголев-Уйулҕан – билиҥҥи саха литературатын биир талааннаах эдэр суруйааччыта. Кини «Хоһуун таас», «Көһөрүллүү» сэһэннэрин ааҕааччы сэргээбитэ.
Уйулҕан бу саҥа «Туоһахта уонна Лэкиэс» сэһэнигэр сэрии тиэмэтин ойуулуур. Манна норуот сэрии иннинээҕи олоҕо уонна сэрии дьалхааннаах сыллара көстөллөр. Сэһэн сүрүн геройа Лэкиэс уол сылгыһыт аҕатын кытта оҕо эрдэҕиттэн көрөн-билэн, сыстан, кини үлэтин салгыыр санаалаах. Уол кулунчук саҕаттан көрбүт-харайбыт Туоһахтатын уһулуччу таптыыр, киһи уонна ат бэйэ-бэйэлэрин уратытык өйдөһөр турукка тиийэллэр.
18 саастаах эдэркээн уол бастакы хомуурга түбэһэн, уоттаах сэрии хонуутугар тиийэр. Бу 1941 сыл күһүнэ, кыһына. Москва аттынааҕы суостаах кыргыһыыга саха дьоно бэйэ-бэйэлэрин тутуһан, өйөһөн сылдьа сатыыллар. Кинилэр түһээн да көрбөтөх быһыыларыгар-майгыларыгар түбэһэллэр. Лэкиэс бэйэтиттэн аҕа саастаах, отуччалаах, убай курдук саныыр дьонун – Ньурбаттан сылдьар Уйбааны, Үөһээ Бүлүү ураты күүстээҕин Буучугураһы кытта сылдьарыттан иһигэр үөрэ-долгуйа саныыр, махтанар даҕаны. Кинилэр уолу харыстыыллар, сүбэлииллэр-амалыыллар, өлүүттэн да быыһыыллар. Бу хааннаах хапсыһыыга сахалар бэйэлэрин бэргэн ытааччыларынан, күүстээх кыргыһааччыларынан, сатабыллаах байыастарынан көрдөрөн сөхтөрөллөр. Ураты айылгылаах Өндөрүүс кинилэр инникилэрин курдаттыы көрөр курдук сүбэлиир-амалыыр, уолга быһыччатын бэлэхтээн өлүүттэн быыһыыр.
Уйулҕан оччотооҕу быһыыны-майгыны дириҥник чинчийэн үөрэппитэ, сиһилии билэрэ сөхтөрөр, ону барытын ааҕааччы хараҕар илэ-бааччы көстөн кэлэрдии ойуулаан таһаарар, ааспыт олох уонна дьоно биһиги харахпытыгар тиллэн кэлэллэр.
Ааптар саха уолаттара сэриигэ айанныыр суолларын дойдуларыттан саҕалаан сиһилии ымпыктаан-чымпыктаан ойуулуур. Борохуокка олорсон, өрүһү өксөйөн, төрөөбүт дойдуларыттан арахсан, араас үөйбэтэх сирдэринэн сылдьаллар. Москва, дойду туһугар охсуһуу ыарахан хартыыналарын, уоттаах кыргыһыыны ааптар бэрт кыраҕытык ойуулуур.
Маны барытын кытта сэһэҥҥэ ураты дьикти уйаҕас сюжет арыллар. Саха сириттэн сэриигэ 45 тыһыынчаттан тахса саамай бастыҥ аттары хомуйан илдьибиттэр эбит. Бастаан омуктар кылгас атахтаах, уһун түүлээх, улахан төбөлөөх аттары атыҥырыы, сэнии да көрөллөр. Ол гынан баран саха аттара тымныыттан куттамматтарын, бэйэлэрэ хаһан аһыылларын, ууну булалларын, тулуурдарын сөҕөллөр. Манна үтүө быһыылаах-таһаалаах, күүстээх-кыахтаах Туоһахта эмиэ тутуллан барар. Туоһахта уонна Лэкиэс ахтыһаллар-суохтаһаллар уонна бэйэ-бэйэлэрин куруук көрдүү сылдьаллар. Туоһахта бааһырбыт Лэкиэһин быыһыыр.
Ураты өйдөөх ат Туоһахта мүччү туттаран, ыраах дойдутун туһаайыытынан түһүнэн кэбиһэр. Онно араас быһыыга-майгыга түбэһэр. 1943 сылтан айаннаан ахтылҕаннаах алааһыгар Кыайыы кэннэ кыл тыынын аҕалар, тапталлаах иччитин көрсөр…
Уйулҕан общество олоҕун, дьон сыһыаннаһыыларын бэркэ ойуулуурун таһынан, айылҕа көстүүлэрин, дьиктилэрин, кистэлэҥин арыйан көрдөрөр ураты дьоҕурдаах.
Киһи уонна ат таас үйэттэн ыла доҕордоспуттар, биир тыыннаах, өйдөөх-санаалаах буолбуттар эбит. Суруйааччы сылгылар тугу өйдүүллэрин-саныылларын, баҕаралларын-дьулуһалларын арыйыыта кэрэхсэбиллээх. Онуоха барыта кини, саха киһитин быһыытынан, сылгыны ис сүрэҕиттэн таптыыра, сөҕөрө-махтайара, сүгүрүйэрэ көстөр. Кини, Джек Лондон «Белый клык» айымньытыгар бэриниилээх ыты ойуулуурун курдук, сылгыга гиимин ыллыыр, өрө тутар. Ол гынан баран өссө аһары баран суруйааччы саха атын уратытын, дьиктитин арыйан көрдөрөр, саха киһитин дуорааннаах олоҥхоттон ыла доҕоругар сүгүрүйүүтүн, тапталын биллэрэр.
Уйулҕан, бэйэтин псевдонима да этэрин курдук, маннык сюжетынан ааҕааччы уйулҕатын хамсатар, долгутар, сэһэни киһи биир тыынынан ааҕар. Ааптар тыла-өһө, ойуулуур-кэпсиир дьоҕура кини билиҥҥи кэм прозаигын быһыытынан уһулуччу талааннааҕын кэрэһилиир.
Онон Уйулҕан билиҥҥи саха литературата сайдарыгар уонна үрдүк таһымҥа тахсарыгар бэйэтин улахан кылаатын киллэрэр.
Варвара Окорокова,
филологическай наука доктора,
профессор, литературовед
Бастакы түһүмэх
Былыргы дьыллар былдьаһыктаах быралыйар быраман мындааларыгар, урукку дьыллар уоттуйар уораҕастаах, оһоллоох-охсуһуулаах уорҕаларыгар иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах киһилии кэбин кэтэр кэрдиис кэмнэрин кэриилэрин кэтэҕин сэгэтэн көрбүттээҕим…
Икки атах тобугун ааһар томороон илиилэрин бакыр тарбахтарыгар таас үлтүркэйин бобо тутар Таас үйэтэ. Ол ыҥыранан, ырдьыгынаан кэпсэтэр ынырык кэм, уһуутаан онолуйа одуулаһар одуруун олох түҥ улаҕатын арыйан көрүөҕү, күндү ааҕааччым, сэргиэҥ буолаарай?
Чэй эрэ, оччоҕуна буоллаҕына…
Икки атах уутуйан үөскүөн иннинэ, босхо бастаах бодотуйуор диэри мөлүйүөн сыллар улаҕаларыгар суорба таас очуостардаах ыраах Саха сирин Дириҥ Үрэҕин дьикти сэһэнин тимэҕэ өһүлүннэҕэ буолуохтун.
* * *
Түөрт лабаалааҕыттан иккитэ илии дэнэн тутар-хабар, иккитэ атах дэнэн сүһүөх үрдүгэр көнтөрүктүк дугунар, санныларын байаатын үрдүнэн нүксүйбүт көхсүн салгыыта арбаҕар баттаҕынан үрэллэҥнээбит бас дэнэрдээх бэрт дьикти харамай, икки атах, биһиги төрдүбүт кии дуу, киһи дуу буолар чымаан ыйааҕа тирээн кэлбитэ.
Өрүү күөх улахан сараадыспыт сэбирдэхтэрдээх, эҥинэ-дьикти бэйэлээх астардаах, отоннордоох үүнээйи арааһа, тымныылар түһүтэлиир буоланнар, кэхтиигэ барбыттара. Улуу мууһуруу үйэлэрэ хоту диэкиттэн үргүйэн, сыыйа кимэн, сир-дойду тымныынан аҥылыйбыта. Кыыл-сүөл тымныыттан харыстанан, уһун көп түүнү үүннэриммитэ, сорох харамай сылаас сири батыһа, соҕуруу диэки сыҕарыйан биэрбитэ. Оттон икки атах барахсан чөмчөкөтүн иһигэр баар оччугуйкаан мэйиитин дуома, хайдах гынан кыһарҕаннаах тымныылаах дьылларга тоҥон өлбөккө, тыыннаах хаалар суолу тобуларга күһэллибитэ. Ол курдук кинилэр бастаан кыһыл тылынан, итиинэн салаамахтыыр, аһыы буруолаах харамайтан куттанар эбит буоллахтарына, аны кинини доҕор, көмүскэл оҥостубуттара. Ол кыыл иҥсэтэ-обото диэн сүрдээҕэ. Куруук аһылыкка наадыйара, инньэ гынан, мас, абырҕал хомуйуутугар кыһыҥҥы кэмнэргэ бары туруналлара. Ол да буоллар, сылааһынан, сыралҕанынан үрүҥ тыыннарын өллөйө, хара тыыннарын харысхала буолан, Аал уот аатыран икки атаҕы абыраабыта.
* * *
Этиҥ хайа охсон умайан охтубут аарыма тиит суоһугар бигэнэн, оллоруттаҕас, кииллийбит мас сүллүгэһигэр өйөнөн, биир дьикти, саас баттаабыт көрүҥнээх харамайа нуктуу олороро. Түүлүгэр аҕа ууһун урукку кыһалҕата суох олоҕо эҥил баһын иһигэр кистэммит оччугуйкаан мэйиитигэр сыыйа, бииртэн биир арыллан, дьэҥкэрэн, көстөн барбыта…
Кини өбүгэлэрэ бэрт сылаас, сымнаһыар кэмнэргэ олорбуттара. Үксүн араас силистэри сиртэн хостоон, ол-бу маска, сэппэрээктэргэ үүммүт араас өҥнөөх, моһуоннаах, ким булбут аһаатын-сиэтин диэбит курдук, айылҕа анаан үүннэрбит астарын хомуйан, истэрин иччилээн, күннээҕи түбүк онон муҥурданара. Дэҥҥэ биирдэ эмэ тааһынан тобулута быраҕан, араас кыра туйахтаах кыыллары бултаан, тириитин тырыта-хайыта тыытан, этин кулуһун уотугар саллан сииллэрэ.
Аттыларынан күлүгүлдьүһэр аарыма эһэлэртэн, хахайдартан, дьулаан аһыылаах улахан куоскалартан хаспахтарыгар саһан быыһаналлара. Ардыгар ол ынырык кыыллартан уоттаах ураҕаһынан, мас сүллүгэстэринэн эбэтэр уокка кэриэрдэн уһуктаабыт мас үҥүүлэрин дуомунан көмүскэнэн, тыыннарын тэскилэтэллэрэ. Сорохторун, төбөлөрүн саҕа сымара таастарынан тамнаан, киэр кыйдыыллара. Дьэ ол курдук олоруохтара эбитэ буолуо да, кэлиҥҥи кэмнэргэ халлааннара тымныйара уһуур буолан, от-мас кэхтиигэ барбыта. Астара татымсыйан, тымныы хаспах иһэ уорааннанан, өлүү-сүтүү үксээбитэ. Ордук кыра, кыаммат, аҕам өттө хоттороро. Ити аҕа ууһун тутан олорор бас-көс өттүлэрин дириҥ толкуйга түһэрбитэ. Ол курдук кинилэр улаханнык ытыгылыыр аарыма кырдьаҕастара түөрт уончата чугаһаабыта. Кини харахтара уруккутун курдук уоттааҕынан чолбоодуспат буолбуттара, төттөрүтүн, өһөн эрэллэрэ. Нүксүллүбүт көхсө, эдэр эрдэҕинээҕитинии, эрчимнээхтик сүгүллэҥнээбэт буолбута. Эриллибит иҥиирдээх илиилэрэ-атахтара сылбырҕалара, күүстэрэ-уохтара бокооро быһыытыйбыттара.
Оччотооҕу кэмҥэ икки атах күннээн-күөнэхтээн олорор кэмэ олус кылгас буолара. Ол да иһин аҕа баһылык, Таас Бас, кырдьыы, сорсуйуу сойуотугар киирдэҕэ эбээт.
Таас Бас үс уоллааҕыттан арыый кыаналлара уонна соргулаахтара, долоҕойдоохторо Хорук этэ. Оттон икки улаханнара күүс-уох өттүнэн бырааттарын арыый сабырыйдаллар да, ону-маны ыйдаҥардан анаарар дьоҕурдара, ычалара чычаас буолан, аҕа ууһун сэҥээриитин ылбаттара. Таас Бас улахан уола оҕо сылдьан мас мутугунан кулуһуну булкуйа-булкуйа, хоруоттан хараарбыт илиитинэн сирэйин ньухханарын иһин, Хоруо Сирэй; оттон орто уола түүннэри утуйбакка, ас көрдөөн ытаан бэбээрэрин иһин, Ньахаа диэн ааттарынан сүрэхтэммиттэрэ. Оттон кыра уола Хорук бэрт дьиктитик ааттанан турардаах.
Кыра уол үстээҕэр дуу, түөртээҕэр дуу хайыр тааһы хайыта сынньар идэлэммитэ. Араас эгэлгэ таастары булан, олору үлтүрүтэ оонньуур үгэстээҕэ. Арай ол сылдьан, биирдэ атаҕын сытыы тааска хайа үктээн, хаана атаҕын тарбахтарын быыһыттан тыгыалыы сылдьарын көрөн, Таас Бас биэс салаалаах оту быһа тардан ылан силлээн баран, хаан бырдаҥалыы сылдьар бааһыгар саба туппута. Уола, ытыы-ытыы, илиитигэр тута сылдьар тааһын үлтүркэйинэн алҕаска аны кини илиитин хайа соппута. Таас Бас харыта аһыс гыммытыгар көрө түспүтэ – дириҥ баҕайы хайа быһыллыбыт суолуттан хаарыаннаах хара хаана халыс гыммыта. Ону кытары Таас Бас, хаспах хахайыныы үөһүн таттаран хатаҥнык кыланаат, бабыгырыы түһэн баран, уолун киэр илгибитэ. Түүнэн бүрүллүбүт халыҥ тириилээх харытын көрүммүтэ. «Бу туох ааттаахха дэҥнэнним?» – диэн дьиктиргии санаабыта. Тааска төбөтүнэн охсуллан ытаан ыгыста сытар уолун илиитигэр бобо тута сытар тааһын, сүгүллэҥнээн тиийэн, сэрэнэн эһэ тардан ылбыта. Эргим-ургум тутан, харытыттан таммалыыр хааныгар кыһаллыбакка, бу тааһы сирийэн одуулаһа турбута. Онтон өй ылан, аттыгар сытар саралыы тардыллан, тырыта тыытыллан сүлүллүбүт кыра туйахтаах харамайын тириитин быһыта сотуталаан көрбүтэ. Онто, кырдьык, өссө да хатан кытаата илик тириини хайыта сотон тэллэҥнэппитэ. Онон Хорук аата итинник бэрт дьикти түгэнтэн, хорук хаан тыгыахтыырыттан сэдиптээн иҥэриллибитэ. Оттон ол таас, икки атах киһи буоларыгар улахан олук буолан, Таас үйэтин көнтөрүк, көһүүн кэмин чэпчэппитэ. Хайыр тааһы үлтү сынньан сытыы быһахха, кэлин маска инчэҕэй тириини тэлэн оҥостубут быаларынан эрийэн, хатаран үҥүүгэ, сүгэҕэ моһуоннаах тэриллэри оҥостор буолбуттара. Икки атах мэйиичээнигэр ити курдук бииртэн биир сурааһын эбиллэн, Дириҥ Үрэх кистэлэҥнээх түүлэ буолан, мөлүйүөн сыллары уҥуордаан, баччаҕа дылы кэллэҕэ.
Дириҥ, Таас Үрэх, тугунан тыынан тыыллаҥныы, үгүс ууну хас тыһыынча үйэлэри суккуйан, бу очуостар дьилэй таас иэдэстэрин хайа сүүрэн кылыгырыы сытаргыт буолла?
Тымныы хайыр тааһы муоһура чэрдийбит сыгынньах тилэҕинэн тиллиргэччи кэһэн, хара күлүк күлүгүлдьүйэрэ. Бу сыыгыныы-сыыгыныы сыыллартан, хаһыҥырыы-хаһыҥырыы түөрт атаҕынан атаралыыр, күһүгүрүү-күһүгүрүү көхсүн кынатынан көтөн күпсүйэр харамайдартан атын күтүр. Икки атаҕар туруору, охтубакка иэҕэҥнээн хаамар, тааһы хайыта сынньан сэп-сэбиргэл оҥостубут, атын харамайдар эттэринэн эмсэхтэнэн, тириилэрин саралыы тардан ылан бүрүнэн иттэр идэлээх, дьулайын иһигэр толкуйдуур дууһалаах дьикти харамай. Бу, арааһа, икки уһун илиитин сараадыйбыт тарбахтарын ахсаана да, иһирдьэ олорбут харахтарын үрдүнэн лоппоруһан тахсыбыт хаастарын уҥуохтара да, түөһүн икки өттүгэр бөлтөрүспүт былчыҥнарын, самаҕын туорайыгар бүкпүт тиирэ тэбэр тэрилэ да, икки атах «Киһи» диэн биһиги төрүппүт хара бэкир, түү сирэй киһилии кэби кэтэр маҥнайгы көнтөрүк хардыыларынан айанын саҕаланыыта буоллаҕа. Ок-сиэ, түҥ да кэм… Түҥ да кэм, Таас үйэтэ…
* * *
Сахам сирэ барахсан, уйаара-кэйээрэ биллибэт быраман мындааҕар хоҥорууларын үрдүнэн үөлэр өргөс, сүүнэ муостардаах ньүдьү-балай, түүлээх харамайдар, уорааннаах хаһыылаах, ыыс-араҕас сараадыйбыт аһыылаах күтүр улахан кугас сэлиилэр саҕаттан муус кудулу хаар буурҕаны кытары күрсэр. Дьөһөгөй оҕолоро нуктуу тураллара. Бу айылҕа амырыын тыына, тыгар тымырдаах тыҥатын муус кыырпахтарынан кырылата хаарыйан, аан туманынан бурҕайа бүрүллэн турара. Арай ол буһурук быыһынан күөрт дьүһүннээх, боруҥуйга килбэс гынан ылар аһыҥастаах аһыылардаах адьырҕалар үөмэн сундулуҥнаһан иһэллэрэ. Харахтарын уота дэҥ-дэҥ, хараҥа халлааҥҥа чаҕылыҥнаһан ылар сулустар курдук, чаҕылыһа көстөн ааһаллара. Оттон биир өттүттэн хаардаах хайа сымара, тымныы очуостарын күлүктэригэр сөрөнөн, түүлээх сирэйдээх икки атахтаах харамайдар, таас төбөлөөх үҥүүлэрин аллара умса, кистии тутан, үөмэн сүгүллэҥнэһэллэрэ. Дьөһөгөй оҕолорун үрүҥ тыыннарын элбэхтэ өллөйдөөбүт тыал доҕордоро, бу сырыыга сыт ылларар кыаҕы биэрбэккэ, кэннилэриттэн эрэ үрэрэ. Оччотооҕу одуруун олох оҥоһуута, ким кими кэнтиккэ кэтээн, ким тугу-тугу тоҕойго тоһуйан, дьылҕаларыгар тускуну туһаайан дуу, собулҕа суоллаан дуу эрээхтээтэҕиҥ буолла?
Сүүһүн ортотугар туоһахталаах үөр атыыра, биллэр-биллибэт сыт муннугар охсуллан ааспытыгар чөрөспүт кулгаахтара иһиирэр таас төбөлөөх үҥүү тыаһын истибитэ да, хойутаабыт этэ. Анаҕастаах аһыылар биир өттүттэн оччугуйкаан уолун хабарҕатын хадьырыйан эрэллэрэ. Эҥил баһын хантас гыннаран сиэлэ өрө үрэл гына түспүтэ, ону сэргэ хаҥас ойоҕоһугар таас төбөлөөх үҥүү, сүрэҕин туһунан ойоҕоһун уҥуоҕун тосту көтөн, «ньир» гынан батары сааллан, нохтолоох тойон сүрэҕин сойуо чупчурҕан супту түспүтэ. Сир-халлаан барыта түҥнэри эргийбитэ. Ити чыпчылҕан түгэҥҥэ түбэспит атыыр үөрэ хатаннык кистии-кистии үрүө-тараа ыстаммыта. Атыыр уот кыһыл хаанынан бырдааттанан өлөр охтуутугар умса хойуостаммыта. Кини уота өһөн эрэр хараҕар дьулаан хапсыһыы көстөн эрэрэ… Бөрөлөр уонна икки атахтар, ырдьыгынаһа түһээт, уун-утары ыстаммыттара. Ким соргута-сойуота дуу, соро-собулҕана дуу быһаарыллар чыпчылҕан түгэнэ күлүм гыммыта. Таас Бас үҥүүтэ сууһарыллыбыт атыыр ойоҕоһугар батары сааллан, иҥиирдээх уҥуохха кытаанахтык кыбыллан, дэбигис төттөрү ньылбы тардыллыбатаҕа. Ону тардыалаһа турар кэмигэр охто сытар атыыр үрдүнэн сүүнэ улахан сур күлүк, кини диэки ыстанан, субурус гыммыта. Таас Бас хабарҕатын хайа хадьырыйан эрэр уот кыһыл бэлэскэ эмискэ Хорук үҥүүтэ батары сааллыбыта. Оо, ол амырыын хапсыһыыга икки атах кыыла туран, уоттаах харахтара сирдьигинии умайан, тоҥ очуостар хаардара саккырыар диэри, суос бэринэн эһэлии часкыйаат, Хорук аһыҥастаах адьарайы таас үҥүүтүнэн киэр илгибитэ. Бөрөлөр баһылыктарын сууһартаран, дьулайан туора ойбуттара. Таас Бас уолун Хорук эрдээх быһыытыттан астынан ыҥыранан ылаат, салҕалас илиитинэн хабарҕатын харбанан туппахтанан көрбүтэ. Кини кыракый мэйиитэ махтанары сатаабатар да, туох эрэ дьикти сүүрээн түөһүн иһин толорбута. Хорук атыыр хаана бырдаҥалаабыт аҕатын дьэбир сирэйигэр омоох мичээр уонна махтал сыдьаайа көстөн ааспытын бэлиэтии көрөн аһарбыта. Таас Бас үҥүүтүн буралла сытар сүүнэ атыыр агдатыттан ньылбы тардан ылбыта. Өссө да сойо илик туустаах өһөх хааны үҥүү суолуттан томороон ытыһынан холбуйа тардан баһан ылаат, айаҕар аҕалан иҥсэлээхтик уобалаан сапсырыммыта. Онтон агдатын иһигэр салгыны толору эҕирийээт, хантас гынан үҥүүлээх илиитин өрө анньан хаһыытаан хардьыгынаабыта очуостан очуоска охсулла эҥсиллэн, Дириҥ Үрэх үрдүнэн ыраах дуораһыйан көтө турбута. Ол соргу хаһыытын дуораанын истэн, атыыр үөрүн эккирэтэн сундулуҥнаһан иһэр бөрөлөр иэннэрэ кэдэҥэлээн, икки атах эккирэтэн иһэрэ буолуо диэбиттии, кэннилэрин хайыһан, уоттаах харахтара кылахачыһан ылбыттара.
Атыыр үөрэ, туманнаах салгыны тоҕо силэйэн, иннин диэки түһэн испитэ. Кэннилэриттэн сундулуспут ардай аһыылаахтар тоҥ сытыы туйахтарга бастарын хампы тэптэрбэккэ кыһаллан, үрэллэҥнэһэр хойуу кутуруктарга сөрөнөн, саппай уопсан испиттэрэ. Икки үөр. Биирэ үрүҥ тыынын тэскилэтэр аатыгар торҕо күдэриги тоҕо ытыйан, иккиһэ соллоҥноох сойуо аһыыларын килбэтэн, сылгылар көмөгөйдөрүн быһа хадьырыйар соруктаах, аан туманы хайа силэйэн тус арҕаа түһэ турбуттара. Ол мучумааҥҥа кырдьаҕас тыһы бөрө хаҥас өттүнэн күөйэ көтөн иһэн, биир уулаах, хоруотаабыт биэ хабарҕатын быһа хадьырыйардыы, үөлэс саҕа айаҕын атыаҕынан атан, аһыыларын ырдьатаат, сундулус гыммыта. Биэ соһуйан хойуу сиэлин үрэл гыннаран өрө тураат, ыстаныытыгар хабарҕатын уоппут ардай аһыылаах харамайы соспутунан, халты тэбинэн, хайа хапчааныгар хаар былаастаах тааһы, буору бүрүнэн аллара курулаабыттара…
Оол ааспыт Таас үйэтэ идэмэрдээх иҥэрсийиини, соллоҥноох орулааһыны, икки атах хатан хаһыытын, таас хапчаан таайыллыбатах таабырынын мэлдьэспиттии мэҥиэстэн, түҥ хараҥаҕа умсубута…
* * *
Ол түҥ сыллар улаҕаларыгар буолбут быһылааны биир дьикти түбэлтэ арыйбыта. Сүүрбэһис үйэ сэттэ уонус сылларыгар Лэкиэс уола, учуонай Һааска, биирдэ аҕатыгар улахан научнай арыйыытын билиһиннэрбитэ.
Индигиргэ көмүсчүттэр артыалларын үлэһиттэрэ хайа аннынан шахта хаһа сылдьыбыттар. Ирбэт тоҥу аныгы күүстээх тэриллэр көмөлөрүнэн дириҥник хаһан, аллара киирэн испиттэр. Хаспыт хайа таастарын, тоҥ буорун сыыһын таска таһааран иһэллэр эбит. Арай балай эмэ хаспыттарын кэннэ, үөһэ туох эрэ сууллубакка, ыйанан, иҥнэн хаалбыт. Дьиктиргээн, үчүгэйдик сыныйан көрбүттэрэ, сылгы туйахтаах кэлиҥҥи атаҕар майгыннаан улаханнык соһуппут. Ону оргууй хаспыттара сылгы буолан биэрбит. Дьэ ону Дьокуускайга кинилэр институттарыгар биллэрэннэр, Һааскалаах учуонайдары кытары биригээдэ тэринэн тиийэн, ол сылгы сэмнэҕин аҕалан үөрэппиттэр. Уола сирэйэ-хараҕа туран, дьоһуннанан олорон кэпсээбитэ. Өссө аттыгар эмиэ олох былыргы сүүнэ бөрөҕө майгынныыр кыыл сэмнэҕин булбуттарын иһитиннэрбитэ. Түмүгэр ол сылгыны саха билиҥҥи сылгытыгар тэҥнээн көрөн баран, туох да уратыта суох диэн быһаарбыттар. Булуллубут сылгы сэмнэҕэ отуттан тахса тыһыынча сыл анараа өттүттэн, түүлээх носорогтар, сэлиилэр саҕаларыттан, бу Хоту дойдуга Алясканан туораан кэлэн олохсуйбутун дакаастаабыттар.
Лэкиэс сөҕө санаабыта. Ол ардай аһыылааҕы кытары хабырыйсыбыт сылгыттан сылтаан, олоҕор көрсөн ааспыт Дьөһөгөй оҕото доҕорун дьылҕатын санаан, хараастан ылбыта. Туоһахта, Туоһахта барахсан…
СААСКЫ КҮН
Бурҕаҥнас туманнаах күдэрик тымныылар сөҕүрүйэн, сааскы ылааҥы күннэр күнүһүн сылааһынан угуттаан, атыыр үөрэ хаһан ааспыт сирдэрин үрдүнэн туллуктар туналыһа көтөр кэмнэрэ үүммүттэрэ. Саас барахсан: «Ама бу чаҕылхай күнтэн ордук туох кэрэ баарый?» – диэбиттии, чаҕылыйа күндээрэр. Кэрии тыаҕа тоҥсоҕой торулуур, хара тыа үрдүнэн атыырдаах тыһы суордар таптал кэрэ тойугун араастаан тупсарсан, чолуп-чалып халаахтаһан, иэс баайса көтөн күпсүйэллэрэ. Ымыы түөһэ, кийиит кыыс кыбыстан имэ кэйбитинии, тэтэрэн, бэйэтэ биир дьикти кэрэ көстүү.
Уһун Эбэ халдьаайы саҕаҕын аннынан, эбэ мууһун кыйа, буулуур харатын иһин Харачааһынан сүрэхтэммит атыыр, үөрүн үүрэн аҕалан, хаһан аһыы сылдьар. Былыр дьаам саҕана соҕурууттан кэлэн хаалбыт атыыртан хаан буккуһан, төрөөбүт буолан, Харачаас үрдүк арҕастаах, сааллаах, бөҕө-таҕа көрүҥнээх, ыас хара арбаллыбыт уһун сиэллээх, кутуруктаах, киһи хараҕа ханан да туолар, «Коммуна суола» холкуос биир бастыҥ атыыра. Ыаллыы холкуостар ыһыахтарыгар баайан, сүүрдэн кыайыы көтөллөнөрүн уонна үөрүн олус үчүгэйдик көрөн-истэн илдьэ сылдьар, үтүө төрүөхтээх атыыр буолан, холкуостаахтар астыналлар. Түбэһэ түстэхтэринэ, хайаан да бары тохтоон Харачаастарын хайгыы, астына көрөн ааһаллара. Харачаас үөрүгэр баар эмиэ киниэхэ ханыылаах, үрүмэччи маҥан бастыҥ биэтин сиэлин, кутуругун сэллээбэккэ, Сиэллээх биэ гыммыттара. Харачаас Сиэллээх биэни атын биэлэртэн ордорон, ыксатыгар илдьэ сылдьан маанылаан, баҕарбытынан таптаһан бастакынан хоруотаабыта1. Уон биир ый сүрэҕин анныгар сылааһынан угуттаан, бүөбэйдээн илдьэ сылдьыбыт кырачаана улаатан, хаатын иһигэр баппакка, көҥүлгэ тахсаары мөхсүбүтэ. Сиэллээх биэ төрүүр кэмэ чугаһаан, ыарыыланан, үөрүттэн арахсан тэйэ хаампыта. Харачаас төбөтүн өндөтөн, арбаллыбыт көҕүлүн быыһынан сургуччу көрөн турбута. Бу түгэн эмиэ биир күүтүүлээх кэм этэ. Сиэллээх биэ халыҥ хаары кэһэн, алаас куулатын туһаайан бара турбута. Кэмниэ-кэнэҕэс алааһы туораан, соруктаах сиригэр, ойуччу үүммүт талахтар кэтэхтэригэр киирэн сүппүтэ. Харачаас эҥил баһын дьоһуннаахтык үөһэ-аллара булкуйан, хойуу сиэлинэн илгистэммэхтээт, иҥэрсийэн ылбыта.
Сиэллээх биэ үөртэн дьалты баран, бөлкөй үөт аттыгар дулҕа ото быкпыт сымнаҕас сири булан, ыарыытыттан тыбыыра-тыбыыра, талыыта киирэн, илин атахтарын туйаҕынан халыҥ хаары хаһыйбахтаабыта. Сүрэҕин анныгар амырыын кыһыҥҥы тымныыларга тоҥорбокко, бүөбэйдээн илдьэ сылдьыбыт оҕотун туйахчааннара сытыытык тобулута анньыалаабыттара. Оо, бу атааннаах-мөҥүөннээх Орто туруу бараан дойдуга саҥа олох, кып-кыракый кулун, хаалыын баҕастыын оройунан, анаан тэпсиллибит хаар олбоххо икки илин атахтарын туйахчааннарынан аллара ньылбырыс гыммыта. Хаарга түһээт, кулунчук Орто дойду чэлгиэн салгынын кыракый, оҥоспут таныыларын тардырҕатан, тыын былдьаһан мөхсүбүтэ. Оо, сааскы ылааҥы күн чэбдик салгынын кыракый таныычааннарынан иҥсэлээхтик агдакатын толору тыынан, мэйиитэ эргийэн ылбыта. Биэбэйдэммит сарыы хаатын саҥа муостуйа кытаатан эрэр дьэҥкир туйахтарынан хайыта тэбиэлээбитэ. Биэ барахсан эргиллэн, кыракый бэйэтигэр барсыбат олуона уһун атахтарынан тэбиэлэнэ, үнүөхтүү сытар оҕотун инчэҕэй тириититтэн хаатын, хатыылаах тылынан иҥэрсийэ-иҥэрсийэ салаамахтаан, муннутун-хараҕын ыраастыыр аатыгар түспүтэ.
Сүүһүн ортотугар туоһахталаах тураҕас кулунчук: «Бэйи бу, ханна-ханна кэллим?» – диэбиттии, төбөтүн уҥа-хаҥас көнтөрүктүк илгистээмэхтээн ылаттаабыта. Тымныы хаарга ийэтэ туйаҕынан хаһан, тэпсэн бэлэмнээбит дулҕа баһа оттоох олбоххо, инчэҕэй тириититтэн күн уотугар паар тахсан бурҕачыйара. Айылҕата үтэйэн үнүөхтээн тура сатаата да, мэйиитэ эргийэн, тас иэнинэн барыталаата. Онуоха ийэтэ, сылаас хоҥоруутунан кэнниттэн бигии өйөөн, турарга көмөлөстө. Бастаан утаа икки кэнники атахтарын аччаччы быраҕан, кэннин өндөттө. Кыракый кутуругун уҥа-хаҥас куйбаҥнатаат, утуруктаан «пуус» гыннарда. Онтон инники атахтарын тобуктарын көннөртөлөөн, сөһүргэстээн ыла-ыла байааттаҥнаан, түөрт түөрэм туйахчааннарыгар, охтубатарбын ханнык диэбиттии, киэҥник тирэнэн туран кэлбитэ. Арай иһиттэҕинэ, сылаас тыын муннугар, кулгааҕар биллитэлээн ааспыта. Биэ дьолломмут хараҕынан, иҥэрсийэ-иҥэрсийэ, оҕотун көрөн ылбыта. Муннутун, сүүһүн ортотугар баар ый курдук үрүҥ туоһахтатын хатыылаах тылынан оргууй салаамахтаталаан ыларыттан, сүһүөҕүн сүтэрэн, түөрт титирик курдук атахтарын түөрт аҥыы быраҕаттаан, охто сыһа-сыһа ийэтин сылааһыгар үнүөхтээбитэ.
Сүүһүн ортотугар ый курдук туоһахталаах тураҕас Дьөһөгөй оҕото, агдакатын иһигэр сааскы дьыбардаах салгыны таныытынан толору тыынаат, айаҕын иһинээҕи чалахайы тоҕо тибиирэн, сип-синньигэстик, мип-минньигэстик кистээн дьырылаппыта. Оо, бу Орто туруу бараан дойдуга, сааскы күндүл күөх лиҥкир халлаан анныгар, туналыйар маҥан алаас хаардаах киэҥ киэлитигэр өссө биир олох кэллэҕэ. Кэллэҕэ…
* * *
«Коммуна суола» холкуос сылгыһыта Лэгиэн, бу эргин атыыра Харачаас үөрүн, Сиэллээх биэтэ хоруотаабытын көрө-истэ, чороччу улаатан эрэр уолун Лэкиэһи атыгар мэҥэстэн, үөрдэрэ турар алааһыгар аттаммыттара. Алаас куулатыгар кэлэн, Лэкиэһи атыттан түһэрэн баран, уолугар куобахха анаан охсубут быһыттарын көрөрүгэр сорудахтаабыта. Бэйэтэ көҕөччөр аллаах соноҕоһун дьарыйан, сыыры таҥнары бурҕачытан түспүтэ. Сиэллээх биэ үөргэ көстүбэтин ыраахтан бэлиэтии көрөн, ол-бу диэки олоототолоот, тоҥ хаары кэстэрэн алаас илин баһын диэки көрдүү, сиэллэрэ турбута.
Лэкиэс туһахтарын кэрийтэлээн, хаары оймоон биэс уонча хаамыылаах сиргэ тиийэн, бастакы тоҥмут куобаҕын булан араара туран, сыыр аннын диэки чугас дьикти дьириһийиини истэн, чөрбөс гына түспүтэ. Кулунчук. Кулунчук кистиир. Ити санааттан тиритэн ылбыт Лэкиэс кулунчук кистээбит сирин диэки аргыый, мастан маска сөрүөстэн, тоҥуу хаары кэһэн, куула сыырын таҥнары түстэ. Арай аллара түһэн, үөттэри эргийэ баран иһэн, Сиэллээх биэ суос бэринэн иҥэрсийэрин истибитэ. Туох ааттаах көстүбэтий дии саныы-саныы иннин диэки баран испитэ. Арай бөлкөй үөт кэннин өҥөс гыммыта – Сиэллээх биэ кулунуттан көҥөнөн өрө холоруктаан, үрүҥ сиэлэ үрэллэҥнии сылдьарын көрөн, соһуйан тохтуу биэрбитэ. Кып-кыракый сүүһүн орототугар ый курдук туоһахталаах сип-синньигэс атахтарыгар саҥа туран салҕалыы турар кулунчугу көрөн олус үөрэн, Сиэллээх биэттэн да саллан, кэннинэн чугуруйан төттөрү ыстаммыта.
Улахан харыйа кэннигэр сөрүөстэн, дьэ кулунчугу сирийэн одууласпыта. Оо, барахсаныы! Сабыс-саҥа төрөөн, бу Орто дойду сааскы дьыбардаах чэлгиэниттэн дьагдьайан дьигиһийэн ыла-ыла, ийэтигэр сыста түһэн, эмсэх көрдөөн булаат, эрчимнээхтик соппойон барбыта. Кутуругун оҕото, били ыттара Баһырҕас Лэкиэс оскуолаттан кэлэн төбөтүттэн имэрийдэҕинэ, кутуругун хамсатарын курдук, туора-маары оонньохолуура. Туоһахта. Туоһахта диэн мичээр сыдьаайдаах Лэкиэс сирэйэ сааскы күн намтаан эрэр суһумугар сандаара кыыспыта.
Лэкиэс хамсатын тэбии-тэбии, олоҕун ол ааспыт кэмин, Туоһахтата төрөөн күн сиригэр кинини эҕэрдэлиирдии, сип-синньигэстик кистээн дьырылаппытын санаан, үөһэ тыынан ылбыта.
Ити дойду үрдүнэн репрессия саҥа ааҥнаан эрэр ынырык дьыллара, 1937 сыллаахха бадахтааҕа. Оо, кэм-кэрдии ырааппыт да эбит…
* * *
Туоһахта маҥнайгы түүннэргэ олустук дьэгдьийбитэ. Ийэтэ, дулҕалаах, үөр хаһыыта таарыйбатах, тыал охсубат күлүк сиригэр хаары хаһан оту таһааран, сытан сири ириэрэн, Туоһахтаны онно сытыаран хоннороро. Сөп-сөп аттыгар сытан, сылаас суоһунан ириэрэн ылара. Бэйэтэ түөрт атаҕын үрдүгэр туран утуйара. Саха сылгыта, Дьөһөгөй оҕото барахсан, оннук дьикти айылгылаах айыллыбыт буолан, бу кыыдааннаах кыһыннарга аһаҕас халлаан анныгар тулуктаһар. Бэл, сүрэҕин тэбиитин бытаардан, тыынарын аҕыйатан, бэйэтиттэн итии салгын тахсыытын аччатар, түүтэ көҥдөй, хойуу буолан тымныыттан көмүскэнэр. Өссө биир сүрүнэ – тириитин иһинэн тас сыата бүрүөһүн буолан, хайдахтаах да тымныыны тулуйарга анаммыт. Ол сиэринэн Туоһахта ийэтин иҥэмтэлээх үүтүнэн эмсэхтэнэн, түргэнник бороохтуйбута. Ийэтин кэнниттэн өкчөччү туттан, байааттаҥнаан ыла-ыла, батыһан үөргэ тиийбиттэрэ. Харачаас уолун көрөн, ыраахтан иҥэрсийэн эҕэрдэлии тоһуйбута. Чугаһыыр бокуой биэрбэккэ, үрүҥ хаары өрө ытыйан, хара сиэлэ үрэллэҥнээн утары сүүрэн кэлбитигэр Туоһахта дьулайан, кутуругун кэнники атахтарын икки ардыгар кумуччу тардынан, кулгааҕын ньылатан, көмүскэтиэҕэр, ийэтин хонноҕун анныгар, сыстыаҕынан сыстыбыта. Онтон ийэтэ дьоһуннаахтык туттан хаамарын тохтоппотун иһин уоскуйа быһыытыйбыта. Харачаас Сиэллээх биэтигэр хаары күрдүргэччи кэһэн кэлэн, аттыгар тохтуу биэрбитэ, сииктээх муннунан арҕаһыттан ньуххайталаабыта. Онтон оччугуйкаан уолун оргууй сэрэнэн туоһахтатыттан сытырҕалаан ылбыта уонна хатыылаах тылынан кулгааҕын кэнниттэн салаамахтаталаат, аҕалыы нүһэрдик иҥэрсийэн ылбытыгар Туоһахта сүрэҕэ сэлибирээн, бүдүрүйтэлээн, байааттаҥнаан ылбыта. Оо, бу сир үрдүгэр олох диэн кэрэ да эбитин оччугуйкаан сүрэҕинэн ылынан, бэйэтэ да билбэтинэн, быыппастан оонньохолоон ылаталыан баҕарталаабыта. Онуоха билигин да борбуйун кыана илигэ мэһэйдээбитэ. Онон аҕатын билэн, кутурукчаанын эймэҥнэтэн, сип-синньигэс куолаһынан кистээн дьырылаппыта. Бу дьикти дьүрүскэни, бу кэрэ көстүүнү бэйэтин туох эрэ таайыллыбат соругар ыксаан, көтөн күпсүйэн иһэр суор обургу, үөһэттэн соһуйа истэн, халаахтаан, эҕэрдэлээн ааспыта. Биэлэр бары Сиэллээх биэ, Туоһахта диэки астыммыт, ымсыырбыт харахтарынан көрөн, чочумча турбахтыы түспүттэрэ. Онтон биир-биир кэлэн Туоһахтаны сытырҕаталаан ылбыттара. Кинилэр сүрэхтэрин анныгар илдьэ сылдьар кулунчуктарын аҕалара Харачаас инник истиҥник көрсүөн ыраланан ылбыттара…
Ити курдук сааскы күн ылааҥыран, сотору-сотору биэлэр төрөтөлөөн барбыттара. Бииртэн биир кулунчук күн сирин көрөн испитэ. Туоһахта ийэтин иҥэмтэлээх үүтүн эмсэхтэнэн сотору төлөһүйбүтэ. Икки сиэнчэртэн хаан тардыылаах буолан, сытыы туйахчааннардаах, уһун дьылыгыр атахтардаах буола улаатан барбыта. Кэлин төрөөбүт кулунчуктарга барыларыгар убай курдук сыһыаннаһара. Эрэйдээхтэр салыбыраһан-илибирэһэн диэн, элэктиэх, мэниктиэх-тэниктиэх санаата кииртэлээн, аттыларынан оонньохолоон ылаттыыра. Ардыгар алҕас таарыйан кэбиһэн, анараа кыра кулунчуктар тас уорҕаларынан баралларыттан тохтоон, сорохторугар туралларыгар хоҥоруутунан өйөөн, көмөлөһөн абырыыра.
Сааскы хатааһыннар саҕаламмыттара. Күнүһүн лаппа сылыйар буолан, кулунчуктар күн сыралҕаныгар угуттанан абыраннылар аҕай. Оттон түүн дьыбардар син биир түһүтэлииллэр эрээри, Туоһахта бороохтуйа быһыытыйан, улаханнык дьагдьайбата. Айылҕа оннук айдаҕа эбээт.
Биир түүн Туоһахта улахан сүпсүлгэнтэн уһуктан тура эккирээтэ. Ийэтэ сиэлэ үрэллэҥнээн, таныытын тыаһа сотору-сотору улахан баҕайытык тарылаталаан ылара. Харачаас кистии-кистии, үөрэ туохтан эрэ үргэн, үрүө-тараа сүүрэкэлии, булумахтана сылдьар биэлэрин күөйэн, сиэлэ өрө үрэллэҥниирэ хараҥаҕа өссө дьулааннык көстөрө. Туоһахта туох алдьархай ааҥнаан эрэрин өйдөөбөккө, эмиэ туора-маары ыстаҥалаталыан баҕарбыта. Хайдах эрэ уйуһуйан оонньохолоон сүһүөҕүн имитэн ылбыта. Ийэтэ ыарыылаахтык хоҥоруутунан ойоҕоско охсон, кырыктаахтык иҥэрсийэн буойбута. Бэйэтэ Харачааска көмөлөһөн, үөрү биир сиргэ ырааһыйаҕа түмпүттэрэ. Борук-сорукка кутталларыттан бу уһулу ойон тахсыахтыы быччаспыт харахтаах биэлэр, туохтан эрэ тэһииркээн, таныыларын тардырҕата-тардырҕата үөртэн туораары гыннахтарына, Харачаас арҕастарыттан хадьырыйталаан, күөнүнэн күөйэ көтүтэлээн, «уоскуйуҥ, мин көмүскүөм» диирдии, иһин түгэҕиттэн ыардык иҥэрсийэн ылара. Сиэллээх биэ эмиэ Харачааска көмөлөһөн, биэлэри күөйсэн бураллаҥныыра. Ол аайы Туоһахта ийэтин аттынан эмиэ ойуолаан эрдэҕинэ, ийэтэ, кыланарга дылы иҥэрсийээт, Туоһахтатын үөр диэки эһиллиэр диэри, мууһурбут хоҥоруутунан ойоҕоско кибилиннэрбитэ. Ол түгэҥҥэ туох эрэ дьаардаах сыт Туоһахта муннугар биллэн ааспыта, ону кытары аттынан киниттэн арыый намыһах туох эрэ кыыла хараҕа уотунан сириэдийэн, өһүөннээхтик чаҕылыҥнаан, кини хараҕын кытары кыл түгэнэ харсыһан ааспыттара. Туоһахта эт-этэ барыта дьигиһийэн, биллибэт дьикти сүүрээн сүрэҕин битигирэппитэ. Ийэтэ, кулгааҕын ньылатаат, ол күтүрү сытыы туйахтарынан сиирэ-халты табыйбыта, онуоха ол харамай туора ойбута. Үс аһыҥастаах кыыллар сибиэннээх, уоттаах харахтара чаҕылыҥнаһан, үөртэн биир эмэ кулунчугу дуу, биэни дуу үргүтэн, быһа анньан ылаары, төгүрүччү сүүрэн сундулуспуттара. Туоһахта туох ааттаах ити кинитээҕэр намыһах сур кыыллартан куттаналларын дьиктиргии саныыра да, син биир эт-этэ саласпыта. Үчүгэй атыыр маннык түгэннэргэ үөрүн көмүскээн, Сиэллээх биэтэ тэҥҥэ охсуһар буоллахтарына, сүтүктэммэккэ быыһаналлара. Харачаас обургу түөрт түөрэм туйахтарынан табыйан, тэбиэлэнэн, сытыы тииһинэн лаҕырҕаччы хабыаланан, сиэлэ өрө бураллаҥнаан, дьулаан киэбин ылынан үөрүн эргийэ атаралаан, охсуһан бурҕалла сылдьыбыта. Лэгиэн кырдьаҕас, мындыр сылгыһыт, күһүн үөрү хаһыыга үүрүөхтэрин иннинэ, Харачаас кутуругун сорох утахтарын өрбүтэ. Дьэ ону билбэккэ биир аһыҥастаах Харачааска ыстанаары сыыһа туттан, кутуругу хабан аһыытыттан иилистэн, арахсаары мөхсөн тилигирэйбитэ. Харачаас дьилэй-муос сытыы туйахтарынан аһыытыттан иилистэн соһулла сылдьар кыыл эҥил баһын, сымыыт хаҕын курдук, хампарыта тэбиэлээн кэбиспитэ. Ити дьулаан хапсыһыыны көрө охсон, атын аһыҥастаахтар дьаадьыйан, тыас хомунар аатыгар түспүттэрэ. Оттон били кыыл Харачаас кутуругар иилистэн, хаанынан хардыргыы соһуллан сылдьымахтаһан баран, кэмниэ-кэнэҕэс арахсан хаарга умса түһэн сытан хаалбыта.
