Kitabı oku: «Шамякін суд», sayfa 2

Кандрат, пашчупай гусь!

Ні слова сказаць: заікаецца,

ні снапка звязаць: раскідаецца.

Беларуская прымаўка

Прозвішча яго было Кандратовіч. І хоць бацькі далі сыну імя ці то Янка, ці то Сцяпан, усе ў вёсцы як адзін звалі Кандратовіча і ў вочы і за вочы Кандратам. Даўно нябога спіць вечным сном, але і сёння ў Зенькавічах і Чурылаве згадваюць яго незвычайнае, бадай, самае кароткае выступленне на калгасным сходзе.

Сход той праходзіў у зенькаўскім клубе. A дзе ж яму было яшчэ праходзіць? Зенькавічы – цэнтр калгаса, так сказаць, пуп. І людзей набілася ў той клуб, як дзверы зачыніць. Ды і не зачыняліся яны, жанкі і мужчыны стаялі нават у сенцах. Зенькаўцы, чурылаўцы, боркаўцы. У прэзідыуме сядзелі вялікія і дробныя начальнікі і начальнічкі: старшыня райвыканкама, старшыня калгаса, парторг, галоўны заатэхнік і сціплы «пцічнік». (Няхай даруе чытач за русізм, але не птушнік, а менавіта «пцічнік».) Яму, «пцічніку», было няўтульна сярод начальства. Уціснуўшы доўгую шыю ў плечы, склаўшы рукі на худых зашмальцаваных каленях, знябожаны, ціхі, ён стараўся не варухнуцца. Яго маленькія шэрыя вочкі баязліва шнырылі па зале. Той-сёй з мужчын быў нападпітку. Во высмеюць, калі не так што ляпне. І як гэта ён, дурань, пагадзіўся выступіць? І так з яго, Кандратовіча, строяць кпіны, дражняцца. А што будзе пасля выступлення?

«Пцічнік» зноў і зноў пракручваў у галаве сваю прамову. Трэба сказаць, як вучыў парторг, што гусі добра прыбываюць у вазе, падзякаваць начальству за бацькоўскія клопаты, дакляраваць, што будзе працаваць яшчэ лепей. Усё проста, гусі праўда не худыя, і дзе ён, «пцічнік», дзенецца, будзе шчыраваць, вядома. Толькі вось за што дзякаваць начальству – хіба за тое, што любіць закусваць гусяцінай…

Тым часам выступілі галоўны аграном, заатэхнік, брыгадзір.

– Дайце слова Кандрату! – закрычаў нехта з мужчын. – Хай пра гусей раскажа!

У зале рагатнулі. Бедны «пцічнік» аж згорбіўся. Падрыхтаваныя загадзя словы раптам выскачылі з галавы. Па спіне цурком пацёк пот.

– Давай Кандрата! – завёўся п’яны.

Старшыня праўлення падняўся, пастукаў алоўкам па графіне:

– А зараз, як і патрабуе народ, я прадастаўляю слова радавому тружаніку, перадавому пцічніку, якога вы ўсе добра ведаеце, – таварышчу Кандратовічу.

У зале запляскалі ў ладкі.

– Раскажы пра гусей! – на ўсё горла грымнуў п’яны.

Кандратовіч ледзь падняўся з месца. Усе прыціхлі, як адчуваючы, што павінна здарыцца штосьці незвычайнае.

«З чаго пачаць? – мучыўся Кандратовіч. У галаве было пуста, як у кішэні пасля наведвання ўздзенскай сталовай, дзе прадавалася на разліў гарэлка. – Людзі чакаюць, о Божа!»

Ён з надзеяй глянуў на парторга, і раптам як бліскавіца перажагнала яго знябожаны твар. Вось ён, ратунак, вось тыя залатыя слоўцы, за якія ён учэпіцца, як рак за жабу. Так пачынаюць усе, пачне і ён, Кандратовіч.

«Пцічнік» смела ступіў два крокі наперад, ужо без ранейшай боязі глянуў у залу, смела сустрэўся з гарэзлівымі вачыма п’янага мужчыны, які патрабаваў даць яму слова.

– Таварышчы калхознікі! – гучна прамовіў Кандратовіч. А што далей? Забі Бог, ён запамятаваў. У зале маўчалі. Якая ганьба на старасці год, лепш бы яго малога перуном забіла!

– Таварышчы калхознікі! – на ўсякі выпадак паўтарыў Кандратовіч.

– Кандрат, пашчупай гусь! – гаркнуў на ўсю залу п’яны.

«Пцічніка» затрэсла: так абразіць прылюдна! Завошта? Хіба ён горшы ад іншых, гультай-абібок ці п’яніца, хіба заслужыў такое? Прылюдна абразіць. І вырвалася неспадзеўку з грудзей:

– Пайшлі вы на…

Зала скалатнулася ад смеху. Рагаталі абодва старшыні, трымаўся за жывот аграном, хадзілі ходырам плечы ў парторга.

Слоўца, як птушка, выпусціў – не вернецца.

Я доўга не мог зразумець, чаму чалавек гаворыць у жыцці па-беларуску, а варта вылезці яму на сцэну, як мова бацькоў вылятае з галавы, і з губ брыгадзіра, рахункавода, таго ж «пцічніка» злятае нейкая аканцыляраная, абсурдна-бедная, вычурная трасянка. Які ўжо дасціпны, цікавы чалавек дзядзька Волісь, пляменнік пісьменніка Алеся Якімовіча, былы калгасны брыгадзір. Мова яго ёмкая, жартоўна-жывая, а часам з’едлівая – заўсёды натуральная. А вось фрагмент з яго прамовы са сцэны, заклік да жанчын-паляводаў: «Таварышчы калхознікі! – амаль па Кандраце-“пцічніку”, слова ў слова. – Трэба засадзіць – і паглубжа засадзіць… жэншчынам за канюшняй… дзесяць гектараў буракоў!»

І смех і грэх. Гавары, але не дагары. Моксеў Сцяпан тры гады служыў на флоце, стараецца на людзях гаварыць па-руску. «Веря, зверюга, убью!» – крычыць ён на жонку, і вяскоўцаў ад рогату як трасца трасе. Дурнога салаўя – дурная песня.

Толькі Зіну-ленінградку і Чуміча вёска не перадражнівае. Руская мова – іх родная мова. Зіну з блакаднага Ленінграда прывёз наш вясковец у Чурылава. Яна навучылася жаць, касіць, палоць, гаварыць, спяваць, клясці па-чурылаўску, але туд-сюд і прарвецца то рускае слоўца, то прымаўка, то быль раскажа. Сына яе Валодзю выганялі з Уздзенскай сярэдняй школы, што чамусьці носіць імя Пушкіна, а не Крапівы, Труса, якія тут вучыліся. Выгналі з-за двоек па рускай мове. Так, вучыўся няблага, а вось не мог «чевокать», і наша ваяўнічая русмовічка Аксянкруг, якая цярпець не магла беларускага слова, патрабавала расправы з Валодзем. Выклікала ў школу маці, і яна, простая вясковая баба, загаварыла па-руску так, што русмовічка язык прыкусіла. Не чакала. Але Валодзю гэта не ўратавала. Вытурылі. Не прайшоў адаптацыі. Да васьмі класаў вучыўся ў беларускамоўнай драўлянай школе, а тут цагляная, трохпавярховая. Чатыры разы ў тыдзень руская мова і… адзін раз беларуская. Само сабой, усе прадметы на рускай мове.

Прозвішча Чуміча Чумічоў. Яно занадта доўгае, ды і нязвыклы канчатак на «оў». Вось і скараціла вёска Чумічова, стаў назаўсёды Чумічом. Пасля вайны ён прыстаў да чурылаўскай дзяўчыны ў прымы. Яна пашкадавала глухога, кантужанага салдата. Ён крыху чуе, разбірае словы, але гаворыць толькі на рускай мове. У каго павернецца язык перадражніваць чалавека?

Што горш ад казённай, урэзана-куртатай, убогай мовы нашых «гарадскіх» вяскоўцаў? Слухаю іх і адчуваю: здарылася нешта страшнае, разам з вадой асушанай Уздзянкі сплыло трапяткое, зграбнае, звонка-ласкавае слова майго народа. Яно яшчэ не памерла: як цешаць нас родныя песні, як радуе слых гаварок дзядоў і бабуль. Але ўжо нават у іх мову (калі яны не глухія, як Чумічоў) уплятаюцца грувасткія русізмы: апрадзялённа, пажэртваваць, укуснаяпішча. (Зрэшты амаль так гаварылі выступанцы на сесіях Вярхоўнага Савета.) І нават на базары адна вясковая кабета пытае ў другой: «Пачом пятух?»

Радуешся кожнаму напеўнаму слову, яго мілагучнасці, мяккасці, чысціні. Не ўсе мае вяскоўцы, якія пераехалі ў горад, забылі мову бацькоў. Мой аднакласнік Лёня Кучук (за высокі рост, за сілу яго празвалі Мікулам) і ў Мінску, і дома гаворыць натуральна, не баіцца, што горад пазнае ў ім сяльчаніна. Слухаю яго і радуюся. «Думаеш, калі твой мужык – кравец, выстранчае табе, спадніцу ў сем кліноў пашыў, то ўжо можаш з сябе паню строіць…» – трапна сказана.

Неяк я заглянуў на агеньчык да свайго сябра, таксама аднакласніка, Валодзі Шута. Яго сын, трэцякласнік Дзіма, паказаў свой дзённік. У класе ўсяго тры вучні, і Дзіму выклікаюць штодня па ўсіх прадметах. Амаль адны пяцёркі. А як гаворыць ён хораша! Слухаў бы не наслухаўся. «У нас два коцікі, дзядзя Вася: адзін жоўценькі, мордачка, як у лісяняткі, язычок з вузенькі лісточак, спявае, мурлыкае “мур-мур-мур”, мой мурмульчык. Другі каток пярэсценькі, ён дзікунчык, жыве на гары, не даецца ў рукі цап-царапыч. Я прыручу яго, будзе скакаць пад маю дудачку».

Гэтак жа хораша, як і Дзіма, гаворыць старэйшы – Саша. Толькі ў яго дзённіку самая высокая адзнака – тры. Саша любіць тэхніку і не любіць вучобы. «Пагражае двойка за год па беларускай мове», – паскардзіўся Валодзя. Саша хацеў паступаць у Сямёнавіцкае СПТВ, на трактарыста вучыцца, а тут на другі год могуць пакінуць з-за роднай мовы, якую ён ведае выдатна. У Мінску рэдкі настаўнік так размаўляе па-беларуску, як Саша. «Сачыненне на заўтра задалі, – паскардзіўся ён, – не напішу – капцы. Памажыце, дзядзька Вася! Тэма: мой родны кут. Пішыце, настаўніца сказала, што хочаце…» – «Напішы, – параіў я Сашу, – што ты застанешся ў сваім сяле пасля школы. Напішы, што будзеш трактарыстам, як твой дзед і бацька, напішы, што не прывязеш настаўніцы дроў, не разгоніш бульбу, калі паставіць двойку, ну і, вядома, пра нашу вёску, пра людзей напішы, што двойкі па роднай мове ты не заслужыў, бо другой не ведаеш. A памылкі я праверу!»

Саша сеў за стол і за паўгадзіны напісаў сачыненне. Ды як напісаў! Проста, ясна, без выкрунтасаў, і самае дзіўнае – без памылак, так, дзве коскі нейкія. Настаўніца доўга распытвала, хто памагаў, паставіла па мове чатыры, па літаратуры пяць: мусіць, спалохалася, што бульбу Саша не разгоніць. Не магу зразумець, хоць зарэж, чаму яна псавала хлопцу нервы. Не разумею «прынцыповасці» нашых педагогаў.

Яшчэ жыве роднае слова ў вёсцы, звініць, ззяе, дыхае.

Гарадскiя жулiкi

«Не хадзі вечарам, сцеражыся, сынок, каб цябе там гарадскія жулікі не зарэзалі!» – тысячу разоў і яшчэ гэтулькі чуў я ад маці. Пераканаць яе, што ў горадзе жывуць нармальныя людзі, – немагчыма. На яе думку, у Мінску жулік на жуліку едзе і жулікам паганяе. Яго хлебам не кармі, а дай каго-небудзь абрабаваць, памучыць, скажам, а то і адбіць глузды… Мала ім, жулікам, жывых людзей, дык яны ўжо з нябожчыкаў здзекуюцца.

Яна як ускараскаецца на свайго любімага каня, то ўжо не спыніць. Цэлы вечар прагаворыць. А тут і слухаць ёсць каму. Прыйшлі пасядзець, пагаманіць Шутава Валя і Дзедава Волька, заскочыла Маруся Петрыкава.

Жанчыны селі на лаву, маці прымасцілася на невялікім зэдліку і пачала перамываць костачкі жулікам. Яе фантазіі пазайздросціў бы любы пісьменнік. Адклаў газету бацька, і я адсунуў убок паперы. Захацелася паслухаць святую ману, дзе пераплятаюцца праўда, выдумка, казка.

– У Падцацкіх, у бацькоў, была адна дочка. Харошая дзевачка, рабацяшчая. Скончыла яна школку, надумала ў горад паехаць. Бацькі не пускалі: «Не едзь, дачушка! Хіба ў нас дабра мала?..» Не, паеду ды паеду! Сабралі ёй куфэрачак, паклалі сала, кілбасы, далі на дарогу грошай. І паехала яна. На вакзале ў тым Мінску людзей як у лесе камароў. Да дзевачкі падышла жанчына ў гадох: уся нафарбаваная, пры залатых завушніцах. «Памажы мне, дзяўчынка, – кажа, – бюстгальтар паправіць, расшпіліўся. Зойдзем за вугал, а то людзей тут шмат». І пайшла тая дзевачка за бабаю. Ідуць, ідуць, завярнулі ў нейкі цёмны двор. Тая баба шусь некуды – і няма. A дзяўчынку двое жулікаў схапілі за рукі, адзін нож да горла прыставіў: «Пікнеш – зарэжам!» Яна і маўчыць. Забралі ў яе куфэрачак, грошы, кажушок быў новы – знялі. Самі ходу. Беднае дзіцё стаіць, плача. І тут тая баба падскочыла. Пэўна, далёка не адыходзілася, за вуглом стаяла. «Ты б пазнала тых жулікаў?» – пытае. Дурное дзіцё вазьмі і скажы: «І цябе, і іх пазнаю!» Тут тая рапуха – шах брытвачкай па вачох…

Бабы войкнулі. Маруся схапілася за сэрца.

– Ды гэта што, – не дала ім апомніцца маці, – у тым жа Менску брат з сястрою жыў. Бацька дабра ім шмат пакінуў, грошай. Былі ў іх каровы, авечкі, коні, сабакі.

Гляджу на жанчын, думаю: пераб’юць маці, зловяць на слове. У кватэры брат з сястрою тых коней трымалі ці на балконе? І навошта коні ў горадзе? Слухаюць жанчыны, нават вухам не павялі.

– Надумаў той брат жаніцца. Прывёў дадому жонку. Некрасівая, злосная, рабіць не хоча. Яна адразу не ўпадабала братаву. Гадзюкай на яе зыркае, дзень і ноч думае, як са свету звесці. Тая ж братава прыгожая, чарнамазая, румяная, і ў руках у яе ўсё гарыць. Брат не на жонку, а на сястру ўзіраецца. Яшчэ большая злосць яе апанавала. Толькі выгляду не падае: хваліць дзяўчыну за работу, лёстачкі падпускае…

– Не бойся таго сабакі, што брэша, а бойся таго, што лашчыцца, – устаўляе свае пяць капеек Волька.

– Проўда, Волечка, проўда. А брат той надта ж любіў жарабца і сабаку. Ён часта ездзіў па службе. Вярнецца – і бягом да жарабца, а там да сабакі. Гладзіць іх, гаворыць з імі, як з людзьмі. Ну тая баба аднойчы схапіла сякеру і засекла таго сабаку. Тую сякеру ў крыві сястры ў пасцель паклала. Прыехаў брат – няма сабакі, ён і туд, і сюд – няма. Пасля знайшоў засечанага. Ён да сястры, тая нічога не ведае – маўчыць. Ён да жонкі – тая муляецца, быццам ведае і не ведае, але таксама нічога не кажа. Ён за таўкач: «Гавары, а то затаўку!» А ёй гэта і трэба. «Сястра твая, – кажа, – засекла сабаку. Пасцель яе правер!» Брат да ложка, а там сякера і прасціна ў крыві. Забіў бы, ды сястра з дому сышла. А назаўтра адышоў – прасціў. Вельмі ўжо любіў яе. На жонку як шаленец найшоў, трасца трасе, ужо і есці не можа, гадзіна. Узяла касу і горла жарабцу перарэзала. Акурат падладзіла пад прыезд мужыка. Той зайшоў у канюшню, а там лужына крыві, ляжыць бедны жарабец. Ён кінуўся ў хату. Жонка ўжо не хаваецца, на пасцель братавай паказвае. Той адвярнуў посцілку – там чырвоная ад крыві каса. Схапіў брат сястру за косы і на вуліцу павалок. Запрог каня ў сані – у лес памчаў. Завёз на вялікую паляну, паклаў ёй рукі на пень і як секане!.. Сам на каня і ходу. Тая ў адной сукеначцы летняй павалілася ў снег. Кроў і застыла. Апрытомнела. Яе малады хлопец знайшоў, загарнуў у кажух, нясе. Дома адагрэў, доктара паклікаў – вылечылі бедалагу. Засталася яна жыць у таго хлопца. Упадабо́ў ён дзяўчыну, карміў, паіў. Маці хацела выгнаць з дому – не доў. Жаніўся з ёю. Нарадзіла яна хлопчыка. Харошы, як дзве кроплі вады на брата падобны – чорненькі, круглатвары, вочы вялікія і нават радзімка на правай шчацэ.

Цяжка бязрукай гадаваць дзіця: ні пялюшкі памыць, ні пакупаць малога. Муж у ад’ездзе і ў ад’ездзе. Работа ў яго такая. І свякрусе хочаш не хочаш – даглядай і дзіця яго, і жонку. Яна ўжо гадзюкай глядзіць на нявестку, думае, як укусіць. Паехаў неяк сын на заробкі, яна тое дзіця – у посцілку, прывязала нявестцы за плечы і адправіла яе з дому: «Ідзі куды хочаш – і не вяртайся, нашто нам у доме калека!»

І пайшла яна, гаротная, з дзіцём за горад. Ведама, людзей там да гібелі, а прытуліць чалавека ніхто не захоча. Ніводнай жывой душы – каб паспагадала, хоць вады шклянку дала.

Пад вечар няшчасная кабета ледзь ногі перасоўвала. Губы патрэскаліся ад смагі. Дзіцё плача. Не жартачкі – цэлы дзень на санцапёку. Нідзе не натрапілі нават на ручаёк. Суш стаяла. Зямля пад нагамі гарэла. І ўсё ж дабралася да рэчкі. Бераг высокі. Укленчыла яна, каб неяк напіцца: дзіцё ўпала ў ваду, ручкамі махае – тоне. Яна з гарачкі як закрычыць: «Божа мілы, Божа шчыры! Дай мне рукі, каб хлопчыка з вады выцягнуць!» І ў яе адразу выраслі рукі. Яна схапіла малога, напаіла яго і давай маліцца. Куды ісці, хто прытуліць? «Да брата пайду, – думае. – Ён не пазнае мяне». Доўга ішла. Жабравала па вёсках, начавала ў стагах сена, у лесе. Дабралася-такі. Не пазнаў яе брат. Высах увесь, выпетраў. Усё перажываў. Жонку тую яго засудзілі, яна, каб замуж выйсці, сваіх дзяцей зарэзала. Людзі падказалі. На судзе прызналася, што падбіла брата сястру з дому выгнаць. Пра адсечаныя рукі яна не знала, бо не была ў лесе, а то б і яго пасадзілі.

«Адкуль ты будзеш, кабета, куды ідзеш?» – пытаецца брат у сястры. Тая і давай апавядаць пра сваё жыццё. Як пачуў пра рукі, ён прытомнасць страціў. Ачомаўся, абняў сястру і кажа: «Мне, сястрычка, доўга не жыць… Апішу я на цябе дом і ўсё дабро, толькі маліся за мяне, грэшнага. Можа, і даруе Бог». І проўда: ён апісаў на яе хату, куфры, грошы, а сам Богу душу аддоў.

Маці замаўчала. Паднялася з зэдліка, папіла вады. Маруся, Волька і Валя таксама маўчалі. Няўжо ніхто не спытае пра мужа?

– А ці хоць з мужам сышлася? – падала голас Шутава Валя.

Маці, вядома, чакала такога пытання, і адказ у яе быў загадзя падрыхтаваны. Так яна і выкладзе ўсё на талерачку.

– Хто яго ведае, можа, сышлася, а можа, і не…

І тут жанчыны ўсе разам загаманілі, залапаталі, перайшлі на крык. Толькі маці маўчала. Вочы яе гарэлі радасным агеньчыкам, на твары блукала ўсмешка. Але нядоўга яна радавалася.

– Ці ж гэта проўда? – не паверыў бацька.

Жанчыны прыціхлі. Агеньчыкі ў мацерыных вачах адразу ж патухлі, растала ўсмешка. Тут прамаўчаць не выпадае. Сама маці верыла і не верыла ў тое, што расказвала. Трэба паставіць старога на месца. Але як? Відаць, правераным спосабам, які ніколі не дае асечкі. Пабажыцца (язык не адсохне) і спаслацца на нейкі аўтарытэт.

– Каб мне да сённяшняга вечара не дажыць, калі гэта няпроўда. Нябожчыца Алеся Швэльцава мне расказвала, а ёй Муціха.

Разлік дакладны. Ужо вечар. Маці дажыла да яго, адчувае сябе няблага. У Алесі ніхто ўжо нічога не спытае, нават Шутава Валя, хоць яе муж Валодзя – унук нябожчыцы. Мёртвыя ўмеюць маўчаць. Я мог бы ўставіць свае пяць капеек: штосьці падобнае чытаў у арабскіх казках «Тысяча і адна ноч». Але як трапіла такая казка на мамін беларускі хутар – даўмецца не мог. Там і кніг было з гулькін нос: Біблія, школьныя падручнікі ды тры-чатыры брашуры, дзе ледзь не на кожнай старонцы сцвярджалася, «как хорошо в стране советской жить».

Здзіўляе мяне і бацька. Ён не верыць у выдумкі-прыдумкі: усё-такі па вясковых мерках грамацей, газеты чытае, кнігі. Дык чаго ж лезці да маці з пытаннямі? Няўжо сумняваецца? Навошта маці божыцца, на Алесю спасылаецца? (Дарэчы, тая амаль ніколі не лгала.) Навошта выдаваць казку за праўду? Баіцца, што абзавуць манюкай, не павераць другім разам, хоць і праўду скажа? Дзе тут мяжа хітрасці і наіўнасці?

Трэба выручаць маці, хоць яна і не спадзяецца на маю дапамогу. Прашу, каб расказала, як жулікі з мёртвых здзекуюцца. Тут можна і дыктафон уключыць непрыкметна.

– Быў у мацеры адзін толькі сын. З твару анёл. Глядзець на такога хораша. А як возьме ў рукі гармонік, зайграе – здаецца, бязногі кінецца ў скокі. Рада маці. Усе ёй зайздросцілі. Але проўду людзі кажуць: шчасце адно не ходзіць, бяду за сабою водзіць. Трапіў яе сын пад страшную навальніцу. Як ляснула маланкай, ён і ўпоў нежывы. Счарнеў увесь, не раўнуючы як негра. Маці прыбрала яго ў новы касцюм, гармонік у труну паклала, і пахавалі небараку. А ў яго друг быў – ціхманы, а хітры: такі каго хочаш ашукае.

– Ціхая свіння глыбока рые, – згадзілася з маці Маруся.

– Ну дык ён, людцы мае, надумаў зняць з нябожчыка касцюм і гармонік забраць. Падбіў на гэта дзела дружка аднаго, такога ж нехрысця, як і сам. Узялі яны з сабою рыдлёўку, сякеру, мяшок і ноччу паперліся на тыя могілкі. Хоць і жулікі, а баяцца. Рукі ходырам ходзяць ад страху. Апоўначы адкапалі-такі. Цёгам цягнуць труну, цяжкая, не могуць дастаць. Тады прама ў яме падчапілі века сякерай, ірванулі… І падымаецца той гарманіст з труны. Вочы запалі, валасы сівыя, шчацінне на барадзе белае. «Дзякуй, – кажа, – хлопцы, што выручылі, не вылез бы я з гэтай дамавіны!» Другаў памочнік брык – і ногі выцягнуў, а другі страпянуўся, як асінавы ліст. Нешта гаворыць, шэпча, пасля давай – не тут казана – пеўнем кукарэкаць. Звар’яцеў!

– А нябожчык?

– Нічога. Узяў гармонік і пайшоў дадому. Жаніўся, казалі.

– Гадоў сем назад, як у Марфушы вяселле было, сівы музыкант прыязджаў. Хораша-хораша іграў. Гарэлкі ні-ні, нават губы не памачыў. Сумны-сумны, быццам нэндза тачыла. Глянеш на яго – і плакаць хочацца. Ці не ён гэта быў?

– Ён, Волечка, ён. Марфуша Дыванісе казала, а тая – Соньцы Лепкавай.

– Во дзе людзі ў тым горадзе дурныя. Яго ж не забіла тым громам – аглушыла, – пасміхаецца Маруся. – Закапалі б часэ на два ў зямлю – і ўсё. Дык не – у труну хлопца заперлі. Дзіва што яго есць тая нэндза.

– Дактарэ вінаватыя. Яны ж, нябось, глядзелі. Без іх згоды цяперака не хаваюць.

– Што тыя дактарэ сённяшнія панімаюць! – бярэ лейцы ў свае рукі Маруся. – Во раней былі дактарэ. Вазьмі хоць бы хвельчара нашага, Марку. Мёртвых з пасцелі падымаў. Гузікаў дасць, зелля якога нараіць, рыцыны выпіша. Усю хваробу як рукой здыме. Ён бы не доў таго хлопца пахаваць. Нядаўна мая Ліда з Мінска прыязджала. Казала, што цяпер там людзей не хаваюць. Паляць у печы.

– Не можа быць.

– Я табе кажу. Ліда лгаць не будзе. Пабудавалі гэты, як яго, рэматоры…

– Крэматорый, – падказвае бацька.

– Во-во, праведна. Дык там пасадзяць нябожчыка ў печ, націснуць на кнопачку, ён і гарыць. А ты можаш праз шкло ўзірацца. Жменька попелу з чалавека застаецца. Дома той попел трымаюць, грошай на труну не трэба, ні помнікаў табе, ні вянкоў.

– Скупярдзяі, гаўнаеды…

– Анёж не! Хіба ў іх е капейка за душой? Усё ў лэстаране ў дзірку змыюць. Назбіралася іх у тым горадзе, як вос у дупле. Ляснуць марыканцы бонбаю, і адзін попел застанецца.

– Проўду кажаш, Марусечка, проўду.

– Адна кабета мужыка завезла ў той крэ-крэматорый. З гарэлкі памёр. Яна яго ў касцюм крымпленавы адзела, каб хоць на тым свеце не было брыдка перад Богам паказацца. У касцюме тым гузік адарвоўся. Пад рукой не было карычневай ніткі, дык яна сіняй прышыла. Спалілі чалавека, аддалі ёй попел у вурне. Не панесла на могілкі тую вурну, дома паставіла. Паглядзіць на яе, паплача. Сын у Афганістане служыў. Не пусцілі хаваць бацьку. Яму служыць мала заставалася. Доў тэлеграму, што скора вернецца. Яна і рашыла купіць хлопцу тое-сёе з адзежы. Грошай мала было: пайшла у танны магазін.

– Камісійны.

– Во-во. Праведна. Глядзіць мая кабета: касцюм вісіць, цот у цот як у мужа. Яна да яго зірк, а гузік адзін сіняю ніткаю прышыты. Ёй кепска стала, вадой адлівалі. Раздзелі мужа яе там, дзе палілі! Голы на той свет пайшоў.

– Жулікі гарадскія.

Слухаю я, і ўжо сам пачынаю верыць у жывых мерцвякоў, сінюю нітку. Забываю, што на парозе дваццаць першае стагоддзе, ляцяць да іншых планет касмічныя караблі. Карацей кажучы, і смех і грэх.