Kitabı oku: «Алгыстар – эн көмүскэллэриҥ»

 
Алгыс Аан Дойдуну тутан турар.
Алгыс Аар Айыылартан кэлбитэ.
Алгыс – Аар Тойон тыла.
Алгыһы Үрдүк Таҥара истэр.
Киһи барыта алгыстааҕа буоллар,
Аан Дойду куруук чээл күөх буолуо этэ.
Алгыс сүттэҕинэ,
Аар Айыылар антах хайыһыахтарын сөп.
Ону умнума.
Аар Айыылар киһиттэн
Антах хайыстахтарына,
Алдьархай ааҥныыр иэдээнэ
Кэлэр кутталлаах.
 

Киирии тыл

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аар Айыы итэҕэлин тэрилтэтин Үрдүкү Үөрэтээччитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтинээҕи Норуот эмчиттэрин ассоциациятын президенэ, профессор В.А. Кондаков Аан Дойду уонна киһи көстөр, көстүбэт эйгэлэрин үөрэтиигэ элбэх үлэлэри ыыппыта. Киһи көстүбэт эйгэлэрин: Ийэ Куту, Салгын Куту эмтээһиҥҥэ саҥа ньымалары киллэрбитэ.

Алгыс Доммнор, Аар Айыыларга үҥүүлэр-сүгүрүйүүлэр киһи духуобунай эйгэтин ырааһырдаллар, чэгиэрдэллэр. Өр кэмҥэ саха дьоно итэҕэлиттэн тэйитиллэн, үөһэ диэки көрбөккө, халлаан диэки хайыспакка, Үрдүк Таҥараҕа үҥпэккэ, аньыы-хара мунньуллан, дьон олоҕо уустугурда. Тус бэйэ уонна өбүгэттэн кэлбит аньыы-хара боруостанарыгар бу Доммнор хас биирдии киһиэхэ олус наадалаахтар. Хас биирдии Домм күүстээх дьайыылаах, улахан көмөлөөх.

Элбэх киһи алгыһа күүстээх. Алдьаммыт-кээһэммит айылҕабытын чөлүгэр түһэрэргэ, үтүө күүһү ыҥырарга, үтүө санааны түмэргэ аналлаах Ийэ Сиргэ алгыһы күннэтэ элбэх киһи ыытара күүстээх дьайыылаах уонна Ийэ сиргэ туһалаах.

«Саҥа төрөөбүт оҕо алгыһа», «Улаатан эрэр оҕоҕо билии-көрүү алгыһа», «Кэнчээри ыччакка алгыс» эдэр дьоҥҥо киэҥ суолу арыйар. Алгыстары бары билиэхпитин наада. Ыччаттарбытыгар алгыс күүһүнэн көмөлөһүөҕүҥ.

Саха омук таптал күүһүнэн үксүү турарыгар, норуот инникитэ ыраас буоларыгар, талааннаах, дьоһуннаах дьон элбииригэр Ахтар Айыыһыкка, Эдьэҥ Иэйэхсиккэ аналлаах алгыстар бааллар.

Саха дьоно таптыыр, сүгүрүйэр, киэн туттар Улуу Айыы Ойууна Владимир Алексеевич Кондаков алгыстара эһиэхэ көмөлөһөр, көмүскүүр, Куту-Сүрү күүһүрдэр, кынаттыыр күүс буолан тиийдиннэр.

Үҥэргитигэр бастакы сирэйтэн саҥаран үҥэҕит. Холобур, «Куккут-Сүргүт» диэни «Куппут-Сүрбүт» диэҥ.

Кинигэҕэ алгыстар В.А. Кондаков хайдах суруйбутунан, уларытыыта суох киирдилэр. Холобур, «Дом» диэн тыл Владимир Алексеевич «ДОММ! – Аан Дойду үөскээбит тыаһа, тыла, дорҕооно буолар» диэн быһаарыытыгар олоҕуран сурулунна (Кондаков В.А. Аар Айыы итэҕэлэ. – 2-с чааһа. – 2004).

А.И. Яковлева

Күн аайы алҕаа уонна алҕан!

Күн аайы Үрдүк Таҥараҕа үҥк!

Алгыс диэн Айыы итэҕэлигэр Аар Айыыларга үҥэр-сүгүрүйэр, көрдөһөр, Аламай Маҥан Халлаантан Аар Айыылар ыытар Айыы сарыалларын аҕалар, Үрүҥ Күн анныттан үрүҥ күүһү үрүлүтэр, куһаҕаны үтэйэр, ыарыыны ыраах кыйдыыр, ыарыыны-сүтүүнү дьалбарытар, кырыыһы-таныары тэйитэр, дьону эмтиир-томтуур, Куттарын-Сүрдэрин бөҕөргөтөр, олорор эйгэлэрин ыраастыыр, өйдөрүн-санааларын үрдэтэр, эттэрин-хааннарын чиргэл оҥорор Домм!

Илин Халлаан диэки ньуургутун тутан, бу кинигэҕэ сурулларын курдук, кыраттан саҕалаан үҥүҥ, Аар Айыылартан көрдөһүҥ, аньыыгытыттан-хараҕытыттан ыраастаныҥ. Аар Айыыларга үҥүү эһигини элбэхтэн быыһыаҕа. Суруллубут Доммнорунан үҥэн-сүгүрүйэн, олоххутугар туһаныҥ. Мин эһиэхэ улахан киэҥ суолу астым, Аар Айыыларга итэҕэйиигэ сирдээтим.

Саастаах, эдэр оҕо дьон, оскуола оҕолоро даҕаны үҥэн барыаххытын сөп. Оччоҕо талааҥҥыт эрдэ арыллыа, сайдыаххыт, үүнүөххүт.

Быһаарыыта: Үҥээччилэр Айыы Ойуунун тылынан эмиэ үҥэҕит.

В.А. Кондаков

Бастакы Домм! Аньыыны-хараны ыраастаныы
Айыы Ойууна:

 
– Үрдүк Таҥарабыт —
Үрүҥ Аар Тойон!
Күлүктээх сиргэ олорботох
Күн Күбэй Хотун!
Одун Хаан! Чыҥыс Хаан!
Дьылҕа Тойон!
Уһун Дьурантаайы Суруксут!
Сүдү Күүстээх Сүҥ Дьааһын Тойон!
Ахтар Айыыһыт!
Эдьэҥ Иэйэхсит!
Эппит-хааммыт,
Түҥнэри санаабыт,
Тиэрэ тылбыт-өспүт,
Сыыһа-халты туттуубут,
Кэп-кэмэлдьи быһыыбыт,
Оҥоруубут-дьайыыбыт,
Түктэри-таҥнары иитиибит,
Сыыһа сиэрбит-быһыыбыт
Оҥорбут аньыыларын-хараларын
Олоччу-бүтүннүү ыраастаан,
Чэгиэрдэн, ырааһырдан кэбистэххит,
Үтүөнү-үчүгэйи тускулаатаххыт,
Айыы сырдыгын арыйдаххыт,
Аар Айыылар алгыстарыгар
Арчылаан киллэрдэххит,
Ыраас эйгэ аартыгар
Ыпсаран, ыҥыран аҕаллаххыт
Буоллун дуу?!
Аар Айыы Ойууна,
Ааттаһан-көрдөһөн эрэбин!
Ыар аньыы ыга түһэн,
Ыарахаҥҥа тэппэтин!
Сэт-сэлээн ааҕыллан,
Дьай-дьаҥха булбатын!
Куһаҕан куудьуйбатын!
Ыарыы ыксаласпатын!
Быртах-быдьар былаабатын!
Аламай Маҥан Халлаантан
Айыы сарыала
Арылыйан кэллин!
Үрүҥ күн анныттан
Үрдүк Күүс үрүлүйэн кэллин!
Айыым дьоно!
Аттыгыт сырдаатын!
Тулаҕыт сандаардын!
Күлүккүт сырдаатын!
Эккит-хааҥҥыт чэгиэрдин!
Өйгүт-санааҕыт үрдээтин!
Ыар санааҕыт ырааттын!
Сырдык эйгэ баһыйдын!
Куһаҕан санааҕыт сүттүн!
Түктэри быһыыгыт туораатын!
Быстах быһыыгыт тохтоотун!
Ымсыы санааҕыт ырааттын!
Ордугумсах санааҕыт сүттүн!
 

Хас биирдии үҥээччи чуолкайдык саҥаран, ити ыҥырыллыбыт Аар Айыылар ааттарын ааттыыр уонна аньыытын-харатын чуолкайдык этэн туран, кинит-тэн ону арааралларын көрдөһөр, аны төһө кыалларынан аньыыны-хараны оҥор-боппун диэн эрэннэрэр.

Айыы Ойуунун алгыһа:

 
– Үөһээ Сырдык Аар Айыылар
Үтүө харахтарынан көрдүлэр,
Аламай Маҥан Халлаантан
Айыы сарыала кэлэн бүрүйдэ,
Араҕас Айыы сардаҥаларынан
Айыым дьонун
Аньыыларын-хараларын
Антах үтэйдэ!
Абыраата, арчылаата,
Араҥаччылаата, алҕаата!
Ньуурдуун тубустугут,
Сирэйдиин сырдаатыгыт,
Хаанныын ырааһырдыгыт,
Өйдүүн үрдээтигит,
Эттиин чэгиэрдигит!
Ийэ Куккут
Искитигэр бигэргээтэ!
Буор Куккут бухатыйда!
Салгын Куккут сандаарыйда!
Сүргүт сүрэххитигэр
Сүүнэ улуу күүстэннэ!
Тулалыын ырааһырдыгыт,
Эйгэлиин эриэ-дэхси буоллугут!
Аньыыларгыт арахтылар!
Дьайдаргыт дьалбарыйдылар!
Сэт-сэлээн сүттэ!
Домм! Домм! Домм!
 

Иккис Домм! Үрүҥ Аар Тойоҥҥо үҥүү-сүгүрүйүү.Куту-сүрү бөҕөргөтүү
Айыы Ойууна:

 
– Уу харахтаах
Улаҕатын булан көрбөтөх
Улуу көмүс уоруктаах,
Хаптаҕай тыллаах,
Татым аналлаах
Таба ааттаабат
Улуу кистэл ааттаах,
Босхо бастаах
Бороҥ урааҥхай
Бодуйан көрбөт
Үрдүк Күлүм бэйэлээх
Атааннаах Аар Тойон!
Үрдүк аатыҥ
Үйэлэргэ өлбөөдүйбэт,
Албан аатыҥ
Аан Дойдуга аатырар,
Кэрэ аатыҥ
Киэҥ сирдэргэ тарҕыыр,
Дьиҥнээх аатыҥ
Дьиэк киирбэт кистэлигэр тутуллар,
Үгүс үйэлэргэ
Үрдүк Аар Айыыларга
Үрүҥ Аар Тойонунан
Айыы аймаҕа ааттыыр.
Ааккын-суолгун этэн,
Үҥэн-сүктэн, үгүстүк сүгүрүйэн туран,
Сиик тыыннаах Сир дьоно,
Охтон баранар оттоох-мастаах,
Уолан баранар уулаах,
Мутугунан быраҕар
Муҥур үйэлээх,
Босхо бастаах бороҥ урааҥхайдар
Бокуйан туран үҥэммит
Көрдөстөхпүт буоллун!
Арҕаһыттан тэһииннээх
Айыы аймахтарын,
Көхсүттэн тэһииннээх
Күнүм улууһун дьоннорун,
Күрүөх-билэ үөскээбит
Күндү ыччат дьоммутун
Айыы күүһүнэн араҥаччылаа!
Аламай Маҥан Халлаантан
Араҕас сарыаллаах
Айыы күүһүн арылытан
Аҕалан, алҕаа, арчылаа!
Үрүҥ Күн анныттан
Үрүҥ үтүө күүһү
Үрүлүтэн аҕалан,
Көмүскээ! Харыһый!
Кут-сүр ыһыллан
Күнүм дьоно сүппэтиннэр!
Аам-дьаам аргыйан,
Алларааттан албаҕадыйан,
Албын тыына киирэн,
Айыым дьоно аймамматыннар!
Ийэ Куппут
Эрэйдэммэккэ-муҥнаммакка
Эппитигэр-хааммытыгар
Күүскэ бигэтик тутулуннун!
Ыарыы төрдө ыксаласпатын!
Ыарыыны ыыппатын!
Ийэ Кукка суоһаабатын!
Туспа ыарыы булбатын!
Атын ыарыы ааҥнаабатын!
Куһаҕан ыарыы куудьуйбатын!
Албас ыарыы адаҕыйбатын!
Айыым дьонун
Атааннаах Аар Тойон абыраа!
Буор Куппут бухатыйдын!
Босхо, күүскэ буулаҕадыйдын!
Бойумнук күүһүрдүн!
Бухатыырдыы күүһү иҥэриннин!
Салгын Куппут
Сандаарыйа ырааһырдын!
Саһарҕалыы кыыстын!
Сарыал тэҥэ күндээрдин!
Айыы сарыала бүрүйэн,
Чаҥкыныыр чаҥ алтан куйах буоллун!
Күн күүһэ көмүскээн,
Күлүмнүүр көмүс куйах буолан,
Күндээрэ бүрүйдүн!
Күүстээх тыллаах кыайбатын!
Ох тыллаах охторботун!
Алдьатар тыллаах эппэтин!
Сиир тыллаах сээбэҥнээбэтин!
Кырыыс тыллаах кыбыллыбатын!
Өлөрөр-өһөрөр тыллаах,
Өһөх санаалаах өрөгөйдөөбөтүн!
Айыы нуһараҥ
Аан Дойдуга сатыылаатын!
Улуу нуурал
Орто Дойдуга олохтоннун!
Уруй-туску! Уруй-айхал!
Домм! Домм! Домм!
 

Үҥээччилэр:

 
– Айыы сарыала!
Аламай Маҥан Халлаантан
Арылыйа сырдаан кэлэн,
Уу дьулайбытыттан
Уйуктаах уллуҥахпытыгар диэри
Эппитин-хааммытын,
Бухатыйбыт Буор Куппутун
Бөҕөргөтөн, бигэтитэн биэр!
Ийэ Куппут
Илэ-бааччы иэйэр күүстэннин!
Эппитигэр күүскэ тутулуннун!
Илэ сүүрэр илиэһэйдэр,
Идэмэрдээх атын күүстэр
Илдьэ барбаттарын курдук,
Үрүҥ Аар Айыылар
Эттэхтэрэ, дьаһайдахтара буоллун!
Салгын Куппут салыйбатын!
Сандаарыччы ырааһырдын!
Үөһэттэн, үрдүктэн,
Үрүҥ Күн анныттан,
Үтүө үрүҥ күүс
Үрүлүйэ сырдаан кэлэн,
Айыы сарыалыныын
Уу дьулайбытынан киирэн,
Эт мэйиибититтэн саҕалаан,
Экчи барытын
Эбэн, күүһүрдэн бөҕөргөтүҥ!
Дэҥ-оһол дэҥнээбэтин,
Быстах былаҕай былдьаабатын,
Суол быһылаана булбатын,
Астан алдьархай ааҥнаабатын!
Алҕас түбэлтэ алдьаппатын!
Атын албас алларыппатын!
Үс Куппут бөҕөргөөтүннэр!
Сүрбүт күүһүрдүн!
Куппут хаата куртахпыт,
Сүрбүт хаата сүрэхпит
Өрүү чөл буоллуннар!
Уһун кэмҥэ бөҕө буоллуннар!
Домм! Домм! Домм!
Үҥээччи тиэкиһи барытын ааҕан биэрэр.
 

Үһүс Домм! Ыарыылартан эмтэнии

Үҥээччилэр истэригэр ботугураан үҥэллэр.

Айыы Ойууна:

 
– Үтүөттэн үтүө,
Үрдүктэн үрдүк,
Бастыҥтан бастыҥ,
Айыыттан Айыы,
Толууттан толуу,
Мааныттан мааны,
Дьайыылаахтан дьайыылаах,
Эмчиттэн эмчит,
Күлүмүрдэс таҥастаах,
Күннүү ыраас,
Үс Дойду үтүрүллүбэт үтүөтэ,
Үрдүк дьүүллээх
Үрүҥ Аар Тойон!
Орто дойдуга олорор
Босхо бастаах бороҥ урааҥхай,
Мутугунан быраҕар үйэлээх
Бороҥ урааҥхайдар
Ыалдьан-сүтэн ыксаан,
Дьаҥ-дьаһах дьаныйан,
Эт-хаан мөлтөөн,
Көҕүс кыараан көрдөһөн эрэбит!
Күүстэ-уохта салҕаа!
Күдэн күүспүтүн чөллөө!
Алларыйбат күүспүтүн алҕаа!
Мутугунан быраҕар муҥур үйэбитин
Мутук устата уһатан биэр!
Бу үйэбитигэр чэгиэн-чэбдик
Буулаҕалыы үөрэ сылдьарбытыгар,
Буор Куппут бухатыйарыгар
Ыарыыны-сүтүүнү ыраах үүр!
Дьаҥы-дьаһаҕы дьалбарыт!
Дэҥи-оһолу туорат!
Сэриини-иэдээни тохтот!
Айыы сарыалынан абыраа!
Күн күүһүнэн көмүскээ!
Уу дьулайбытынан
Уйуннара үктэнэн турар
Уллуҥахпытыгар диэри
Өлбөт мэҥэ уутунуу эмтээ!
Эт мэйиибитин чэгиэрт!
Тымырын-сыдьаанын
Аахтара бөҕөргөт!
Өйдүүр өйбүтүн үрдэт!
Саныыр санаабытын сайыннар!
Баспыт ыалдьыбатын,
Мэйиибит нүөлүйбэтин,
Сүнньүбүт чэгиэрдин,
Буулаҕалыы күүһүрдүн,
Күүс тымырдар күүһүрдүннэр!
Тирии, эт-хаан ырааһырдын!
Айыы күүһэ салгыы баран
Толуу агдабытын,
Тойон болуо сүрэхпитин,
Тыынар тыҥабытын,
Тыҥабыт тыыннарар быатын,
Муос хабарҕабытын,
Модуннук саҥарар кылын,
Аһыыр куолайбытын
Эмтээтин!
Чэгиэртин!
Күүһүртүн!
Испитигэр тиийэн
Куппут хаата – куртахпытын,
Быарбытын, үөспүтүн,
Таалбытын, ноорбутун,
Сиспит үөһүн, очоҕосторбутун,
Суон оһох оһоҕоспутун,
Бүөрбүтүн, хабахпытын,
Бары сүрүн тутулуктарбытын,
Аһаан, аһы иҥэринэн,
Аан Дойдуга киһи буолар
Бары оҥоһуктарбытын
Эмтээтин!
Үтүөртүн!
Абыраатын!
Өттүкпүтүн, сиспитин,
Илиилэрбитин, атахтарбытын,
Сүрүн күүс быччыҥнарбытын,
Иҥиирбитин-ситиилэрбитин,
Сүһүөхпүт уутун, сүүрэр хааммытын,
Куппутун-сүрбүтүн
Үтүөрт!
Сүүнэ күүстээ!
Түллэр бэйэлээ!
Домм! Домм! Домм!
 

Үҥээччилэр бары тохтоон тура түһэллэр. Онтон бары олбохторугар тобуктууллар уонна сүрүн эрэйдиир ыарыылара үтүөрэригэр көрдөһөллөр. Онтон бары Үрүҥ Аар Тойоҥҥо махтал этэллэр:

 
– Үрдүк дьүүллээх
Үрүҥ Аар Тойон
Үтүөнү оҥордо,
Үчүгэй хараҕынан көрдө.
Үтүөртэ, чэгиэртэ!
Үрүҥ тыыммытын өллөйдөөтө,
Хара тыыммытын харыһыйда!
Чэгиэрдибит, үтүөрдүбүт!
Ыарыыларбыт ыраах бардылар,
Дьаҥ-дьаһах дьалбарыйда,
Харыс устата халбарыйдылар,
Уллуҥах устата уларыйдылар,
Атын сирдэринэн,
Туспа ыллыктарынан
Бардылар, сүттүлэр, тэйдилэр!
Үрдүкү Аар Айыыларга
Үтүө махтал буоллун!
Кэлэр үрдүк үйэлэргэ
Кэрэ кэпсэл буоллун!
Уһун үйэлэргэ
Уруй-тускул буолуохтун!
Айхал-мичил!
Уруй-тускул!
Арчы-араҥаччы!!!