Kitabı oku: «Chłopi», sayfa 57

V

– Pietrek, przynieś no drewek – krzyknęła sprzed domu Hanka, rozmamłana była całkiem i omączona przy wyrabianiu chleba.

W szabaśniku¹⁴⁵⁴ huczał już tęgi ogień, przegarniała go raz po raz i leciała obtaczać bochny i wynosić je w ganek, na deskę ździebko¹⁴⁵⁵ wystawioną w słońcu, bych¹⁴⁵⁶ prędzej rosły. Zwijała się siarczyście, gdyż ciasto prawie już kipiało z wielkiej dzieży¹⁴⁵⁷, przyokrytej¹⁴⁵⁸ pierzyną.

– Józka, dorzuć do pieca, bo trzon jeszczek¹⁴⁵⁹ czarniawy!

Ale Józki nie było, a Pietrek też się nie kwapił¹⁴⁶⁰ z posłuchem, nakładał w podwórzu gnój, oklepując czubaty wóz, bych¹⁴⁶¹ się nie roztrzęsał¹⁴⁶² po drodze, i spokojnie poredzał¹⁴⁶³ ze ślepym dziadem, któren¹⁴⁶⁴ pod stodołą wykręcał¹⁴⁶⁵ powrósła¹⁴⁶⁶.

Popołudniowe słońce tak jeszcze przypiekało, że ściany popuszczały żywicą, parzyła ziemia i powietrze prażyło kiej¹⁴⁶⁷ żywym ogniem, że już ruchać się¹⁴⁶⁸ było ciężko. Muchy jeno¹⁴⁶⁹ kręciły się z brzękiem nad wozem i konie dziw nie porwały postronków i nóg nie połamały szarpiąc się i oganiając od ukąszeń.

Nad podwórzem wisiała senna, przygniatająca spieka¹⁴⁷⁰, przejęta ostrym zapachem gnoju, że nawet ptaki w sadzie pocichły, kury leżały pod płotami kieby¹⁴⁷¹ nieżywe, a prosiaki z pojękiwaniem rozwalały się w błocie pod studnią, gdy naraz dziad zaczął srogo kichać, bowiem z obory zawiało jeszcze barzej¹⁴⁷².

– Na zdrowie wama¹⁴⁷³, dziadku!

– Nie z trybularza wieje, nie, a chociem¹⁴⁷⁴ i tego zwyczajny¹⁴⁷⁵, ale zawierciło w nosie gorzej tabaki.

– Kto czego zwyczajny, to mu smakuje!

– Głupiś, cóż to, łajno jeno¹⁴⁷⁶ wywąchuję po świecie!…

– Rzekłem, bo mi się przybaczyło¹⁴⁷⁷, co tak mi pedział¹⁴⁷⁸ mój dziadźka we wojsku, kiej¹⁴⁷⁹ me¹⁴⁸⁰ przy uczeniu pierwszy raz sprał po pysku…

– I wzwyczaiłeś się do tego, co? Hi! hi! hi!…

– Hale, bogać ta, kiej¹⁴⁸¹ rychło¹⁴⁸² sprzykrzyła mi się taka nauka, że przycapiłem ścierwę w jakimś kącie i tak mu pysk wyrychtowałem, jaże¹⁴⁸³ spuchnął niby bania. Już me¹⁴⁸⁴ potem nie bijał¹⁴⁸⁵…

– Długoś to służył?

– A całe pięć roków! Nie było się czym wykupić, to i musiałem rużie dźwigać. Jeno¹⁴⁸⁶ zrazu, pókim był głupi, to potyrał¹⁴⁸⁷ mną, kto chciał, i biedym się najadł, ale kamraty me¹⁴⁸⁸ nauczyły, że jak czego brakowało, tośwa¹⁴⁸⁹ zworowali abo dała jedna dzieucha¹⁴⁹⁰, służanka, bom obiecał się z nią ożenić! A jak me¹⁴⁹¹ przezywały od kartoszków¹⁴⁹², jak się śmiały z mojej mowy i naszego pacierza…

– A poganiny zapowietrzone, śmiały się z pacierza.

– Tom każdemu z osobna pomacał żebra i poniechały¹⁴⁹³!

– Cie, takiś to mocarz!

– Mocarz, nie mocarz, ale trzem radę dam! – przechwalał się z uśmiechem.

– Byłeś to na wojnie, co?

– Jakże, przeciem z Turkami wojował. Pokorzylim¹⁴⁹⁴ ich do cna!

– Pietrek¹⁴⁹⁵, kajże¹⁴⁹⁶ to drzewo? – zawołała znowu Hanka.

– A tam, kaj było przódzi¹⁴⁹⁷! – odburknął pod nosem.

– Dyć¹⁴⁹⁸ gospodyni cię woła – upominał nasłuchujący dziad.

– Niech woła, a juści¹⁴⁹⁹, może jeszczek¹⁵⁰⁰ statki¹⁵⁰¹ mył będę!

– Głuchyś czy co? – wrzasnęła wybiegając przed dom.

– W piecu palił nie będę, nie do tegom się godził! – odkrzyknął.

Wywarła na niego gębę po swojemu.

Ale parob bardzo hardo odszczekiwał, ani myśląc posłuchać, a kiej¹⁵⁰² go jakimś słowem barzej dojena¹⁵⁰³, wraził¹⁵⁰⁴ widły w gnój i zawołał ze złością:

– Nie z Jagusią macie sprawę, nie wygonicie me¹⁵⁰⁵ krzykiem.

– Obaczysz, co ci zrobię! Popamiętasz! – groziła dotknięta do żywego i już rozeźlona tak zwijała się kole chleba, jaże¹⁵⁰⁶ tuman mąki zapełnił izbę i buchał przez okna. Mamrotała jeno na zuchwalca wynosząc chleby w ganek, to dorzucając drewek do pieca albo i wyzierając¹⁵⁰⁷ za dziećmi. Strudzona już była z pracy i spieki¹⁵⁰⁸, bo w izbie gorąc¹⁵⁰⁹ jaże dusił, a w sieniach, kaj¹⁵¹⁰ się buzowało w szabaśniku, też ledwie odzipnął¹⁵¹¹, że przy tym i muchy, od których roiły się ściany, brzęczały nieustannie i cięły wielce dokuczliwie, to prawie z płaczem oganiała się gałęzią i tak już była spocona i rozdrażniona, że robiła coraz wolniej i niecierpliwiej.

Właśnie ostatni nabier¹⁵¹² ciasta wygniatała, gdy Pietrek wyjechał z podwórza.

– Poczekaj, dam ci podwieczorek!

– Prrr! A zjem, niezgorzej już mi kruczy¹⁵¹³ w brzuchu po obiedzie.

– Mało to ci było?

– I… płone¹⁵¹⁴ jadło, to przelatuje przez żywot¹⁵¹⁵ kiej bez sito.

– Płone! widzisz go! Cóż to, mięso będę ci dawała? Sama po kątach też nie chlam¹⁵¹⁶ kiełbasy. Drugie¹⁵¹⁷ na przednówku i tego nie mają. Obacz no, jak to żyją komornicy.

Postawiła w ganku dzieżkę¹⁵¹⁸ zsiadłego mleka i bochen.

Przysiadł łakomie do jadła i z wolna się nadziewał¹⁵¹⁹ podrzucając niekiej¹⁵²⁰ glonki chleba boćkowi, któren¹⁵²¹ przygrajdał się ze sadu i warował przy nim kiej¹⁵²² pies.

– Chude, sama serwatka – mruczał podjadłszy już nieco.

– A może byś chciał samej śmietany, poczekaj.

Zaś kiej¹⁵²³ się nałożył do syta i brał za lejce, dorzuciła uszczypliwie:

– Zgódź się do Jagusi, ona ci tłuściej będzie dawała.

– Pewnie, bo póki tu ona była gospodynią, nikto¹⁵²⁴ głodem nie przymierał – zaciął konie batem, wóz wsparł ramieniem i ruszył.

Utrafił ją w słabiznę¹⁵²⁵, ale nim się zebrała odpowiedzieć, odjechał.

Jaskółki zaświegotały pod strzechą i stado gołębi opadło z gruchaniem na ganek, a kiej¹⁵²⁶ je spędzała, doszedł ją ze sadu jakiś kwik, zlękła się, że świnie pyszczą¹⁵²⁷ po cebuli, ale na szczęście to jeno¹⁵²⁸ sąsiedzka maciora ryła się pod płot.

– Wsadź jeno ryj, a spyszcz, to już ja cię przyrychtuję¹⁵²⁹.

A ledwie wzięła się znowu do roboty, kiej¹⁵³⁰ bociek hycnął na ganek, przyczaił się ździebko¹⁵³¹ i popatrzywszy to jednym, to drugim okiem, jął kuć w bochny łykając ciasto wielkimi kawałami.

Wypadła na niego z wrzaskiem.

Uciekał z wyciągniętym dziobem robiąc gwałtownie gardzielem, a kiej go już doganiała, bych zdzielić drewnem, poderwał się i frunął na stodołę i długo tam stojał¹⁵³² klekocąc a wycierając dziób o kalenicę¹⁵³³.

– Czekaj, złodzieju, jeszcze ja ci kulasy¹⁵³⁴ poprzetrącam – groziła obtaczając na nowo podziurawione bochenki.

Przyleciała Józka, więc na niej wszystko się skrupiło.

– Kaj¹⁵³⁵ się to nosisz¹⁵³⁶? Cięgiem¹⁵³⁷ ganiasz jak kot z pęcherzem! Powiem Antkowi, jakaś to robotna¹⁵³⁸! Wygarniaj z pieca, a żywo¹⁵³⁹!

– Byłam jeno u Płoszkowej Kasi. Wszystkie¹⁵⁴⁰ w polu, a chudzinie¹⁵⁴¹ nawet wody nie ma kto podać.

– Cóż to jej, chora?

– Pewnikiem¹⁵⁴² ośpica¹⁵⁴³, bo czerwona i rozpalona kiej¹⁵⁴⁴ ogień.

– A przynieś ze sobą chorobę, to cię dam do śpitala¹⁵⁴⁵.

– Juści, bom to już przy jednej chorej siadywała! Nie baczycie¹⁵⁴⁶, jakem to przy was dulczyła¹⁵⁴⁷, kiejście leżeli¹⁵⁴⁸ w połogu¹⁵⁴⁹. – I już trajkotała dalej po swojemu, spędzając muchy z ciasta i bierąc¹⁵⁵⁰ się do wygarniania węgli z pieca.

– Trza¹⁵⁵¹ będzie ludziom ponieść podwieczorek – przerwała Hanka.

– Zaraz poletę¹⁵⁵². Usmażyć to jajków Antkowi?

– A usmaż, jeno słoniną nie szafuj.

– Żałujecie to?

– Zaśby¹⁵⁵³. Ale co za tłusto, to może być i Antkowi niezdrowo.

Dzieusze¹⁵⁵⁴ chciało się lecieć, to w mig uwinęła się z robotą i nim Hanka zalepiła piec, zabrała troje dwojaków¹⁵⁵⁵ z mlekiem, chleby we fartuszek i poleciała.

– Spojrzyj ta na płótno, czy wyschło, a z powrotem pomocz, jeszcze do zachodu przeschnie – zawołała oknem, ale Józka już była za przełazem, jeno piesneczka¹⁵⁵⁶ leciała za nią i ze żyta mignęła kiej niekiej¹⁵⁵⁷ konopiasta głowina.

Na podorówce pod lasem komornice rozrzucały gnój, jaki Pietrek dowoził, a przyorywał Antek.

Że zaś ziemia gliniasta, mimo niedawnego zbronowania, była spieczona i twarda, to skiby łupały się niby skały, a konie ciągnęły pług z takim wysiłkiem, jaże¹⁵⁵⁸ rwały się postronki.

Antek, jakby wrośnięty w imadła, orał zawzięcie zapomniawszy o całym świecie, czasem chlastał biczem po końskich portkach, a częściej jeno cmokaniem je przynaglał, gdyż do cna ustawały, robota bowiem była ciężka i znojna, ale kwardą¹⁵⁵⁹ i czujną ręką prowadził pług i rżnął skibę za skibą, kładąc posobnie¹⁵⁶⁰ szerokie, proste zagony, boć rola szła pod pszenicę.

Wrony łaziły bruzdami wydziobując glisty, zaś gniady źrebiec, szczypiący trawę po miedzy¹⁵⁶¹, rwał się raz po raz do klaczy łakomie, sięgając matczynych wymion.

– Co mu się to przypomina, cycoń jeden – mruknął Antek śmigając go po kulasach¹⁵⁶², że zadarł ogona i skoczył w bok, on zaś orał dalej cierpliwie, tyle jeno przerywając skwarną cichość, co się ta niekaj¹⁵⁶³ ozwał do kobiet, ale tak już był umęczony pracą i spiekotą, że skoro Pietrek nadjechał, krzyknął w złości:

– Kobiety czekają, a ty wleczesz się kieby¹⁵⁶⁴ szmaciarz!

– A juści, droga ciężka i koń ledwie już kulasami rucha.

– A po cóżeś tyla czasu stojał¹⁵⁶⁵ pod lasem? Widziałem.

– Możecie obaczyć, piaskiem kiej kot nie zagarniam.

– Pyskacz ścierwa. Wio, stare, wio!

Ale konie ustawały coraz barzej, całe już okryte pianą, a i jemu, chocia był rozdziany do białych portek i koszuli, pot też zalewał twarz i ręce mdlały od pracy, że dojrzawszy Józkę zawołał radośnie:

– W sam czas przyszłaś, a to ostatnią parą dygujemy¹⁵⁶⁶.

Dociągnął skibę pod bór, konie wyłożył i rozkiełznawszy je puścił na trawiastą, podleśną drogę, a sam rzucił się w cień na kraju lasu i kiej¹⁵⁶⁷ wilk zgłodniały wyjadał z dwojaków, a Józka jęła mu trajkotać nad uszami.

– Ostaw me¹⁵⁶⁸, nie ciekawym twoich nowinek – warknął gniewnie, że odszczeknęła gniewnie i poleciała w las na jagody.

Bór stojał cichy, rozprażony, pachnący i kieby¹⁵⁶⁹ ździebko¹⁵⁷⁰ przymglały w słonecznej ulewie, że jeno¹⁵⁷¹ niekiedy zaruchały się cichuśko zielone podszycia i z głębin buchał ciąg przejęty żywicą abo i jakieś pobłąkane głosy i ptasie śpiewania.

Antek rozciągnął się na trawie i kurzył¹⁵⁷² papierosa, ale jakby przez coraz głębszą mgłę widział dziedzica skaczącego na koniu po podleskich polach i jakichś ludzi z tykami.

Wielgachne chojary¹⁵⁷³, kieby z miedzi wykute, wynosiły się nad nim rzucając po oczach chwiejny i morzący śpikiem¹⁵⁷⁴ cień. Już się był całkiem zapadł w cichość, gdy zaturkotał jakiś wóz.

– Organistów parobek na tartak wozi, juści – pomyślał unosząc ciężką głowę i opadł z powrotem, ale już nie zasnął, gdyż ktosik¹⁵⁷⁵ wyrzekł: Pochwalony!

Komornice wychodziły posobnie¹⁵⁷⁶ z lasu z brzemionami drzewa na plecach, zaś w końcu wlekła się Jagustynka, zgarbiona pod ciężarem prawie do ziemi.

– Odpocznijcie, a to wama¹⁵⁷⁷ już oczy na wierzch wyłażą.

Przysiadła w podle¹⁵⁷⁸, wspierając brzemię o drzewo i ledwie zipiąc.

– Nie la¹⁵⁷⁹ was taka robota – szepnął ze współczuciem.

– Juści, co już całkiem opadłam ze sił.

– Pietrek, a gęściej kupki, gęściej! – krzyknął do parobka. – Czemuż to waju¹⁵⁸⁰ nie wyręczą?

Jeno się skrzywiła odwracając zaczerwienione, bólne¹⁵⁸¹ oczy.

– Takeście jakoś zmiękli, że ani was tera poznać.

– I krzemień puści pod młotem – jęknęła zwieszając głowę – bieda chybciej przeżre człowieka niźli rdza żelazo.

– Ciężki latoś¹⁵⁸² przednówek nawet la¹⁵⁸³ gospodarzy¹⁵⁸⁴.

– Kto ma jeno lebiodę¹⁵⁸⁵ z otrębami, temu nie potrza¹⁵⁸⁶ mówić o biedzie.

– Bójcie się Boga, dyć przyjdźcież wieczorem, a znajdzie się jeszcze w chałupie jaki korczyk¹⁵⁸⁷ ziemniaków. Odrobicie we żniwa.

Zapłakała rzewliwie, nie mogąc wykrztusić tego słowa podzięki.

– A może ta i co więcej najdzie Hanka – dodał z dobrością¹⁵⁸⁸.

– Żeby nie Hanka, to byśwa¹⁵⁸⁹ już byli pozdychali – zaszeptała łzawo. – Juści, co odrobię, kiedy jeno będzie potrza. I nie za siebie mówię. Bóg ci zapłać! Cóż ta ja, ten śmieć jeno, co się go trepem następuje, ani wiedząc o tym, i do głodu niezgorzej wezwyczajonam, ale jak te moje robaki kochane zapiskają: babulu, jeść! a nie ma czym zatkać głodnych brzuchów, to powiedam, cobym se te kulasy odrąbała abo i z tego ołtarza zdarła i poniesła do Żyda, bych się jeno najadły.

– To znowuj siedzicie z dziećmi?

– Matkam przeciek. Ostawię to samych w takiej biedzie! A latoś¹⁵⁹⁰ jakby wszystko złe zwaliło się na nich. Krowa im padła, ziemniaki zgniły, że trza¹⁵⁹¹ było kupować do sadzenia, wiater¹⁵⁹² obalił stodołę, a do tego synowa po rodach ostatnich cięgiem¹⁵⁹³ chorzeje i wszyćko¹⁵⁹⁴ ostało na tej boskiej Opatrzności.

– Juści, bo Wojtkowi jeno gorzałka¹⁵⁹⁵ pachnie i pilno do karczmy.

– Z biedy się niekiej¹⁵⁹⁶ napijał, z czystej biedy, ale jak dostał w boru robotę, to ani już zajrzy do Żyda, niech drugie¹⁵⁹⁷ zaświadczą – broniła syna gorąco. – Biedocie to kużden¹⁵⁹⁸ kieliszek policzą! Pofolgował¹⁵⁹⁹ se Jezusiczek we złości, pofolgował, no, żeby się tak zawziąć na jednego głupiego chłopa. I za co? Cóż to złego zrobił? – mamrotała podnosząc w niebo groźne, pytające oczy.

– Małoście to na nich pomstowali? – rzekł z naciskiem.

– Hale, wysłuchałby to Jezus głupiego szczekania! Juści – ale dodała jakby trwożniej i niespokojniej – kiej matka nawet wyklina dzieci, to i tak w sercu nie pragnie im krzywdy. We złości to i ozór nie pości. Jakże…

– Wypuścił to już Wojtek łąkę, co?

– Młynarz przynosił na nią całe tysiąc złotych, ale ja wzbroniłam, bo jak temu wilkowi wpadnie co w pazury, to mu już sam zły nie wyrwie. A może się jeszcze trafi kto drugi z pieniędzmi?

– Śliczna łąka, jak amen tak pewne dwa pokosy w rok, żebym tak miał grosz zapaśny! – westchnął oblizując się kiej kot do mleka.

– Już i Maciej chcieli ją kupować, że to rychtyk przylega do Jagusinego pola.

Drgnął na to imię, lecz dopiero w jakieś Zdrowaś¹⁶⁰⁰ zapytał niby niechcący, wlekąc¹⁶⁰¹ oczami po polach, daleko.

– Co się to wyrabia u Dominikowej?

Ale przejrzała go w lot, prześmiech jeno¹⁶⁰² wionął po zwiędłych wargach, rozjarzyły się oczy i przysunąwszy się jęła¹⁶⁰³ mówić bolejąco:

– A co! Piekło tam i tyla. W chałupie kiej¹⁶⁰⁴ po pochowku, jaże mrozi od smutku, a pociechy znikąd ni poratunku! Jeno oczy wypłakują i boskiego zmiłowania czekają! A już najbarzej Jagusia…

I kieby¹⁶⁰⁵ przędzę rozsnuwała różnoście¹⁶⁰⁶ o Jagusinych smutkach, żalach i opuszczeniu. Mówiła gorąco, przypochlebiając mu się i jakby ciągnąc za język, ale milczał uparcie, gdyż z nagła rozparła go taka żrąca tęsknica, jaże¹⁶⁰⁷ się cały rozdygotał.

Szczęściem, co powróciła Józka niosąc z pól zapaski czernic¹⁶⁰⁸, nasypała mu jagód w kapelusz i zebrawszy dwojaki pobiegła w dyrdy¹⁶⁰⁹ ku chałupie.

A Jagustynka nie doczekawszy się od niego ani słowa odpowiedzi jęła się dźwigać stękający.

– Poniechajcie! Pietrek, zabierz ich na wóz! – rozkazał krótko.

Chycił¹⁶¹⁰ się znowu pługa i jakiś czas cierpliwie krajał spieczoną, twardą ziemię, przyginał się w jarzmie kiej¹⁶¹¹ wół, dawał się wszystek tej pracy, ale i tak nie zdusił tęsknicy.

Już mu się dłużył dzień, że raz po raz spozierał¹⁶¹² na słońce i niecierpliwymi oczami mierzył pole, spory kawał leżał jeszcze do zaorania. Jurzył się¹⁶¹³ też w sobie coraz barzej i nie wiada¹⁶¹⁴ laczego¹⁶¹⁵ prał konie, a ostro krzykał na kobiety, bych¹⁶¹⁶ się prędzej ruchały¹⁶¹⁷! Tak go już cosik¹⁶¹⁸ ponosiło, że ledwie ścierpiał, i takie myśle¹⁶¹⁹ kłębiły się po głowie i przyćmiewały oczy, że coraz częściej pług mu się w rękach chybotał zadzierając¹⁶²⁰ o kamienie, zaś pod lasem tak się był zarył¹⁶²¹ pod jakiś korzeń, aż krój¹⁶²² się oberwał.

Nie było sposobu dalej orać, zabrał więc pług na sanice i założywszy wałacha pojechał do dom¹⁶²³ po nowy.

W chałupie było pusto i wszystko leżało rozbabrane i zamączone, a Hanka kłóciła się z kimś w sadzie.

– Paparuch! Na sprzeczki to czas ma! – mruczał idąc w podwórze, ale tam zeźlił się barzej, gdyż i ten drugi pług, któren¹⁶²⁴ wyciągnął spod szopy, zarówno był do niczego. Długo koło niego majstrował coraz niecierpliwiej, nasłuchując kłótni, bo Hanka już wykrzykiwała rozwścieklona:

– Zapłać szkody, to ci maciorę wypuszczę, a nie, to podam do sądu! Zapłać za płótno, co mi je zwiesną¹⁶²⁵ podarła na bielniku, i za te spyskane¹⁶²⁶ ziemniaki. Mam świadków na wszystko! Widzisz ją, jaka mądra, będzie se świnie wypasała na moim! Nie daruję swojego! A na drugi raz to twojej maciorze i tobie kulasy¹⁶²⁷ poprzetrącam! – jazgotała zajadle, że zaś i sąsiadka dłużną nie ostawała, to już kłóciły się na zabój, wytrząchając do się przez płoty zaciśniętymi pięściami.

– Hanka! – krzyknął zakładając se¹⁶²⁸ pług na ramiona.

Przyleciała rozwrzeszczana i rozczapierzona kiej kokosz.

– A to wydzierasz się, jaże¹⁶²⁹ na całą wieś słychać!

– Swojego bronię! Jakże, pozwolę to, bych¹⁶³⁰ mi cudze świnie pyskały po zagonach! Tyla szkody robią, to mam być cicho? Niedoczekanie, nie daruję! – wykrzykiwała, jaże¹⁶³¹ przerwał jej ostro:

– Ogarnij się, a to wyglądasz kiej¹⁶³² nieboskie stworzenie!

– Hale, do roboty będę się przybierała kiej do kościoła, juści¹⁶³³.

Popatrzył na nią wzgardliwie, boć wyglądała, jakby ją kto wyciągnął spod łóżka, i rzuciwszy ramionami poszedł.

Kowal był przy robocie; już z dala szczękały brzękliwe, mocne głosy młotów, a w kuźni huczał ogień i było gorąco kiej w piekle. Michał właśnie był odkuwał z pomocnikiem jakieś grubachne sztaby, pot mu zalewał twarz umorusaną, ale kuł niestrudzenie i jakby z zajadłością.

– Komuż to takie sielne¹⁶³⁴ osie?

– Do Płoszkowego woza! Będzie woził na tartak!

Antek przysiadł na progu skręcając sobie papierosa.

Młoty wciąż biły zajadle, trzaskając nieustannie raz, dwa, raz, dwa, i czerwone żelazo bite ze wszystkiej mocy robiło się powolne¹⁶³⁵ kieby¹⁶³⁶ ciasto, ugniatali go też na swoją potrzebę, jaże¹⁶³⁷ cała kuźnia dygotała.

– Nie chciałbyś to wozić? – rzekł Michał wsadzając żelazo w ognisko i poruchując¹⁶³⁸ miechem.

– A bo to me¹⁶³⁹ młynarz dopuści, ponoć wzion¹⁶⁴⁰ wożenie na spółkę z organistą i ze Żydami jest za pan brat.

– Konie masz, porządek¹⁶⁴¹ wszystek gotowy, a parob jeno się wałęsa kole¹⁶⁴² chałupy. Niezgorzej płacą – szepnął zachętliwie.

– Juści, co¹⁶⁴³ przydałby się jakiś grosz na żniwo, ale cóż, młynarza przeciech¹⁶⁴⁴ o pomoc prosił nie będę.

– Trza¹⁶⁴⁵ by ci pomówić z kupcami.

– Abo to je¹⁶⁴⁶ znam! Byś to chciał wstawić się za mną!

– Kiej prosisz, to pomówię, jeszcze dzisia¹⁶⁴⁷ do nich poletę¹⁶⁴⁸.

Antek cofnął się prędko przed kuźnię, gdyż znowuj¹⁶⁴⁹ zagrały młoty i iskry sypnęły się deszczem ognistym i parzącym.

– Zaraz przyjdę, obaczę jeno¹⁶⁵⁰, jakie to drzewo zwożą.

I na tartaku robota wrzała kiej¹⁶⁵¹ w ulu, traczka¹⁶⁵² już szła bez przerwy, piły z głuchym zgrzytem przeżerały długachne kloce, a woda z krzykiem waliła się z kół w rzekę i spieniona, zmordowana, gotowała się bełkotliwie w ciasnych brzegach. Z wozów zwalali chojary, ledwie okrzesane z gałęzi, aż ziemia jęczała, zaś sześciu chłopa obciesywało¹⁶⁵³ je do kantu, a drugie wynosiły deski na słońce.

Mateusz prowadził całą fabrykę, że co trochę widać go było w innej stronie, dzielnie zwijał się rządząc i bacznie wszystkiego doglądając.

Przywitali się przyjacielsko.

– A kajże¹⁶⁵⁴ to Bartek? – pytał Antek rozglądając się po ludziach.

– Zmierziły mu się Lipce¹⁶⁵⁵ i pociągnął za wiatrem.

– Że to poniektórych tak cięgiem¹⁶⁵⁶ telepie po świecie! Roboty widać masz na długo, tylachna¹⁶⁵⁷ drzewa!

– A chwaci¹⁶⁵⁸ na jaki rok abo¹⁶⁵⁹ i dłużej. Jak dziedzic ugodzi się ze wszystkimi, to z pół boru wytnie i przeda.

– Na Podlesiu znowuj¹⁶⁶⁰ dzisiaj rozmierzają ziemię.

– Bo już co dnia zgłasza się ktosik¹⁶⁶¹ do zgody! Barany juchy, nie chciały cię słuchać, żeby gromadą się ugodzić, to dziedzic da więcej, a tera¹⁶⁶² robią w pojedynkę, cichaczem, byle prędzej.

– Niektóren¹⁶⁶³ człowiek to jak ten osieł: chcesz, bych¹⁶⁶⁴ ruszył naprzód, to ciągaj go za ogon! Pewnie co barany, dziedzic obrywa każdemu coś niecoś, bo z osobna się godzą.

– Odebrałeś to już swoje gronta¹⁶⁶⁵?

– Jeszczek¹⁶⁶⁶ nie wyszedł czas po śmierci ojcowej i nie można robić działów, alem se¹⁶⁶⁷ już upatrzył pole.

Za rzeką pomiędzy olchami mignęła jakaś twarz, zdało mu się, że to Jagusia, więc chociaż pogadywał, ale już coraz niespokojniej latał oczami po gąszczach nadrzecznych.

– Taki gorąc, trza się iść wykąpać – rzekł wreszcie i poszedł w dół rzeki, niby to wybierając sposobne miejsce, ale skoro go skryły drzewa, puścił się pędem.

Juści, że ona to była. Szła z motyczką do kapusty.

– Jagusia! – zawołał zrównawszy się z nią.

Obejrzała się bacznie i rozeznawszy głos i jego twarz, wychylającą się ze szuwarów, przystanęła trwożnie, nie wiedząc zgoła, co począć, bezradna całkiem i spłoszona.

– Nie poznajesz me¹⁶⁶⁸ to? – szepnął gorąco, próbując przejść do niej na drugą stronę. Ale rzeka w tym miejscu była głęboka, choć wąska zaledwie na jakieś parę kroków.

– Jakże, nie poznałabym cię to? – oglądała się lękliwie za siebie na kapuśnisko, kaj¹⁶⁶⁹ czerwieniały jakieś kobiety.

– Kajże¹⁶⁷⁰ się to kryjesz, że ani sposobu cię uwidzieć?

– Kaj? Wygnała me twoja z chałupy, to siedzę u matki…

– Dyć i o tym rad bym z tobą pomówił. Wyjdź, Jagno, wieczorkiem za smętarz. Powiem ci cosik, przyjdź! – prosił gorąco.

– Hale, żeby me kto jeszcze obaczył! Dosyć mam już za dawne… – odrzekła twardo. Ale tak molestował, tak skamlał, że skruszało jej serce, zaczynało jej być żal.

– A cóż mi to nowego powiesz? po cóż to me wołasz?

– Czym ci to już taki całkiem cudzy¹⁶⁷¹, Jaguś?

– Nie cudzy, ale i nie swój! Nie w głowie mi takie rzeczy…

– Jeno przyjdź, a nie pożałujesz. Bojasz¹⁶⁷² się za smętarz, to przyjdź za księży sad, nie baczysz¹⁶⁷³ to kaj¹⁶⁷⁴? Nie baczysz, Jaguś?…

Jaże odwróciła głowę, takie pąsy na nią uderzyły.

– Nie pleć, dyć¹⁶⁷⁵ mi wstydno… – zesromała¹⁶⁷⁶ się wielce.

– Przyjdź, Jaguś, choćby do północka czekał będę…

– To poczekaj… – odwróciła się nagle i poleciała na kapuśnisko.

Patrzył za nią łakomie i przejęły go takie luboście¹⁶⁷⁷ i takie płomia¹⁶⁷⁸ wzburzyły krew, że gotów był lecieć za nią i brać ją choćby na oczach wszystkich… Ledwie się już pohamował.

– Nic, jeno ta spieka¹⁶⁷⁹ tak me¹⁶⁸⁰ rozebrała¹⁶⁸¹! – pomyślał rozdziewając się spiesznie do kąpieli.

Przechłodził się galancie¹⁶⁸² i jął deliberować¹⁶⁸³ nad sobą.

– Że to człowiek słaby kiej¹⁶⁸⁴ ten paździerz¹⁶⁸⁵, bele¹⁶⁸⁶ co go poniesie…

Wstyd mu się zrobiło, rozejrzał się, czy aby go kto z nią nie widział, i usilnie rozważał wszystko, co mu o niej powiadali.

– Takaś to ty, jagódko, taka! – myślał ze wzgardą i jakby z żalem, ale naraz przystanął pod jakimś drzewem i stojał¹⁶⁸⁷ z przywartymi¹⁶⁸⁸ powiekami, bo jawiła mu się na oczach w całej swojej cudności.

– Cheba¹⁶⁸⁹ takiej drugiej nie ma na wszystkim¹⁶⁹⁰ świecie! – jęknął i strasznie zapragnął jeszcze raz ją widzieć, jeszcze raz ogarnąć ramionami, przycisnąć do serca i napić się z tych warg czerwonych, pić na umór ten miód słodki, pić do dna…

– Jeno ten ostatni razik, Jagusiu! ten ostatni! – szeptał błagalnie, jakby do niej. Długo potem przecierał oczy wodząc nimi po drzewach, nim się pomiarkował i poszedł do kuźni. Michał był sam i właśnie już się zabierał do pługa.

– A strzyma twój wóz takie ciężary? – spytał.

– Bylem jeno miał co kłaść…

– Kiej obiecuję, to jakbyś już miał na wozie.

Antek jął pisać kredą na drzwiach i rachować.

– Jeszczek¹⁶⁹¹ do żniw zarobiłbym ze trzysta złotych! – rzekł radośnie.

– Akuratnie miałbyś na sprawę – ozwał się kowal od niechcenia.

Antek schmurzył się nagle i oczy zaświeciły mu ponuro.

– Zmora ta moja sprawa, co ją wspomnę, to mi wszyćko¹⁶⁹² z rąk leci, że nawet żyć się odechciewa…

– Nie dziwota, jeno¹⁶⁹³ to me¹⁶⁹⁴ zastanawia, że się za nijakim poratunkiem jeszcze nie rozglądasz.

– A cóż to poredzę?

– Trzeba by jednak coś zrobić! Jakże, dać się to pod nóż, kiej¹⁶⁹⁵ ten cielak rzezakowi¹⁶⁹⁶?

– Głową muru nie przebiję! – westchnął boleśnie.

Michał kuł znowu z zajadłością, zaś Antek pogrążył się w niepokojące i strachliwe dumania i takie myśle¹⁶⁹⁷ go nawiedzały, jaże¹⁶⁹⁸ mienił się na twarzy i zrywał się z miejsca, bezradnie latając oczami po świecie; ale szwagierek dał mu się długo trapić szpiegując go jeno¹⁶⁹⁹ chytrymi ślepiami, aż w końcu rzekł cicho:

– Kaźmirz z Modlicy umiał se¹⁷⁰⁰ poredzić¹⁷⁰¹…

– Ten, co to uciekł do Hameryki¹⁷⁰²?

– A ten sam! Mądrala, jucha, przewąchał pismo nosem.

– A bo mu to dowiedły¹⁷⁰³, że zabił tego strażnika?

– Nie czekał, jaże¹⁷⁰⁴ mu dowiedą¹⁷⁰⁵! Nie głupi zgnić w kreminale¹⁷⁰⁶…

– Łacno¹⁷⁰⁷ mu było, kawaler.

– Ratuje się, któren¹⁷⁰⁸ musi. Ja cię ta do niczegój¹⁷⁰⁹ nie namawiam, abyś nie pomyślał, że mam w tym cosik swojego na widoku, a jeno¹⁷¹⁰ powiedam¹⁷¹¹, jak to w przypadku robiły drugie¹⁷¹². Jak ci się żywnie podoba, tak zrób. Wojtek Gajda z Wolicy też ano wrócił z kreminału w same świątki. Cóż, dziesięć roków¹⁷¹³ toć jeszczek¹⁷¹⁴ nie życie, można przetrzymać…

– Dziesięć roków, Jezus kochany! – jęknął chytając się za głowę.

– A tyle odsiedział w ciężkich robotach, juści, co karwas¹⁷¹⁵ czasu.

– Wszystko gotówem¹⁷¹⁶ przenieść¹⁷¹⁷, bele¹⁷¹⁸ jeno nie siedzenie. Jezus! siedziałem te parę miesięcy, a już me¹⁷¹⁹ się dur chytał¹⁷²⁰…

– A za trzy niedziele¹⁷²¹ byłbyś już za morzami, niech Jankiel powie…

– Strasznie daleko! Jak to iść, wszyćko¹⁷²² ciepnąć¹⁷²³, ostawić dom, dzieci, ziemię, wieś i w tyli¹⁷²⁴ świat, na zawdy¹⁷²⁵! – Zgroza go przejęła.

– Tyla poszło dobrowolnie i ani komu w głowie wracać do tych rajów.

– A mnie nawet pomyśleć o tym straszno!

– Juści¹⁷²⁶, ale obacz Wojtka i posłuchaj, co rozpowiada o tym kreminale, to cię jeszczek barzej¹⁷²⁷ zafrasuje! Jakże, chłop ma niespełna czterdzieści roków, a do cna już posiwiał i zgarbaciał, żywą krwią pluje i kulasami¹⁷²⁸ ledwie powłóczy. Jeno patrzeć, jak pójdzie na księżą oborę¹⁷²⁹. Ale po co ci gadać, masz swój rozum, to się jego posłuchaj.

Przycichł w porę, zmiarkowawszy, że już w nim posiał niepokój, więc resztę zostawił czasowi, skrycie się jeno¹⁷³⁰ ciesząc z plonów, jakie spodziewał się zebrać. Ale skończywszy pług ozwał się wesoło:

– Poletę¹⁷³¹ tera¹⁷³² do kupców, a wóz gotuj na jutro, bo woził będziesz. O sprawie nie myśl, nie warto se¹⁷³³ psuć głowy, to ano będzie, co będzie i co Bóg miłosierny pozwoli. Przyjdę do cię wieczorem.

Ale Antek nie zapomniał tak zaraz; połknął te jego przyjacielskie powiadki¹⁷³⁴ kiej¹⁷³⁵ ryba przynętę i dławił się nią, darło mu ano wątrobę, jaże¹⁷³⁶ ledwie się ruchał pod grozą męczących pomyślunków¹⁷³⁷.

– Dziesięć roków! Dziesięć roków – szeptał niekiedy, drętwiejąc w strachu.

Mrok już zapadał, ludzie ściągali z pól, w obejściu podniósł się niemały rejwach¹⁷³⁸, gdyż Witek przygnał stado, a kobiety kręciły się kole¹⁷³⁹ udojów i obrządków, zaś na wsi jaże¹⁷⁴⁰ się trzęsło od przedwieczornych pogwarów i wrzasków dzieci, kąpiących się we stawie.

Antek wyciągnął wóz za stodołę, aby go przyrychtować i opatrzyć na jutro, ale wnet odechciało mu się wszystkiego, że jeno¹⁷⁴¹ krzyknął na Pietrka, pojącego konie pod studnią:

– Nasmaruj wóz i wyporządź, będziesz od jutra woził na tartak.

Parob zaklął siarczyście. Nie szła mu w smak taka robota.

– Zawrzyj gębę i rób, co ci każą! Hanuś, daj trzy miarki owsa na obrok, a koniczyny przynieś im z pola, Pietrek, niech se podjedzą…

Hanka próbowała go rozpytywać, ale cosik¹⁷⁴² jeno¹⁷⁴³ mruknął i pokręciwszy się po obejściu poszedł do Mateusza, z którym teraz żył w wielkim przyjacielstwie.

Mateusz tyle co jeno¹⁷⁴⁴ był wrócił¹⁷⁴⁵ z roboty i właśnie chlipał pod chałupą zsiadłe mleko la¹⁷⁴⁶ ochłody.

Skądciś, jakby ze sadu, sączyło się ciche, żałosne płakanie.

– Któż to tam tak skwierczy?

– A Nastusia. Urwanie głowy mam z tymi jamorami¹⁷⁴⁷: zapowiedzie¹⁷⁴⁸ już wyszły, ślub ma być w niedzielę, a Dominikowa wczoraj zapowiedziała przez sołtysa, jako gospodarka na nią zapisana i Szymkowi nie udzieli ani zagona, i do chałupy go nie puści. I święcie to zrobi, znam ja dobrze to sobacze nasienie.

– Cóż na to Szymek?

– A co, jak usiadł w sadzie rano, tak i dotąd tam siedzi kiej¹⁷⁴⁹ ten słup, że nawet Nastusi nie odpowiada, już się nawet bojam¹⁷⁵⁰, żeby mu się rozum nie popsuł.

– Szymek! – krzyknął w sad – a pódzi¹⁷⁵¹ no do nas; przyszedł Boryna, to może ci co poredzi¹⁷⁵²…

Zjawił się po jakiejś minucie i usiadł na przyzbie nie witając się z nikim. Juści, co chłopak do cna był zmizerowany i wyschnięty kieby¹⁷⁵³ ta osinowa deska; jedne oczy mu gorzały, zaś w wychudzonej twarzy taiło się jakieś twarde postanowienie.

– I cóżeś umyślił? – pytał łagodnie Mateusz.

– A co, że wezmę siekierę i zakatrupię ją kiej¹⁷⁵⁴ psa!

– Głupiś! bajanie ostaw do karczmy.

– Jak Bóg na niebie, tak ją zakatrupię. Cóż mi to ostaje, co? Grontu mi po ojcach zapiera, z chałupy me goni, spłaty nie daje, to cóż pocznę? Kaj się, sierota, podzieję, kaj? I żeby to me rodzona matka tak krzywdziła! – jęknął ocierając rękawem łzy, ale naraz porwał się i zakrzyczał: – Nie daruję, psiachmać, swojego, żebym miał za to zgnić w kreminale, a nie daruję!

Uspokoili go na tyla, co przymilkł i siedział chmurny, a tak nasrożony, że nawet nie odpowiadał na Nastusine łzawe szepty. Oni zaś deliberowali, jak by mu pomóc, ale cóż, kiej¹⁷⁵⁵ nic z tego nie wychodziło, nie było bowiem sposobu na Dominikową. Aż dopiero Nastka odciągnąwszy na stronę brata cosik¹⁷⁵⁶ mu przełożyła.

– Kobieta i nalazła¹⁷⁵⁷ mądrą radę! – zawołał radośnie, wracając pod chałupę. – A to powieda¹⁷⁵⁸, bych¹⁷⁵⁹ kupić od dziedzica na Podlesiu ze sześć morgów na spłaty! Co, dobra rada? A matce można będzie pokazać starą panią, niech się wścieknie ze złości…

– Rada juści dobra jak każda rada, jeno gdzie pieniądze?…

– Nastusia ma swoje tysiąc złotych, na zadatek chwaci¹⁷⁶⁰…

– A kajże¹⁷⁶¹ to jeszcze chałupa, lewentarz¹⁷⁶², porządki¹⁷⁶³, zasiewy?

– Kaj¹⁷⁶⁴? A tu! A tu! – wrzasnął naraz Szymek wyskakując przed nich a trząchając zaciśniętymi garściami…

– Tak się to mówi, ale czy uredzisz¹⁷⁶⁵? – mruknął Antek niedowierzająco.

– Dajcie mi jeno ziemię, a obaczycie, dajcie! – zakrzyczał z mocą.

– To nie ma się co głowić, a jeno iść do dziedzica i kupować!

– Poczekaj, Antek, zaraz, niech no se wszyćko¹⁷⁶⁶ w myślach ułożę…

– Obaczycie, jak sobie radę dawał będę! – gadał prędko Szymek. – A kto u matki orał? Kto siał? Kto zbierał? Dyć jeno ja sam! A źle to w roli robiłem, co? Wałkoń to jestem, co? Niech cała wieś powie, niech matka zaświarczy¹⁷⁶⁷! Dajcie mi jeno¹⁷⁶⁸ grunt, spomóżcie, braty rodzone, a to już wama¹⁷⁶⁹ za to do śmierci się nie odsłużę. Pomóżcie, ludzie kochane, pomóżcie! – wołał śmiejąc się i płacząc na przemian, zgoła jakby pijany radosną nadzieją.

A kiej¹⁷⁷⁰ się ździebko¹⁷⁷¹ uspokoił, zaczęli już wspólnie rozważać i deliberować nad tymi zamysłami.

– Bych¹⁷⁷² się jeno¹⁷⁷³ dziedzic zgodził na spłaty! – westchnęła Nastka.

– Poręczymy z Mateuszem, to widzi mi się, co i da.

Nastusia jaże¹⁷⁷⁴ go chciała całować po rękach za tyla¹⁷⁷⁵ dobrości.

– Zażywałem niezgorszej biedy, to wiem, jak drugim smakuje! – rzekł cicho, powstając do odejścia, bo się już było całkiem zmroczało nad ziemiami, jeno co niebo było jeszcze jasne i zorze dopalały się na zachodzie.

Antek stał czas jakiś nad stawem wagując się¹⁷⁷⁶ w sobie, w którą stronę pójdzie, lecz po chwili ruszył ku domowi.