Kitabı oku: «Изхор»
Нашриётдан :
Ушбу китоб муаллифи Хуршид Дўстмуҳаммад Тошкент шаҳрида туғилган. Ўзбекистон Миллий университети (ТошДУ) журналистика факультетини битирган.
Бутун умр журналистика, матбуот – оммавий ахборот воситалари соҳасида фаолият юритди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси. Ҳикоя, қисса, романлари чоп этилган. «Йилнинг энг яхши ёзувчиси» (2000 йил) йўналиши бўйича «Офарин», «Йилнинг фаол ёзувчиси» (2016 йил) йўналиши бўйича «Эътироф», «Йил адиби» (2019 йил) йўналиши бўйича «Эҳтиром» мукофотлари совриндори. «Чаёнгул» бадиий фильми, «Жинлар базми» спектаклига асос бўлган «Ёлғиз» қиссаси муаллифи. Филология фанлари доктори. «Шуҳрат» медали ва «Дўстлик» ордени соҳиби. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (2020 йил).
СЎЗ – МУАЛЛИФГА:
Меҳрибон Аллоҳ таолонинг марҳамати ила 1951 йилнинг аёзли 8 январь куни 5 қиз ва 3 ўғилдан сўнг оиламиз сафини тўлдирдим. Ўша пайтда падари бузрукворимиз Наби ота 52, волидаи муҳтарамамиз Манзура она 41 ёшда эдилар. Ота-онамиз касб-корларидан қатъи назар ниҳоятда зиёли, табиатан маърифатли инсон бўлганлар.
Катта оила, жўжабирдай жон. Отамиз хизматда ҳисобчи-бухгалтерлик қиладилар, уйда эса косибчилик. Онамиз ҳам тиниб-тинчимайдилар: дўппи тепчийдилар, попоп тикадилар, нималарнидир бозорга олиб бориб сотадилар. Тўнғич опа-акаларга тўғри келмай қолган кийим-бошлар ука ва сингилларга ўтади. Бир бора қозон қайнамаган кун йўқ, албатта. Нонушта-овқат маҳали сандалнинг гирди тирбанд – суқилишиб ўтирамиз. Онамиз бир чақмоқдан оқ қанд улашадилар. Гоҳо менга бир жуфт насиб этиб қолади. Қуруқ нон-чой.
Оқшом гурунглари қизийди – ҳар ким билганини тўқийди. Опаларим, акаларим бошқаларга гап беришмайди. Отамиз вазмин, камгап – кўпроқ тинглайдилар, мийиғида кулимсираб ўтирадилар. Табиий, аксаран топиш-тутишдан, мол-мулкдан кетади суҳбат.
– Топиш-тутишдан бошқа ташвиш йўқми? Нуқул пул ҳақида гапиравериш уят! – деб қоладилар тўсатдан отамиз. – Китоб ўқинглар, кам бўлмайсизлар.
Қиблагоҳимизнинг бирор марта, пул топинглар, деб айтганини билмайман. Волидамиз эса биз фарзандларга, албатта, ўқинглар, дунё – билганники, шу билан бир йўла ҳунар ўрганиб қўйсанглар ортиқчалик қилмайди, деган қараш тарафдори бўлганлар.
Шундай муҳитда улғайдик, ҳаётга кириб келдик.
* * *
Оила даврасида бўлаётган воқеа-ҳодисаларга аралашиш ва ўз мулоҳазаларимни айтиш-гапиришдан кўра (кенжатойман-да!), четдан туриб кузатиш ҳуқуқидан кўпроқ, унумлироқ фойдаланганман. Доимий кузатишлар аста-секин таҳлил қилиш, муҳокама қилиш ва муайян хулосалар чиқариш одати-кўникмасини шакллантирган.
Нима сабабдан одамлар низолашадилар, жанжаллашадилар, келишолмайдилар? Наҳотки, муроса йўли шунчалар йироқ бўлса?!
Бу каби саволларга ечим тополмай, ич-этимни еб юраман. Шахсан ўзимга дахли бўлмаган келишмовчилик ҳам менга оғир ботади, изтироб чекаман.
Ҳамиша «мағлублар», «заифлар» томонини олдим. Қандай бўлмасин, хоҳ оилада, хоҳ кўчада, «мазлумлар» ҳимоячисига айланардим. Қутқармачоқ ўйини менга бошқа ўйинлардан кўра завқлироқ туюларди. Қўй-қўзи, парранда, кучукча боқишни яхши кўрардим.
Менда дунёни бадиий идрок этиш истаги – қалам тутиш иштиёқи ана шу ачиниш, ҳамдардлик, қайғудошлик, меҳр-шафқат туйғусидан бошланмаганмикан, деб ўйлаб қоламан.
Маҳалламизда Фотма хола бўларди: пакана, оқ-сариқдан келган юзлари чўзинчоқ, оёқлари калталигидан лапанглаб юрарди. Ҳеч кими йўқ. Ўзи билан ўзи овоз чиқариб, гаплашиб юрарди. Лаҳжаси ўзбекчага ҳам ўхшамасди. Кинначи эди. Ким қандай касалга учрамасин, онамиз: «Бор, Фотма холага чиқиб ке, кинна солиб қўйсин», деб қўлимизга 20 тийин тутқазар, Фотма хола лом-мим демас, хўмрайганича кинна соларди. Мен Фотма холанинг кўзларидан бирор маъно уқишга ҳаракат қилардим – ҳеч қандай маъно-мазмунсиз, ҳар қандай ҳаётий орзу-ҳавас, завқ-шавқдан мосуво, кекира-кекира пичирлаб, иркит сочиққа ўралган косани (ичига кул солинган-да!) бошим, кифтим, қорним устида айлантирар, мен эса энди Фотма холанинг бармоқларига термилиб қолардим. Эркакларникига ўхшаш қалин-қалин, заранг таёқдек, калта ва чайир… меҳнаткаш-заҳматкаш бармоқлар. Фотма хола ўзига тўқ катта хонадон оқсочи бўлгани боис, эртаю кеч тиним билмасди.
Тиним билмас ва заҳматкаш Волидамизнинг бармоқлари ҳам шундан кам эмасди.
У пайтлардаги муштипар оналарнинг азиз бармоқлари, кафтлари, юз-чеҳра ажинлари бамисоли замон машаққатлари, рўзғор уқубатларидан ҳикоя қилувчи битиклар, баёзлар, девонлар ўрнини босарди… Оила, рўзғор, бола-чақа, қора қозон – шундан бўлак орзу-ҳаваси, кўнгил шодлиги бўлмаган, онажонимизнинг!.. Муҳтарама Волидамизга қайтаролмаган қарзларимиз алами, армони, ўкинчи ёзишга ундагандир, ҳойнаҳой…
* * *
Тошкент шаҳри, ҳозирги Олмазор тумани 11-ўрта мактабнинг бошланғич синфида ҳарф ўргатган Ирисали Мирвалиев, онадек меҳридарё синф раҳбаримиз Мунира Зокирова, қаттиққўл Фахриддин Нуриддинов, ўзига хос ўқитиш услубига эга Маҳкам Расулов, Маргарита Булатова сиймолари ҳамиша кўз ўнгимда. Эски шаҳардаги «Турон», Чиғатой дарвоза мавзесининг овлоққина гўшасида жойлашган Ҳамза номидаги кутубхоналарда китобхонларга беминнат хизмат кўрсатган опажонларни, Чорсу бозорига кираверишдаги 1-китоб дўконида неча ўн йиллаб ишлаган дўкондор ака-опаларни туғишганларимни соғингандек соғинаман. Ёш ижодкорлар, мухбирлар тўгаракларида раҳбарлик қилган Раззоқ Абдурашидов, Файзи Шоҳисмоил, Муҳаммаджон Қўшоқов, олий ўқув даргоҳида Ғайбулла ас-Салом, Нажмиддин Комилов, Талъат Солиҳов, Сайди Умиров, «Фан ва турмуш» журнали таҳририятида Ёлқин Тўрақулов, Бахтиёр Назаров, Ҳусниддин Нурмуҳамедов, Комилжон Холмуҳамедов… бу инсонларнинг ҳар бир ибрати, ўгити, маслаҳати алоҳида сабоқнома, алоҳида хотира!
* * *
Асқад Мухтор даври «Гулистон»идан бўлим мудири Маҳмуд Саъдий академик Восил Қобулов билан бадиий адабиёт, китоб мутолааси мавзуида суҳбат уюштиришни топширди. Домлага рўпара келишга икки-уч дафъа уриндим ҳамки, у киши суҳбатни ортга суравердилар. Кимсан, машҳур академик, ўзбек кибернетика фанининг асосчиси, «Кибернетика» илмий-ишлаб чиқариш бирлашмасининг бош директори. Бўш вақт қайда, денг!
Аввалги айрим тажрибалардан келиб чиқиб, саволларни ёздим, Восил Қобулов номидан жавобларни ҳам «қотириб» ташладим. Олиб бордим. Қабулга кирдим.
– Келинг, – деди домла ўтирган жойида кўзойнак тепасидан менга ҳайрон қараб.
– Суҳбатни олиб келгандим…
– Қандай суҳбат?.. – савол қотди домла ва 8 – 10 варақ қоғозни олиб бир зумда унга кўз югуртириб чиқди. – Қаердан олдингиз менинг гапларимни?
– Ёздим… Вақтингиз бўлмагани учун…
Домла икки қўллаб қоғозларни қўлимга тутқазди.
– Буни сиз ёзмадингиз, мен кўрмадим. Қайтиб ҳеч қачон бундай иш қилманг, ука. Якшанба куни уйимга борасиз, бир соат вақт ажратаман. Мириқиб суҳбатлашамиз…
Қиш кезлари эди, сал кам уч соат бозиллаган сандалга оёқ суқиб ўтириб, суҳбат қурдик. У журналда чоп этилди. Фикр-мулоҳаза айтган Восил Қобулов қанча олқиш олгани менга қоронғи, лекин суҳбатга мирзалик қилган камина у кишидан кам тасанно эшитмадим…
* * *
«Ёш куч» журнали таҳририятида сал кам 10 йил Худойберди Тўхтабоев устозлик қилдилар, 15 йилга яқин депутатлик вазифалари баҳонасида Ўткир Ҳошимов билан ёнма-ён ишлашдик – хизмат юзасидан республикада бормаган жойимиз қолмади ҳисоб. Сўзга, китобга, бадиий адабиётга муносабат борасида ўзимни Иброҳим Ғафуровга шогирд ҳисоблайман. Биринчи Президент таъбири билан айтганда, Иброҳим Ғафуров ижодий фаолиятини ҳар жиҳатдан маънавий жасорат мақомига лойиқ кўраман. Қизиғи, устоз бирор марта уни ундай қилиш керак – буни бундай қилиш керак, деган мазмунда насиҳат қилмаганлар. Зеро, устознинг ҳар бир мақоласи, ҳар бир таржимаси, ҳар бир мансурасининг ўзи алоҳида сабоқ, алоҳида тарбияхона, алоҳида дарсхона!..
* * *
«Идеал» деган тушунча бўларди. Машҳур чекист Рихард Зорге, сўнг Кузнецов ҳақидаги мақола ва китобларга қизиқиб кетдим. Отто Скорцени исмли немис ҳарбийси ҳақидаги «Чандиқ юзли киши» китобини тушуниб-тушунмай, қайта-қайта ўқидим (бу инсон ҳақида бошқа китоб учратмадим, 2018 йил АҚШда кутубхонага кирсам, жавонда 4та китоб саф тортиб турибди – ҳаммаси О.Скорценига бағишланган), Чарли Чаплиннинг фильмлари жони-дилим эди. Кейинроқ афсонавий япон сайёҳи Нуоми Уэмура саргузаштлари не-не «хомхаёл»ларга ғарқ қилмади десангиз!..
* * *
Бир муддат Ўзбекистон халқ ёзувчиси Темур Пўлатов ижоди таъсирида юрдим. Ўзбек, рус тилларидаги асарларини қўлдан қўймай ўқидим. «Бухоро хонадонининг кечмишлари», «Бўлак манзилгоҳлар», «Ғойибнинг иккинчи сафари», «Мулк», «Жалолиддиннинг сўнгги суҳбатдоши» асарларини ҳозиргача ўзим ўқиган энг ардоқли асарлар қаторига қўшаман.
Бадиий адабиётга бўлган ҳароратли муҳаббати, садоқатини ҳаётий эътиқод даражасига кўтарган, ҳаётнинг энг теран ҳақиқатларидан-да бадиий ҳақиқатларни ардоқлайдиган билимдон, назокатли, қайсар ва инжиқ ёзувчи ва таржимон дўстим Олим Отахон билан адоқсиз суҳбатлар таъсирида жаҳон адабиётига ихлосим орта борди. Шунингдек, машҳур психолог, замонавий мезонлар доирасидаги файласуф ва ажойиб қалам соҳиби, профессор Алишер Файзуллаев – Алишер Файз билан бўлган азалий мулоқотларимиз ижодий изланишларимда бесамар кетмади, деб ўйлайман.
* * *
Ғафур Ғулом, Миркарим Осим, Абдулла Қаҳҳор, Одил Ёқубов, Ўлмас Умарбеков, Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимов, Жавдат Илёсов, кейинроқ Асқад Мухтор қаламига мансуб қисса, ҳикояларни ихлос билан ўқидим.
* * *
Дастлаб эълон қилинган машқларим…
Бу ёруғ дунёнинг тенгсиз мўъжизаларидан бири – изҳор! Тонг саҳарда қуёшнинг йилт этиб чиқишидан то тунги ой ва унинг теграсида юлдузларнинг жимирлашигача, баҳор айёми дов-дарахтларнинг япроқ ёзиши, қорлар эриб, жилғаларда сувнинг шарқираб оқишигача… дунёга келган чақалоқнинг «инга-а-а»си, улғайиш, бола-чақа, қариндош-уруғ, ошна-оғайни, касб-кор, қувонч ила қайғу, изтироб, армон, афсусу жамики кечинмалар дарёси… хаёлни ҳаётнинг адоқсиз синоатларига чорловчи азон садосигача – изҳор, изҳор, изҳор!
Изҳорларнинг гултожи эса – ижод! Ижод – изҳорлар қаймоғи, квинтэссенсияси! Ҳаётнинг битмас-туганмас ҳикмати изҳорда, изҳор эса ижодда ўзининг бетакрор, бемисл маъно-мазмунига мушарраф бўлади, бинобарин, ижодий тафаккурсиз одамзод ҳаёти ниҳоятда ғариб, ниҳоятда аянчли… тубан ва эзгин бир аҳволда қолган бўлур эди.
Қодир Парвардигор бетимсол қудрати билан яратган инсон ҳаётини ижод сеҳри билан гўзаллаштирди, мунаввар қилди. Жилвагар жозибаларга кўмиб ташлади уни. Бунинг учун товуш, ранг, сўз, шаклни инъом этди, уларнинг ҳар бирига оҳанг бағишлади, ушбу сеҳрли – товуш, ранг, сўз ва шакл унсурига мубталолик туйғуси билан инсон ҳаётини мукаммаллаштирди. Мубталолик заминида «истеъдод» аталмиш малака униб, бўй кўрсатди. Истеъдодни бамисоли зинапояга ўхшатиб, қуйидан тепага, тепадан пастга қаратиб минг бир қатламга, поғонага, тоифага бўлди.
Бу поғона – бу зинапоя пиллапоялари фақат ва фақат изҳор орқали забт этилади, дил изҳорига мубталоларгагина унинг на қўл, на нигоҳ етмас юксакликлари сари йўл олиш «чиптаси» берилади, бироқ марра олис, беҳад олис – яхшиям, забт этиб бўлмас даражада олис…
* * *
Газета ёки журналда лоақал битта ҳикоям босилармикан, деган орзу тушларимга кириб чиқарди.
«Шарқ юлдузи» журналига иккита ҳикоя бердим. Сал кам икки йил қатнадим чоғи! Менга кўзи тушган замони наср бўлими мудири Шукур Холмирзаевнинг пешонаси тиришиб-афти бужмайиб кетади. «Сенга нима бор бу даргоҳда?!» дегандек чимирилади. Ижодий ходим Турсун Иброҳимов эса ипакдай мулойим қарши олади, ҳатто кўзойнагининг тепасидан мўралаб, меҳрибонларча нигоҳ ташлайди, илтифот кўрсатади ва ҳар сафар, «Кейинроқ хабар олинг, ука, ўқиб қўяман» дейди, шивирлаб. Зоҳир Аълам ҳаётида илк бор бундай фавқулодда ҳодисага рўпара келган одамдек, «Ҳалиям ўқимадингизми?» деган маънода хизматдошига нигоҳи билан танбеҳ беради, бош чайқайди, елка қисади.
Кутилмаганда ҳикояларим таҳририятга янги ишга келган Мурод Муҳаммад Дўст ихтиёрига ўтди. Мурод акадан умидим катта эди. Ака ҳаммасидан билимдон, бошқача эди-да! Эринмадим, янги куч-ғайрат билан Пушкин кўчаси 1-уйга бўзчининг мокисидек бориб-келишда давом этдим. Бироқ у кишидан ҳам ҳадеганда жавоб бўлавермади ва хайрият, ёруғ кунларнинг бирида худди ҳозир эшикдан кириб келишимни сезиб, кутиб турган одамдек, гапни кўпайтирмади – иккала ҳикоямни икки қўллаб қўлимга тутқазди-да, узил-кесил жавобимни берди:
– Манави ҳикоянгиз ярамайди, жўра, манавинисини эса Америкада чиқарса бўлар, лекин бизда эмас!
Тамом! Нафақат «Шарқ юлдузи»нинг, адабиётнинг эшиги қарсиллаб бетимга ёпилгандай бўлди. Сағир, уй-жойсиз гўдакдай кўчада қолдим…
Кейин-кейин тушундим – акалар мени аяшган, кўнглимни синдирмаслик учун «Ҳикоянг ярамайди» деган гапни очиқ айтишни исташмаган… Таҳририятга танда қўйган кезларим қанчалар ранжиган бўлсам, кейинчалик ҳикояларим ўша ҳолида ҳақиқатан хом эканлигига иқрор бўлдим. Ўша аҳволда журналда босилиб кетмаганига қувондим.
Дастлабки ҳикоям «Фан ва турмуш» журналида (Тоҳир Малик таҳририда), кейингиси «Гулистон» журналида (Эркин Аъзам таҳририда) босилди, эътиборга тушди. Ҳикояни қўя турайлик, у пайтлар тўрт сатр хабар-информациянгиз чиқса, газетхонлар, журналхонлар назаридан четда қолмасди, албатта, икки оғиз ширин сўз эшитар эдингиз…
Биринчи китобим – «Ҳовли этагидаги уй» тенгқурларимга нисбатан ҳийла кечроқ чоп этилди. Ҳожиакбар Шайхов ва Шавкат Туроб муҳаррирлигида чиқди. Матбуотда муносабатлар билдирилди.
* * *
Ёзувчи – Аллоҳ таолонинг хос бандаси. Нодир-ноёб бандаси. Эркатойи. Биласиз, ўзбек оиласида эркатойнинг «имтиёз»лари кўп: шўхлик қилади, танбеҳлардан чўчимайди, айтар гапини яширмай айтади. Танқидлари-ю тўполонлари оғир олинмайди. Шу маънода жамият бир оила бўлса, ёзувчи бамисоли унинг эркатой фарзанди. Оддийдек кўринган бу ўхшатишнинг ижтимоий аҳамияти нақадар чуқурлиги англаб етилган жамият буткул соғлом ривожланиш йўлини танлаган ҳисобланади.
Бадиий адабиёт ўзи топган, кашф этган, яратган нореалликлари, ғайриреалликлари билан ҳаёт реаллигини мудом маъно-мазмунга тўлдириб туради, уни шакллантиради, ривожлантиради, унга жозиба бахш этади. Уни йўлга ҳам солади. Бадиий тафаккур мўъжизаси миллат, халқ, Ватан мўъжизасидан қадимийроқ, сеҳрлироқ, синоатларга бойроқ. Қимматроқ! Адабиётнинг жамиятдаги ўрни ва аҳамиятини кенг омма онгига чуқур сингдириб бориш – Ватан, халқ, жамият ҳақида, умуммиллий дид-савия ҳақида қайғуриш демакдир.
* * *
Яратилган ва яратилаётган асарларимизни зинҳор эътибордан четда қолдирмаймиз, албатта, уларнинг борига шукр. Лекин адабиёт шукрона майдони эмас. Шукрона адабиёт – турган жойида депсинаётган, кўлмаклашаётган адабиётдир. Энг арзанда ижод намуналари ҳам вақт ва замон ўзгаришларига дош беролмаслигига мисоллар қалашиб ётибди. Жаҳоний адабий эврилишлар аллақачон бир хиллик, бир туслик, силлиқлик, сийқаликдан юз ўгирган. Фавқулодда адабиёт эса сертикан ва тошлоқ сўқмоқларда яратилиши, мезонлар бузилган манзилларда дунёга келиши исботини топган.
Адабиётнинг ижтимоий аҳамиятини камситмаган ҳолда, уни шиор қилиб олиб, бадииятни насиҳатбозлик, ўгитбозлик даражасига тушириб қўймаслик тарафдориман. Адабиёти, ёзувчиси насиҳатбоз бўлган омма насиҳатталаб китобхонга айлана боради, бунинг оқибатида адабиёт ютқазади, бадиий дид ютқазади. Эмин-эркинлик кенгликларида қанот қоқиб парвоз қилаётган бадиий тафаккур эса пировардида китобхонни ҳам эмин-эркин фикрлашга ўргатади, дунёнинг барча шодумонликларидан – юксак мақомдаги гўзалликларидан баҳра олиб яшашга одатлантиради.
* * *
Соғлом ижодий муҳит ижодкорлар учун қанчалик қулайлик, эмин-эркинлик яратса, ундан кўп сонли мухлислар, шинавандалар ҳам шунчалик баҳраманд бўладилар. Муҳими, мана шундай жараёнда миллий бадиий дид тобланади, шаклланади. Талабчанлик орта боради.
Аслида шоир-ёзувчи оқ қоғоз олдида ёлғиз, ёзишга киришган мавзуси билан яккама-якка олишгани-олишган, қисмати шу унинг. Шундай «муҳораба» майдонида ғалаба қозонишида эса унга фақат ва фақат Илоҳий қудрат ҳамда зоҳирий ва ботиний ижодий муҳитгина мадад бера олади.
* * *
…«Янги аср авлоди» нашриёти жамоасининг беминнат кўмагида чоп этилган ушбу тўрт жилдлик мажмуанинг дастлабки жилдини «Ҳикоя» деб номладик, иккинчи жилддан «Қисса»лар ўрин олди. Учинчи китоб «Роман» бўлди. Булар – қирқ йиллик ижод хирмони. Ҳар бир ҳикоя, қисса, романнинг ўз тарихи бор, яратилиш жараёни бор. У ёки бу қаҳрамон, у ёки бу образ қай сабаблар билан дунёга келди, батафсил тушунтириш қийин. Уларнинг аксарияти турли муносабатлар билан ёдга тушади, ҳасрат дафтарини очади – суҳбатга чорлайди. Кўнгил тўлганлари бор, тўлмаганлари бор. Баъзан қайта англаш, қайта идрок этиш, қайта образ яратиш иштиёқи қайта қўлга қалам олишга ундайди.
Ҳикоя, қисса ё роман ўқиб, таҳлил-танқид қилиб, мулоҳаза ёзиш ҳазил иш, ҳазил меҳнат эмас. Мен уларнинг барини ўзим учун алоҳида қимматли, алоҳида аҳамиятли-ардоқли ИЗҲОРлар ўрнида қабул қиламан, ардоқлайман. Хоҳ ижобий, хоҳ танқидий мулоҳазалардан мамнуният ила фақат ва фақат сабоқлар излайман. Шу боисдан ҳам уларни мумкин қадар асраб-авайлаб келдим. Айрим ўринларда жузъий қисқартиришларга тўғри келди, буни азиз муаллифларимиз тўғри тушунадилар, деб ишонаман, лекин бир ҳақиқатни самимият ва ғурур ила айтай: ушбу жилдда жамланган ҳар бир ИЗҲОР нафақат менга, балки муайян ижодий муҳит, кайфият яратган ҳолда адабиётга, ижодга, китобга, китобхонга, мутолаага, бадиий дид тарбиясига хизмат қилади.
ИЗҲОРларга югуртирган кўзларингиздан нур аримасин, азизлар!
Хуршид ДЎСТМУҲАММАД
ПУБЛИЦИСТИКА – ФИКР ОЛОВИ
АНДИША ҲАҚИДА СЎЗ
«Турли даврларда виждон турлича бўладими?» деган савол беришади. Йўқ, виждон бутун инсоният тарихида бир хил бўлади. Даврнинг, маконнинг аҳамияти йўқ унинг учун! Қишда бир виждон, ёзда бўлакча виждон деган тушунча йўқ. Андиша эса «виждон» деб аталмиш жуда чуқур, жуда кўламли инсоний фазилатнинг бир бўлаги, холос.
Инсонни инсон қилиб турган фазилатлар бир биридан алоҳида-алоҳида намоён бўлмайди. Ҳатто иллатлар ҳам фазилатлар орасида кун кечиради. Лекин бирон кишини таърифлаганда ақлли, илмли, одобли, имонли, виждонли, андишали деб унинг фазилатлари алоҳида-алоҳида тилга олинади. Шу маънода андиша виждонга нисбатан тор тушунча. Лекин қанчалик тор бўлмасин, бу билан андишанинг моҳияти, аҳамияти камайиб қолмайди. Таъбир жоиз бўлса, андишани таомга солинадиган тузга ўхшатиш мумкин. Туз солинмаган ҳар қандай тансиқ таом ҳам бемаза бўлади.
«Ҳамма андишали бўлиши шарт!» дея фармони олий эълон қилиш ҳуқуқим йўқ. Ниятим ҳам йўқ. Истагим бор, холос. Қолаверса, андиша бир буюм эмаски, уни бировга ҳадя этсанг, улашсанг.
Андишали бўлишни ўргатишнинг иложи йўқ.
Оддий инсоний муносабатлар ҳаддан ташқари мураккаб. Ҳамманинг фикр-ёди ўзи мўлжаллаган юмуш билан банд. Суриштириб келсангиз, ҳар бир илиқ муомала остида жиндек бўлса-да, тама бор. Манфаат бор. Холис, беминнат, бетама меҳр-оқибат оз, жуда оз. Бундай муносабат учун фурсати йўқ одамларнинг. Бироқ андишани унутишга ҳаққимиз йўқ. Андиша одамлараро муносабатни равонлаштириб турадиган бамисоли машина мойи. Кишиларнинг асабини, саломатлигини, иноқлигини, қолаверса, инсоний гўзаллиги – латофатини сақлаб турувчи бир посбон!
Биз принципни, талабчанликни аксарият инсоннинг шахсини оёқости қилиб ташлаш деб тушунамиз. Дуч келган одамнинг шахсиятини дуч келган жойда оёғимиз остига олиб тепкилаймиз. Бунга ҳеч ким ҳақли эмас. Ҳатто жуда яхши одам ҳам жуда ёмон кишини бундай ҳақоратлашга ҳақи йўқ. Соф ўзбекона андиша «таркиби»да қатъийят ҳам, принципиаллик ҳам бор.
«Соф ўзбекона» деганда нимани назарда тутмоқдаман?
Рус адабиётини, хусусан, ўзим кўнглимга яқин тутган Фёдор Достоевский асарлари қаҳрамонлари муносабатида биз тушунган маънодаги андиша учрамайди. Иван Тургеневнинг «Оталар ва болалар» романида ҳам йўқ. Чет эл адабиётига мансуб асарларда ҳам деярли учрамайди бу сингари нозик туйғулар. Бўлса ҳам менинг кўзим тушмаган. «Ўзбекча – русча» луғатни варақлайлик. «Андиша» сўзининг таржимаси сифатида «опасение, боязнь» деган сўзлар келтирилган. Мутлақо нотўғри. «Благоразумно, обдуманно, осмотрительно» деган мазмунлар ҳам келтирилган. Булар бизнинг талқинимиздаги андишага яқин маънони англатаётгандек, аммо-лекин уларда соф ўзбекона андишанинг бутун бойлиги, зарофати йўқ. Рус тилидай бой тилда бизнинг «андиша»нинг муқобил таржимаси йўқ. Демак, бундай туйғунинг ўзи йўқ бу халқ вакилларининг табиатида. Унинг қандайдир кўринишлари бўлса бордир, холос.
Машҳур Талейраннинг (1754 – 1838) гапи бор: «Виждон, виждонли кишилар билан муомаладаги одамларга жуда катта фойда келтиради». Бор гап. Ҳаётда учрайди бундай ҳолатлар. Бировнинг андишалилигидан фойдаланиб қолишга уринадиганлар учрайди. Масалан, андиша қилиб «йўқ» дея олмагани учун, бировнинг раъйини қайтаролмагани учун атайин уни қийин, мушкул аҳволга солиб қўядилар. Бу, энди, кечирасизу, разиллик, аблаҳлик!
Ким нима деса десин, андишали одамнинг ҳаёти гўзалроқ, бойроқ, мазмунлироқдир.
(26 май 1989. Республика радиоси орқали эшиттирилган суҳбатдан)
