Kitabı oku: «Саха саарына Тэрис», sayfa 3

Yazı tipi:

Айыы Үөрэҕин туһунан

Мин, Полина Васильевна Ноговицына, аҕабынан Мэҥэ Хаҥаластан, Амматтан, ийэбинэн Ньурбаттан төрүттээхпин. Оҕо caahым күөх Ньурбаҕа Бүлүү өpүhүн биэрэгэр ааспыта. Оскуоланы бүтэрэн баран, дьоллоох Дьокуускай куоракка киирбитим, быраас үөрэҕин баһылаары медицина факультетыгар үөрэммитим. Онтон дойдубар терапевт бырааһынан үлэлээбитим. 1994 сыллаахха куоракка үөрэнэ киирбитим уонна 1996 сыллаахтан эндокринолог идэтин ылан куоракка үлэлии сылдьабын.

Ол сылдьан Айыы үөрэҕин туһунан истэр этим, ол гынан баран чуолкай өйдөбүлүм суоҕа. Ньурбаҕа үлэлии сылдьан, Валентина Александровна Седых, Любовь Антиповна Федорова, Светлана Николаевна Иванова уо.д.а. буолан Н.К. Рерих, Ошо кинигэлэрин ааҕарбыт. 80-с сылларга ити кинигэлэри булар ыарахан этэ. В.А. Седых Москваттан сакаастаан ылара. Ыйга биирдэ көрсөн санаабытын үллэстэрбит. Итэҕэлгэ интэриэһим онтон күөдьүйбүтэ.

Оскуолаҕа үөрэнэ, устудьуоннуу сылдьан, Саха поэзиятын интэриэһиргээбитим. Сэмэн Данилов, Өксөкүлээх Өлөксөй, Алампа, Варвара Потапова, Анна Парникова хоһооннорун аахпытым. Онно саха итэҕэлин билбэт эбиппин диэн өйдөөбүтүм.

2005 сыллаахха дьүөгэм: «Айыы балаҕана аһылынна, онно барыахха», – диэбитигэр, онно тиийбитим. Саҥа дьыл саҕаланыыта этэ. Таҥхалааһын кэмигэр тиийбитим. Тэрис, Уйусхаана, Намыйа, Айыына, Саҕаана үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ.

Айыы үөрэҕэр сылдьан дьарыктанан барбытым. Бэйэм көрүүм, ис туругум олох уларыйбыта. Бутулла сылдьыбыт санааларбын сааһылаабытым. Айыы үөрэҕэ ки-һи ис кутун бөҕөргөтөр. Олоххо түгэхтээх, инникигэ эрэллээх буоларга үөрэтэр эбит. Мин Айыы үөрэҕэр сылдьарым үлэбэр улахан суолталаах дии саныыбын. Ыарыһахха сөптөөх диагноз туруорарга, истиҥник кэпсэтэргэ, ыарыыта туохтан саҕаламмытын быһаарарга, ыарыһах ис күүһүн ыарыыны утары oxcyhapгa туһаайарыгар көмөлөөх. Үксүгэр ыарыы үөскүүрүгэр киһи бэйэтэ оҥорбут алҕастара, сыыһата-халтыта, санаа-оноо баттыктара тиэрдэллэр. Онтон хайдах босхолонору, быыһанары сатыахха, аар айылҕа туох диэн этэрин истиэххэ наада. Ону барытын Айыы үөрэҕэр сылдьан өйдөөтүм диэххэ сөп.

П.В. Ноговицына,
үрдүкү категориялаах эндокринолог быраас

Тэрис «Кут-сүр» түмсүүтэ уонна Айыы үөрэҕэ

Тэрис саха норуотун мyyдараһа олоҥхоҕо, былыргы сэһэннэргэ, алгыстарга, тойуктарга, өс хоһоонноругар сөҥө сылдьарын бэрт эрдэттэн билэн-көрөн, бу муудараһы «Кут-сүр» түмсүү түмпүтүгэр олоҕуран, өссө 1990 сыллаахха «Айыы үөрэҕэ» диэн кыра үлэни oҥорбута. Оттон 1993 сыллаахха эмиэ итинник ааттаан улахан үлэни таһаартарбыта. Дьэ, бу кэмтэн ыла Айыы үөрэҕин үөрэтии өссө дириҥээтэ, кэҥээтэ. Элбэх мунньах буолла, мөккүөр да баар… Тэрис салалтатынан «Кут-сур» кыһа туомнары бэрээдэктээһиҥҥэ, өйдөбүллэри чопчулааһыҥҥа элбэх үлэни ыытта. Онно биллибитинэн, билиҥҥи кэмҥэ саха норуотун итэҕэлэ уонна философията бииргэ силлиһэн сылдьаллар эбит. Ол иһин бу икки эйгэни араара сатааһын оҥоһуллубата. Саха норуотун муудараһа тыыннаах буолар ньымалары түмүү өттүнэн барбыт. Ити быһыытынан итэҕэл уонна философия арахсыбатах. Аны Айыы үөрэҕэ сүрдээх дьэҥкэ тиһиктээх (систиэмэлээх) эбит. Бу тиһиккэ олоҕуран 63 сүрүн өйдөбүл баар буолар. Киһи бу өйдөбүлү тутуһан сылдьыахтааҕын былыргылар Айыы суолун батыһыы дииллэр эбит. Ити курдук, биһиги Айыы үөрэҕин ис хоһооно Айыы суола диэн тиһиккэ тирэнэрин билэбит.

Тэрис «Кут-сүр» кыһаны тэрийэн, салайан, биһиэхэ саха омук аан дойду тутулун, киһи, олох, өлүү туһунан былыр-былыргыттан иитиэхтээн илдьэ сылдьыбыт төрүт өйдөбүлүн, «сэһэнин» хомуйан, мунньан, сааһылаан, бар дьоҥҥо тириэрпит суолтата туохха да тэҥнэммэт, билигин норуоппут духуобунай баайын сөргүтэн, «саҥа тыын» укта. Тэрис үлэлэригэр төрүт итэҕэлбит эрэ буолбакка, төрөөбүт тылбыт-өспүт эмиэ иккиһин эргийэр диэххэ сөп.

Өссө 1990 сыллаахха «Саха кэскилэ» идиэйэтинэн Туймаада хочотугар Дьокуускай куоракка аан бастакынан Дьөһөгөй Айыыга анаммыт саха ыһыаҕа ыһыллыбыта. Бу хамсааһыҥҥа Тэрис, Дабыл, Уххан курдук хор-сун уолаттарбыт туруорсан, аны Дьокуускайга сайын аайы ыһыах ыһыллан, дьон-сэргэ сахалыы тыына уһаан, кута-сүрэ бөҕөргөөтө диэн бүгүн толору этэр кыахтаахпыт.

Аны 2004 сыллаахха Дьокуускай дьондойор саалыгар Сайсарыга Айыы дьиэтэ норуот көмөтүнэн тутуллан үлэҕэ киирэр. Дьиэ тутуллубутун кэннэ, Айыы үөрэҕэ салгыы сайдыбыта. Үөрэнэр дьон таһымнара үрдээн, духуобунай иитии диэн баар буолбута. Бу кэмҥэ Айыы үөрэҕин туһунан 30-тан тахса кинигэ, брошюра оҥоһулунна. Олортон сүрүн кинигэлэр манныктар:

– «Айыы туомнара» (үлэлиир дьоҥҥо эрэ бэриллэр);

– «Символ религии Айыы» (итэҕэл туһунан саамай кылгас кинигэ);

– «Саха итэҕэлин кылгас тылдьыта» (итэҕэл туһунан орто кинигэ).

Онон билиҥҥи кэмҥэ саха киһитин, ыччатын сиэрдээх киһи оҥорорго Л.А. Афанасьев 20-тэн тахса сыл тэрийбит, сааһылаабыт, түбүгүрбүт унньуктаах үлэтэ сүүнэ улахан көмөлөөх. Эттэххэ, суруйдахха түргэнин иһин, бу барыта үтүмэн үлэ, элбэх сыра-сылба түмүгэ буолар. Оннук айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар үтүө-мааны дьоһун киһибитигэр Тэрискэ саха дьонун аатыт-тан барҕа махтал тылын этиэххэ, аман алгыс тылын аныахха! «Айыы үөрэҕин» аҕата, «Кут-сүр» кыһа түсчүтэ – Тэрис муударай сааскынан итии, истиҥ эҕэрдэ буолуох-тун! Туску!

М.А. Попова,
учууталлар учууталлара,
«Кут-сүр» түмсүү чилиэнэ
Муус устар ый, 2017 с.

Саха итэҕэлин сөргүппүтэ

Оччотооҕуга Лааһар уол тутуу биригээдэтин кытта кэлсэн, Халбаакы саҥа оскуолатын тутуспута дииллэрин истэрим. Ити 1970 сыллар диэки буолуохтаах, саҥа типовой оскуоланы элбэх киһи, омук кыттыылаах тутуу быһыылааҕа… Сэбиэскэй да кэмҥэ тутуу көхтөөхтүк уонна чопчу болдьоҕор бүтэр идэлээх этэ.

1988 сылтан, Халбаакы оскуолатыгар үлэлиир кэммэр, биһиги Лааһарбыт аата улам-улам иһиллэн, аны Айыы үөрэҕин тарҕатааччытын, сүбэһитин быһыытынан биллэн барбыта. 1994 сылтан ити итэҕэл үөрэҕэ бүтүн өрөспүүбүлүкэ бары оскуолаларыгар предмет быһыытынан киирэн, үрдүк таһымнаах кэмпириэнсийэлэр, араас авторскай көрсүһүүлэр, бырайыактар буолан, сир-сиргэ тэнийэн, тарҕанан барбыта… Уһун сылларга хам баттана сыппыт норуот талааннаахтара итэҕэл араас таһымнарыгар бэйэлэрин идэлэрин тарҕатан, кыттан, бииртэн биир ураты дьарыктаах дьоммут бу итэҕэлгэ кыттыһан, үлэлэһэн норуокка үрдүк өрө көтөҕүллүү, сайдыы буолбута. Ол курдук, хас да түгэҥҥэ Халбаакы орто оскуолатыгар ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүүлэргэ Лазарь Андреевич-Тэрис салайсан, кыттан өрөспүүбүлүкэ учууталларын олус үөрдүбүтэ. Бу – Саха норуотугар баар сиэр-туом инникитин дьону сомоҕолуо, түмүө уонна аан дойду биһиги итэҕэлбитин билиниэ диэн. Кырдьык, Лазарь Андреевич элбэх научнай үлэтин сүрүн хайысхатынан норуот сурукка киирбитин, үһүйээҥҥэ-кэпсээҥҥэ хаалларбытын түмэн, анааран бу улууканнаах үөрэҕи төрдүн-төбөтүн элбэх сылларга саа-һылаан дьонугар бэлэх оҥордо… Бу уу сахалыы иитиилээх тыа оҕото элбэх кыһалҕаны көрсөн, олоҕун суолун дьулуурунан, билиитинэн соломмут, айылҕаттан дириҥ билиини-көрүүнү иҥэриммит, үгүс кырдьаҕаһы кытта алтыһан, ити ытык иэһин толорон, норуотун иннигэр ууран биэрдэ… Дьэ, ким хайдах өйдүүрэ – ол кини бэйэтин духуобунай өйүн-санаатын ситиитин таһымыттан тутулуктаах. Холобура, миэхэ, тыаҕа, сайылыкка иитиллибит киһиэхэ, кини суруйуулара дууһам туругар сайа өтөн киирэр, ол курдук ылынабын, билэбин. Истэр буоларым ити кинигэҕэ киирбит араас туомнары, сиэрдээх буолуу үөрэҕин…

Тэрис үөрэҕэ олохпут биир сүрүн тосхоло, майгыта буолар диэтэхпинэ, сыыстарбатым буолуо…

Ити сылларга, билигин да буоларын курдук, улууларбыт дэммит дьоммут бу үөрэҕи киэр хайыһан, саха омук итэҕэллээх үһү дуо, бу тарбахтан эмэн таһаарбыт сымыйа үөрэх диэн халлааны таһыйар кэмнэрэ эмиэ көстөн ааһара… Ол да буоллар, дьон өйөбүлүн ылан, саха итэҕэлин үөрэх таһымыгар таһаарбыт атын үтүө дьоммут өйөбүлүнэн оскуолаларга таҥыллан үөрэтиллэн, саҥа көлүөнэ ыччат дьоҥҥо сырдык санааны, өбүгэ дириҥ муудараһын тиэрдэн, өссө даҕаны тупса туруо…

Билигин бу итэҕэлбитин өссө дириҥэтэн, дириҥ билиини салҕаан, былыргы өбүгэ тааска хаалбыт кистэлэҥ урууна үөрэҕэ, саха омук саҥа үйэҕэ атыннык иэҕиллэн, тыыннаах буолуохтаах туругун булунар күлүүһэ аһыллыахтаах…

Дьэ оччоҕо бүтүн Аан дойдуга бары итэҕэллээхпит дэнэр улуу омуктардыын тэҥҥэ сайдан, бииргэлэһэн бу саха диэн улуу олоҥхолоох, улахан итэҕэллээх, сэмэй, муударай омук баарын билинэр, биир хардыынан, биир тыынынан олорор, өйдөһөр кэрэ кэмнэр кэлиэхтэрэ буолуо… Оннук үйэлэри өтө көрөн, итэҕэл олугун норуотугар суруйан хаалларбыт үтүө өҥөлөөх, анатыылаах киһибит буолар бу Лааһар Андреевич Афанасьев-Тэрис.

Бу сайдыылаах, тэтимнээх үйэҕэ итэҕэли норуокка хаалларбыт, тарбахха баттанар биир сүдү киһибитин Лазарь Андреевич Афанасьев-Тэриһи умнар сатаммат.

П.Д. Ердашева,
СӨ үөрэҕириитин туйгуна,
норуот маастара

Айыы Суолугар сирдьиппит

Лазарь Андреевич-Тэрис орто туруу бараан дойдуга Айыы санаанан олорбута, айбыта-туппута, үлэлээбитэ-хамсаабыта. Кини бу олохтон барбытын да иһин, тоҕо эрэ, билигин күн сиригэр баар – норуотугар сырдык, ыраас суолдьут курдук сылдьар дии саныыбын.

Айыы суолга сирдиир Ытык киһибит Лазарь Андреевич Афанасьев, филологическай наука кандидата, өбүгэбит кэскили кэрэһилиир санаатын кэрдиистэрин чинчийэн түмэн, «Айыы итэҕэлэ» үөрэҕин тиһик гынан, сурукка-бичиккэ киллэрбитэ. Бу үөрэх саха олоҕун бары эйгэтин хабар, ол курдук, киһи орто дойдуга сиэри-туому, төрүт үгэһи, төрүт тылы, төрүт дьарыгы, төрүт аһы, төрүт хамсаныыны бэйэтиттэн араарбакка тус олоҕор таба туһанан, Айыы суолугар сөпкө үктэнэригэр суол ыйар.

Айыы үөрэҕэ айылҕаны кытта ыкса ситимнээх, киһи бэйэтин кыаҕын, өйүн-санаатын, күүһүн өйдүүргэ, тулалыыр эйгэни, айылҕа кистэлэҥнэрин быһааран билэргэ, олоҕу-дьаһаҕы анаарарга, өйдүүргэ кыаҕы үөскэтэр.

Айыы үөрэҕэ киһи кутун-сүрүн туругун айыылардыын ситимнээн көрдөрөр. Биирдиилээн киһи бэйэтин кута чөл, сүрэ күүстээх, отуора олохтоох буоларын туһугар харыстанар сиэри-туому, үгэһи өйдөөн-төйдөөн, санаан туран, сарсыҥҥы сардаҥалаах, кэлэр кэскилин туһугар кыһалларыгар такайар-үөрэтэр. Бу барыта саха омук тыыннаах буолуутун, сайдыытын, чөл буолуутун мэктиэлиир. Айыы үөрэҕэ ыччаты сиэрдээх майгылаах, оттомноох, дуоспуруннаах, түс-бас буоларга уһуйар кыахтааҕын дьон-сэргэ өйдүүр, ылынар.

Мин саха норуотугар Айыы суолбутун ыйбыт сүдү киһилиин, Лазарь Андреевичтыын, култуура уонна духуобунас эйгэтигэр үлэлии сылдьан алтыспыппыттан киэн туттабын. Кини үлэлэрин мэлдьи ааҕарым. Тэрис киэҥ далааһыннаахтык, хабааннаахтык үлэлиириттэн олус сөҕөрүм уонна ханна эрэ наһаа үрдүккэ сылдьан үлэлиирэ, олус муударай дьоннуун алтыһара буолуо диэммин толло саныырым. Онтон Тэристиин алтыһан баран, кини киһи быһыытынан олус чараас, уйан сүрэхтээх эбит дии санаабытым. Үөһээ салалта киниэхэ болҕомто уурбатыттан олус диэн сөхпүтүм уонна соһуйбутум. Ол гынан баран, Лазарь Андреевич норуокка ыкса чугас этэ, үгүс дьоннуун алтыһара, кинини сэһэнньит, бахсы, сүбэһит, духуобунай учуутал быһыытынан билинэллэрэ.

2002 сыл бэс ыйын саҕаланыытыгар Дьаҥхаадыга кулууп дириэктэринэн үлэлии сырыттахпына, И.И. Шамаев «дьөһүөлдьүттэр семинардарын ыытыс» диэн эрийбитэ. Л.А. Афанасьев-Тэрис уонна А.Н. Павлов-Дабыл биир нэдиэлэлээх «Кут-сүр» кыһа үөрэҕин ыыппыттара. Улуустартан 17 киһи кэлэн кыттыбыта уонна сааһыламмыт өбүгэ үөрэҕиттэн элбэҕи билэн бардыбыт диэбиттэрэ. Тэрис сарсыарда «Сарыал хамсаныытын» көрдөрбүтэ. Орто уҥуохтаах киһи сиртэн олус чэпчэкитик тэйэ-тэйэ, ис-иһиттэн көтөн эрэр курдук хамсаныылары оҥорон көрдөрбүтэ билиҥҥээҥҥэ диэри харахпар бу көстөр курдук. Бэйэтин олус кыанар, сахалыы дириҥ сэһэннээх киһи баар эбит диэн сөҕө-махтайа санаабытым. Ити кэмнэргэ биһиги кулууппут үлэтин хайысхатын көрдөнө сылдьар этибит. Сахалыы куттаах-сүрдээх дьоммут Лазарь Андреевич уонна Анатолий Павлович ис сүрэхтэриттэн тахсар сэһэннэриттэн, өбүгэлэрбит силистээх олохторуттан-дьаһахтарыттан, сиэрдэриттэн-туомнарыттан ситимнээх «Айыы үөрэҕэ» тиһигин оҥорбуттарын өйдөөбүппүт. Дьаҥхаады нэһилиэгин общественноһа Айыы үөрэҕин үөрэттэхпитинэ эрэ үүнэр, сайдар суолу тобулуохпут диэн санааҕа кэлбитэ. Онон сынньалаҥ киин үлэтин бырагыраамата үгэс сыллааҕы эргииринэн – ыйдар суолталарыгар, үгэстэригэр тирэҕирэн оҥоһуллубута. Үгүс сахалыы куттаах-сүрдээх, айдарыылаах, дьоҕурдаах, дьаныһан дьарыктанар дьону уонна учуонайдары кытта алтыспыппыт. Үгэс сыллааҕы эргиирэ – кырдьык, бу үөрэх саха олоҕун бары эйгэтин хабар. Араас сиэр-туом, ас-таҥас, оҥоһуктар, хамсаныы, олох эйгэтэ – ити барыта Айыы суолун тутуһарга аналлаахтар. Итилэр бары холбоһон сахабыт сиэрин-майгытын, дьоҕурун үөскэтэллэр. Дойдум Төхтүр күн бүгүҥҥэ диэри сахалыы эйгэтин тутан олорор: уус кыстыга тыаһыыр, сылгы, ынах көрөллөр, төрүт иискэ, төрүт тыаска, дорҕооҥҥо идэтийдилэр, ытык сирдэрин үөрэтэллэр, иччилииллэр…

2013 сыллаахха Дьокуускайга Арчы дьиэтигэр үлэлии кэлбиппэр, В.Н. Луковцев «Кут-сүр» кыһа иккис мөһүлгэтэ буолар, онно тугу эрэ толкуйдааҥҥын ыытаар диэн эппитэ. Ити сыл кулун тутар ыйыгар киин куораппыт сахалыы тыыннаах дьоно Айыы үөрэҕин 24 сыллааҕы үлэтин түмэн, киэҥ араҥаҕа таһаарар дьоро тэрээһин оҥорбуттара. Манна Л.А. Афанасьев-Тэрис, А.Н. Павлов-Дабыл, Б.Ф. Неустроев-Мандар, А.С. Федоров, В.Ф. Яковлев, И.И. Николаев-Уххан, Г.С. Попова-Санаайа, С.И. Петрова уо.д.а. өбүгэ үөрэҕин ситимнэрин кэпсээбиттэрэ, билиһиннэрбиттэрэ.

Итэҕэл сугулааннарын И.И. Шамаев иилээн-саҕалаан ыытан кэлбитэ, кини кэнники сылларга тэрийэр дьон баар буолбута үчүгэй, ыытааччы эрэ курдук буоллум диэн үөрүүтүн үллэстэрэ. Бу кэнники сылларга Саввинов А.В.-Алгыстаах Өлөксөөн, Тэрис кэнниттэн, «Айыы итэҕэлэ» тэрилтэ үлэтин сүрүннүүр. Кини сүрүннээһининэн Аммаҕа, Намҥа, Боотулуга, Булгунньахтаахха уо.д.а. сирдэргэ Айыы дьиэлэрэ үлэлээн эрэллэр.

Айыы итэҕэлин сэһэнньитэ А.Н. Павлов-Дабыл ый аайы нэһилиэнньэҕэ Айыы үөрэҕин үгэс сыллааҕы эргиирин өйдөбүлүнэн сэһэннэри ыытар, Саха араадьыйатыгар анал биэриилээх, хаһыаттарга суруйар. Дьокуускай куоракка Арчы дьиэтин духуобунай хайысхаҕа үлэтин чопчулуур үлэ барар.

«Кут-сүр» түмсүү ааспыт үйэ 90-с сылларыттан, номоххо киирбит Эллэй Боотур саҕаттан саҕаламмыт, итэҕэлтэн үөскээбит Үрдүк Айыылары кытта алтыһар, ситимнэһэр ыһыах үйэлээх үгэһин олоххо киллэриини саҕалаабыта. Бу үтүө үгэскэ олоҕуран Аллараа Бэстээххэ «Төлкө» эр дьон түмсүүтэ саха дьонун өйүн-санаатын түмэр, сааһылыыр, сүрэҕи сүүдүтэр былыргы ыһыах сиэрин-туомун сөргүтэргэ дьулуһаллар. Кинилэр айылҕабыт уһуктар – сайыҥҥы уһун күннээх бэс ыйын 21—23 күннэригэр, былыргы сиэринэн-туомунан ыһыах ыыталлара үгэскэ убулуйда. 2014 сылга төлкөлөр сирдэригэр Айыы итэҕэлэ – уон икки сыллаах мөһүлгэ өйдөбүлүгэр олоҕуран, Үрдүк Айыыларга сүгүрүйэр ыһыах аартыгын Л.А. Афанасьев бэйэтинэн тахсан арыйбыта, Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо сүгүрүйэр тоҕус дабатыылаах алгыс сиэрин-туомун оҥорбута.

Тэрис Айыы үөрэҕэр хас биирдии Айыыга норуотун өйүн-санаатын, билиитин-көрүүтүн, дьоҕурун-сатабылын, этин-сиинин сайыннарар, кэрэһилиир санаа кэрдиистэрин түмэн тиһик гынан сурукка-бичиккэ киллэрбитэ олус туһалаах. Бу үөрэх саха олоҕун бары эйгэтин хабар: сиэр-майгы сыһыана, олох тэринии, төрүт майгыны олохсутуу, ыал кэскилэ, арыгыны тэйитии, ыччаты тоҕус моһолтон сэрэтии туһаайыыта, төрүт алаас хамсаныытын тиһигэ, ытык сирдэргэ сыһыан, саастарынан Айыы туомнара ситимнээн өйдөнөр, ылынар гына кинигэҕэ барытын сааһылаан суруйбута норуотугар сүдү бэлэх – алгыстаах олоххо сирдиир үлэлэр.

Лазарь Андреевич туруоруммут сыалын, санаатын тэрийэн олоххо киллэрэр сатабыллаах дьоҕурдааҕа.

Сахалыы халандаарынан алтынньы ый түмсүүнү төрүттүүр, или олохтуур суолталаах. Айыы үөрэҕинэн былыр бу кэмҥэ Улуу добдурҕа буолара, онтон аныгы кэмҥэ эти-сиини көрүнэллэр, санааны билсэллэр, саҥа былааннары оҥороллор, уруккуну кэриэстииллэр, кэлэри кэрэһилииллэр диэн өйдөбүллээх. Ол сиэринэн 2006 сыл алтынньы ый 14 күнүгэр Дьаҥхаады нэһилиэ-гин олохтоохторун көҕүлээһиннэринэн, И.И. Шамаев салайааччылаах «Саха омук» общественнай киин, Л.А. Афанасьев-Тэрис, А.Н. Павлов-Дабыл түсчүттэрдээх, «Үс кут» общественнай түмсүү өйөөһүннэринэн Дьаарбаҥҥа Айыы Боотурдар ааттарын үйэтитэр баҕаттан өйдөбүнньүк «Улуу Ил» – ытык сэргэ туруоруллубута. Үс кутунан иитиллибит, айыы сиэрдээх-майгылаах, сүдү күүстээх Айыы Боотурдар сырдык тыыннарыгар сүгүрүйүү сиэрин-туомун Л.А. Афанасьев-Тэрис бэйэтэ ыыппыта. Тэрис Улуу Ил өйдөбүлэ алгыстаах санаанан салалларын туһугар кэнники сылларга эмиэ Дьаҥхаадыга тахсан сиэр-туом оҥорбута, кэпсэтии ыыппыта уонна саха буоларбыт быһыытынан уол оҕону төрүт үгэһинэн иитэргэ Айыы Боотурдар, Улуу добдурҕа өйдөбүллэрэ сүдү суолталаахтарын бэлиэтээбитэ. Бу тэрээһиҥҥэ үлэлэспиттэрэ Дьаҥхаады нэһилиэгин баһылыктара Ф.И. Тимофеев, И.Э. Яковлев, оскуола дириэктэрдэрэ А.А. Стручков, В.Н. Стручков, нэһилиэк олохтоохторо Д.К. Кочкин, Д.Д. Соловьев, Д.Е. Тарабукина, «Төлкө» түмсүү салайааччыта И.И. Румянцев, Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччы А.Н. Находкин, олоҥхоһут, алгысчыт П.М. Тихонов, Дьокуускайдааҕы Арчы дьиэтин үлэһиттэрэ, историческай наука кандидата П.П. Петров, ХИФУ профессора Г.С. Попова-Санаайа уо.д.а.

2015 сыллаахха чөл олоҕу тарҕатар «Төлкө» эр дьон уопсастыбаннай тэрилтэ, И.М. Романов аатынан Төхтүр орто оскуолата «Улуу Ил» тэрээһин программатыгар «Боотур омооно» күөн күрэһи киллэрбиттэрэ. Бырайыак ааптара төрүт култуура учуутала Дорхоон Дохсун буолар.

«Боотур омооно» бырайыак ис тыыннаах, ис эйгэлээх, бэйэтэ ис-иһиттэн тахсан кэҥээн иһэр. 2018 сыллаахха Дьокуускай куорат Күөх Хонуутугар Айыы Кыһатын иһинэн баар «Өһүө» аҕалар түмсүүлэрин өйөөһүннэринэн 4-с төгүлүн тэриллэн, «Боотур Омооно» өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымҥа ыытыллыбыта. Маннык үлэ уол оҕо төрүт сахалыы сиэринэн-майгытынан ис кыаҕын салайынарыгар, олоххо оннун буларыгар көмөлөөх. Ити курдук «Улуу Ил» тэрээһин үгэскэ кубулуйда.

Тэрис Айыы үөрэҕин тиһигин ньымаларын туһанан, уол оҕону төрүт үгэһинэн иитэргэ «Төлкө» түмсүү анал бырайыактарынан үлэлээбиттэрэ онус сылыгар барда. Үгэс быһыытынан ыытылла турар бырайыактар: «Уус кыһата» (Ф.Н. Максимов-Дьукка уус, Саха сиригэр бастакынан «Мандар Уус кыһатын» аспыта); «Тыл иччитэ», «Хатарыллыы», «Дьөһөгөй», «Үрдүгү дабайыы», «Боотур омооно», «Хотуур хоһууна» (Дорхоон Дохсун); «Төлкө» уһуйаан (И.И. Румянцев); «Булчут сэһэнэ» (С.Н. Филиппов); «Хомуур күрэх» (В.П. Емельянов), о.д.а. Бу үлэлэр оҕо улаатан иһэр кэрдиистэринэн кутугар-сүрүгэр сөп түбэһиннэрэн сайыннарар тосхоллоох ыытыллаллар.

2005 сыллаахха Лазарь Андреевич саха төрдө буолбут Эллэй Боотур номоххо, сурукка-бичиккэ киирбит түгэннэрин уларыппакка, «Эллэй Боотур» диэн уус-уран роман суруйбута. Бу айымньытын ааптар архыып матырыйаалларыгар уонна В.В. Ксенофонтов «Эллэйада» үлэтигэр олоҕуран суруйбута. 2017 сыллаахха Лазарь Андреевич Афанасьев-Тэрис тус бэйэтин этиитинэн, көмөтүнэн, ыйыытынан Л.В. Федорова тэрийэр, Казахстаҥҥа Астана куоракка ыытыллыбыт VI Тенгрианство конференциятыгар, «Эллэй Боотур романа» диэн дакылаакка соавтор быһыытынан кыттан кэлбитим. Тэрис «Эллэй Боотур» айымньытыгар уол оҕо кыра сааһыттан боотур буолан ситэн-хотон тахсарыгар утумнаах уһун иитэр-үөрэтэр (уһуйар) «Барҕа» үөрэх баарын суруйар. Барҕа хайысхата: 1) итэҕэлгэ үөрэтии (сиэри-майгыны үөрэтии, ис кыаҕы сайыннарыы); 2) Орто дойдуну үөрэтии (саха төрдө, атын омук сирин-уотун, географиятын, үөрэтии); 3) боотур үөрэҕэ.

Бу үөрэҕи анал бырайыактарынан олоххо киллэрэ сылдьар уһуйааччынан фольклорист идэлээх Д.Д. Ворогушин-Дорхоон Дохсун буолар. Уол оҕону төрүт са-халыы тыыҥҥа иитэр дьаныардаах үлэтин Майа дьаһалтатын баһылыга Д.И. Тихонов өйүүр. Баһылык уонна уһуйааччы «Барҕа» оскуола аныгы барылын оҥорор соруктаахтар. 2017 сыллаахха Лазарь Андреевич Итэҕэл сугулааныгар «Барҕа» алгыстарыгар профессор В.В. Илларионов архыыпка туттарбыт матырыйаалын туһаммыппыт.

Бу сайын Лазарь Андреевич ытыктыыр, эрэнэр киһитэ, историческай наука кандидата А.А. Николаев «Өбүгэлэрбит умнуллубут омоон суолларынан» ыытар экспедициятыгар Алтайынан, Хакасиянан сылдьыһан кэллим. От ыйын сэттэ күнүгэр Хакасияҕа Сахсары ытык хайаҕа ол дойду ойууннара тоҕус өйдөбүлүнэн ыыппыт бэрт дьикти, киһи кутун-сүрүн тутар сиэргэ-туомҥа сылдьан кэллибит. Тэрис Сахсары диэн Өлүөнэ эбэ былыргы аата диэн этэрэ. Ыам ыйын 21 күнүгэр 1993 сылтан хас сыл аайы тиһигин быспакка Сайсары күөлгэ сиэр-туом ыытара, оттон билигин Уйусхаана салгыыр. Тэрис Сайсарыга, саха омук ытык Эбэтэ диэн, мэлдьи сүгүрүйэрэ.

Афанасий Алексеевич «Саха сирин ытык сирдэрэ» социальнай-пилотнай бырайыагын Мэҥэ Хаҥалас ытык сирдэринэн саҕалыыр баҕалааҕын эппитэ. Миигин, Мэҥэ буоларым быһыытынан, ытык сирдэринэн маршрутта оҥор диэн көрдөспүтүгэр, 2015 сылга бахсыбыт, сэһэнньиппит Тэриһи кытта сылдьыбыт маршруппут суолун арыый кэҥэтэн оҥорбутум. Бу сайын атырдьах ыйын 16, 17, 18 күннэригэр Чүүйэ – Аллараа Бэстээх – Маандай – Дьаарбаҥ – Долоон – Моҕоллой – Урдаах – Томтор – Төҥүлү – Балыктаах – Матта – Дойду ытык сирдэринэн сылдьан олохтоохтору кытта санаа атастаһан элбэҕи билэн-көрөн кэллибит. А.А. Николаев историк быһыытынан олус дириҥ көрүүлэрдээх, инникитин ытык сир өйдөбүл тула үлэлэһэр, киэҥ, бырайыакка сыһыаннаах былааннардаах. Экспедиция тэрээһинигэр сылдьыбыт нэһилиэктэрбит баһылыктара көмө-тирэх буоллулар. Төҥүлүгэ, Балыктаахха түмсүүлэр Айыы итэҕэлинэн үлэлииллэр.

Айыы итэҕэлигэр иитэр ытык киһибит, бахсыбыт Лазарь Андреевич Афанасьев-Тэрис күннэтэ биһиги олохпутугар баар курдук, кини үйэлээх үлэтэ күн бүгүҥҥэ диэри биһигини, саха омугу, Айыы сиэригэр сирдии, өбүгэ үгэһигэр үөрэтэ, куппутун-сүрбүтүн уһугуннара турар. Тэрис саха кэнчээри ыччата үүнэригэр, сайдарыгар, туохха да кээмэйдэммэт духуобунай нэһилиэстибэни хаалларда.

Тэрис олохтообут Айыы үөрэҕэ үөрэхтээһин, култуура, уйулҕа, тыа хаһаайыстыбата, доруобуйа уо.д.а. эйгэлэри кытта ыкса ситимнээх. Бу үөрэхтэн тирэҕирэн үгүс киһи сахалыы эйгэни үөскэтэргэ айа-тута сылдьар.

Тэрис айбыт-туппут үлэлэрэ өй-санаа өрүкүйэр, техническэй сайдыы бара турар аныгы кэмҥэ саха норуота кутун-сүрүн сүтэрбэккэ, тутан хааларыгар тирэҕинэн, суолдьутунан буолаллар.

Тэрис – сүдү киһи, кини алгыстаах санаата Айыы буолан Күн сиригэр норуотун сүрэҕэр мэлдьи сылаастык сылдьыаҕа. Кинини кэлэр кэнчээри ыччаппыт үрдүктүк сыаналыаҕа.