Kitabı oku: «Nəsirəddin Tusi: həyatı, elmi, dünya görüşü»
Kitab ilk dəfə 1996-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq institutunda hazırlanıb
Redaktor: Akademik Ziya Bünyadov
© “Kitab Klubu”, 2015
© “İRŞAD” İAM, 1996
Redaktordan
Hüquq elmləri doktoru, prof. A. Q. Rzayev keçmiş Sovet İttifaqı Respublikalarında, ABŞ-da, Türkiyədə, Pakistanda, Bolqarıstanda və başqa ölkələrdə özünün siyasi və hüquq elmlərinin tarixindən bəhs edən bir sıra maraqlı elmi tədqiqatları ilə geniş şöhrət tapmış və ən çox nəşr olunan, oxunan və misal gətirilən müəlliflərdən biridir. Bu tədqiqatlar içərisində Moskvada və Bakıda nəşr olunan "Rusiya və Azərbaycanda siyasi fikir və onların qarşılıqlı əlaqəsi", "Siyasi və hüquqi nəzəriyyələrin tarixi oçerkləri" kitablarının adını xüsusilə çəkmək istəyirəm. A. Q. Rzayevin elmi ictimaiyyət tərəfindən tanınan və geniş oxucu kütləsi içərisində məşhur olan "Mirzə Kazımbəy. Dünyagörüşü", "M. F. Axundovun siyasi görüşləri", "M. F. Axundov və Qərbi Avropa siyasi-hüquqi fikirləri" kimi monoqrafiyaları da alimin böyük yaradıcılıq imkanlarına malik olduğunu göstərir. Professor yaxın illərdə nəşr olunan “İctimai-siyasi və hüquqi tədqiqatlar", "Siyasi kompromis", "Kilsə və siyasət", "Hegelin fəlsəfəsi və onun siyasi ideyalarının aktuallığı", "Milli təhlükəsizlik konsepsiyası" və başqa bu kimi kitablarda dövrün çox mühüm və aktual məsələlərinin obyektiv təhlilini vermişdir.
Prof. A. Q. Rzayevin elmi yaradıcılığında, XIII əsrin məşhur ensiklopedik alimi Nəsir əd-Din Məhəmməd ət-Tusinin siyasi görüşlərinin tədqiqi xüsusi yer tutur. Nəsir əd-Din ət Tusinin həyatı, siyasi-hüquqi görüşləri, dövlətçilik və elmi fəaliyyəti və dünyagörüşü həmişə A. Q. Rzayevin elmi axtarışlarının ən mühüm sahəsi olaraq qalır. Oxuculara təqdim olunan bu monoqrafiya N. Tusiyə və onun adı ilə bağlı olan hər şeyə müəllifin yüksək hörmətindən irəli gələn yaradıcılıq axtarışlarının davamıdır.
Nəsir əd-Din Tusinin adına və çoxəhatəli fəaliyyətinə dərin hörmət və ehtiramla yanaşmaq lazımdır. Orta əsr Şərqinin məşhur alimləri olan İbn Sina, Məhəmməd ər-Razi, Ömər Xəyyam və başqalarının arasında Nəsir əd-Din Tusi xüsusi yer tutur. Orta əsr Şərqinin bir sıra məşhur alimlərinin tələbəsi, sonralar isə bir çox görkəmli zəkaların müəllimi olmuş Nəsir əd-Din ət-Tusi uzun illər ərzində dövlətçilik və siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. O, İsmaililər dövlətinin naziri olmuş və Ələmut qalasının bütün əzab və sevincini dərk etmişdir. İsmaililərin əlçatmaz və alınmaz "qartal yuvaları" yalnız Nəsir əd-Din Tusinin köməyi ilə monqollar tərəfindən zəbt olunmuş və darmadağın olunmuşdu. Ancaq onun məsləhəti ilə Hülaku xan 1258- ci ildə Bağdada hücum etmək qərarına gəlmişdi. Nəsir əd-Din Tusinin monqollar arasında olan hədsiz hörməti sayəsində, həmin dövrün bir çox görkəmli alimlərini ölümdən xilas etmək mümkün olmuş, minlərlə nüsxə əlyazmalarını məhv olmaqdan qorumuş və özü onları Marağaya aparmışdır. Məşhur Marağa rəsədxanasının və nəhəng elmi kitabxanasının yaradılması Nəsir əd-Din Tusinin adı ilə bağlıdır və yalnız bu fəaliyyəti onu ölməzliyə qovuşdurmuşdur.
Nəsir əd-Dinin çoxəhatəli elmi yaradıcılığı, astronomiya, həndəsə, triqonometriya və başqa dəqiq elmlərə həsr edilmiş çox saylı əsərləri, onun adını hələ Avropada elm yenicə inkişafa başladığı zaman artıq məşhur etmişdi.
Nəsir əd-Din Tusi elmin hərəkətverici böyük zəkalarından biri olmuşdur. Orta əsr elminin bir çox klassik sahələri onun nailiyyətidir.
Oxucu Nəsir əd-Din Tusinin həyat yolu, onun uzaqgörənliyi, qaynar fəaliyyəti, qayğıları və düşüncələri haqqında prof. A. Q. Rzayevin hədsiz dərəcədə maraqlı olan kitabından geniş məlumat alacaq.
İndi – öz tariximizə yeni gözlə baxdığımız, elmi və mədəni dəyərlərimizin qaynaqlarını daha obyektiv meyarlarla araşdırmağa başladığımız bir vaxtda prof. A. Rzayevin oxucular qarşısında vərəqlənən kitabı sanki bizim zəngin keçmişimizə açılan pəncərədir. Vətəndaş yanğısı ilə yazılmış bu əsər bizim müasir elm və mədəniyyətimizin necə həyati köklərə bağlı olduğunu göstərməklə bu möhkəm təməl üzərində daha yüksək inkişafa nail olmağa hər birimizin borclu olduğumuzu bizə xatırladır. Dahi həmyerlimiz, böyük Nəsir əd-Din Tusi haqqında bu gözəl əsər, onun müəllifinə öz təşəkkürümüzü bildirməyə bizə haqq verir.
Akademik Ziya Bünyadov
Müqəddimə
Elmimizin tarixi – ümumi tariximizin, mədəniyyətimizin, sənətimizin çox parlaq və çox mühüm səhifəsidir. Elmimizin tarixi – xalqımızın tarixidir: insan tərəfindən təbiətin qanunauyğunluğunu öyrənmək, onun sirlərini açmağa kömək edən nəhəng bir qüvvənin tarixidir. Elmin tarixi xalqın dünyagörüşünün inkişaf mərhələlərinin güzgüsüdür.
Qədim dövrlərdən başlamış bu günə kimi elmin keçdiyi ilk addımlardan ulduzları öyrənməyə qədər bütün mərhələləri nə qədər geniş tədqiq etsək elm tariximizin xəzinəsini daha çox zənginləşdirərik. Elmin tarixini öyrənməyə həsr edilmiş tədqiqatlar elmin klassiklərinin, böyük dühaların dünyagörüşünü, işləmə üsullarını öyrənməyə, elmi yaradıcılıqlarının psixologiyasını açmağa, onların keçdikləri əzablı yollara aydınlıq gətirməyə, arxalandıqları dühaların onlara olan kömək və təsir miqyasını müəyyənləşdirməyə və hətta ilk nəzərdə xırda görünən məsələləri aydınlaşdırmağa kömək edər; onların istifadə etdikləri başqa elm sahələrinin həmin alim üçün sirlərinin açılmasına, müxtəlif ilk nəzərdən bir-birinə uzaq olan elmlərin vəhdətini yaratmaq bacarığının üsullarını açmağa yardım edər.
Nəsirəddin Tusi – XIII əsr elmimizin ən möhtəşəm dühalarından biridir. Onun elmi yaradıcılığı elm tariximizin ən parlaq səhifəsidir.
Ensiklopedik zəkaya malik olan alim-astronom və riyaziyyatçı, iqtisadçı və hüquqşünas, mineroloq, ədəbiyyatşünas, təbiətşünas, musiqişünas, məntiq, etika, ilahiyyat alimi, şair bütün ömrünü elmin inkişafına, xalqının dirçəlməsinə qurban vermişdir.
Onun möhtəşəm təsəvvür qüvvəsi və sehrli, füsunkar yaddaşı, intellektinin qüdrəti, həyatı dərk etmə qabiliyyəti bir vəhdət təşkil edirdi. Gələcəyi görmək bacarığı onda mövcud daxili qüvvənin və qırılmaz iradənin, qüdrətli işgüzarlığının nəticəsi idi. Bütün faciələrə, başına gələn əzab-əziyyətlərə zindan əzablarına baxmayaraq Nəsirəddinin həddi-hüdudu olmayan dühası, təntənəyə, qələbəyə dərin inamı onun adını dünyanın ən qüdrətli simaları ilə bir sıraya qoymuşdur.
Bu dahi insan hünər, fədakarlıq, qəhrəmanlıq, şücaət göstərmək üçün dünyaya gəlmişdir.
O, dahilərə də, hökmdarlara da güzəştə getmədi. O, əzəmətli, qüdrətli Hülaku xandan da qorxub çəkinmədi; onu ələ almış, minlərlə günahsız adamları ölümdən xilas etmiş və demişdi: "Siz elə başa düşməyin ki, mən öz şəxsi həyatım üçün sizə hörmət edirəm. Yadınızdan çıxarmayın ki, Sultan Səncərdən böyük deyilsiniz. O, həkim Ömər Xəyyamı əz yanında taxt üstündə oturtmuşdu. Halbuki mən elm və fəzilətimə görə Ömər Xəyyamdan çox yüksəyəm…»
Nəsirəddin Tusidən bizi səkkiz yüz illik bir ömür ayırır. Səkkiz yüz ildir ki, onun elmi irsi, şəxsiyyəti və dini mənsubiyyəti ətrafında gedən mübarizə sakitləşmək bilmir. Hələ alimin müasirləri yazırdılar ki, Nəsirəddin islama xəyanət edib, ismaililərə və nüseyriyyə təriqətinə xidmət edib.
Şeyx Təqiəddin Əbül Abbas Əhməd İbn Teymiyyə yazırdı ki, "bir qrup adamlar özlərini nüseyriyyə, qərmətilər, batinilər qrupuna mənsub etmişlər, hətta onlar özlərini xristian da adlandırırdılar. Bu təriqətlərə mənsub olan tayfalar həmişə islam dininin düşmənləri ilə yaxınlıq etmişlər. Bu cəhətdən onlar tatarlara yaxın idilər. Əkər bu tayfanın nümayəndələrindən başqa Ələmut qalasının vəziri dinsiz Nəsirəddin Tusi tatarlara köməklik göstərməsəydi, onda tatarlar heç vaxt Bağdada hücum edib xəlifəni öldürə bilməzdilər. Xəlifənin öldürülməsini şəxsən o, Tusi, Hülaku xana məsləhət görmüşdür. Bu dəstəyə daxil olan adamlar müxtəlif ləqəblərlə, o cümlədən mülhidlər, qərmətilər, batinilər, ismaililər, nüseyriyyə, xürrəmilər, müxəmmirələr adı ilə məşhur idilər".
Nəsirəddinin cavabı qəti idi: "Əgər mənə qanunsuz olaraq kafir deyirlərsə, bu, işıq saçmayan yalançı şama bənzər. Mən müsəlmanam. Ona gərə də mənim haqqımda deyilənlərin hamısı yalandan başqa şey deyildir".
Nəsirəddin Tusi islamın qüdrətinə inanırdı. İslam onun üçün təkcə dini əqidə deyil, xalqın mədəniyyəti, əxlaqi dəyərləri, çox möhtəşəm ünsiyyət forması idi. Alim üçün islam hər bir müsəlmanın fəaliyyətinin istiqamətvericisidir. Əgər bu birlik və ünsiyyət yoxdursa bu islamın yox, mənsəbpərəst, yerlipərəst, millətpərəst və vəzifəpərəst müsəlman hökmdarlarının günahıdır.
"Din qaydadır, dövlət onun sütunları", "müsəlmanlar əldirlər, əl-ələ verib birləşsələr, bir bədən olarlar" – bunları yazan, təbliğ edən Nəsirəddin deyildimi?
Çox əfsus ki, hələ bu gün də sağlam düşüncənin əksinə olaraq yazırlar ki, "Nəsirəddinin riyaziyyat və astronomiya əsərlərinə nisbətən humanitar biliklər sahəsində mütərəqqi fikirləri az olmuşdur", "Onun şəxsiyyətinin zəif, dünyagörüşünün məhdud və nöqsanlı cəhətləri də az deyildir”; guya o öz dini əqidələrini tez-tez dəyişirmiş.
Ağıla sığmaz iradlardır!
Bu məsələni şərh edən "İranın Kembridc tarixi" yazır ki, "Şiə fikrinin o zaman iki aparıcı nümayəndəsi vardı – Nəsirəldin Tusi və onun tələbəsi Əlləmə Xili.
Nəsirəddin Tusi haqqında ancaq onu əlavə edə bilərik ki, o, imamət ilahiyyətinin əsasını qoyanlardan biri idi və onun çox saylı əsərləri çox şərhlərin mövzusu idi".
Nəsirəddin Tusinin İslama düşmən kəsdirməyə cəhd edənlərə İmam Xomeyninin cavabı bu gün daha əzəmətlə səslənir: "Xacə Nəsir və Nəsir kimilər belə vəzifələrdə ona gərə işləmirdilər ki, böyük qulluq tutub böyüklük etsinlər, ona görə oralara gedirdilər ki, onları adam eləsinlər. Onların təsiri altına düşmək üçün getmirdilər. Onları yola gətirmək, onları islah etmək istəyirdilər. Hülakunun qulluğunda olmaqdan ötrü Xacə Nəsirin onun dalınca getməyi çox böyük xidmət idi. Ona görə ki, Hülakunu qüdrətə çatmaq üçün yola gətirməyi əslində Xacənin İslam aləminə əvəzsiz xidməti idi".
Dahilərin həqiqi qiymətini bu günün ölçüləri ilə vermək qəbahətdir. Bir daha unutmayaq ki, o zaman dünya indikindən səkkiz yüz il cavan idi. İztirablar da şadlıqlar da, xoşbəxtlik də bədbəxtlik də, dərd-qüssə də, təntənə də, nikah, doğum, ölüm də, dostluq da düşmənçilik də, xəstəlik də cansağlığı da, şan-şöhrət də var-dövlət də, dilənçilik də səfillik də, toy da dəfn mərasimi də bu günkülərə bənzəmirdi. İşıq və zülmət, xeyir və şər də başqa məna verirdi. Qəzəb, intiqam, qorxu, namus, günah, mükafat, ədalət də başqa məna kəsb edirdi. Heç qış ilə yay arasındakı fərqlər də bugünkü günü xatırlatmırdı. Şəhərlər möhtəşəm qalaları və məscidləri ilə seçilirdi. Məscidlərdən ucalan azan səsləri insanları həm bayrama, həm də matəmə dəvət edirdi: həm həyəcan, həm də sevinc doğururdu. Gün günü, həftə həftəni, il ili əvəz edirdi. Heç kim heç yerə tələsmirdi. Hərənin öz dərdi, öz qəmi, öz səadəti, öz sevinci. Müharibəsiz keçən illər nağılları xatırladırdı. Bayram günləri hökmdarlar saray məmurlarının, keşikçilərinin böyük bir dəstəsi ilə şəhərə çıxardılar. Məscidlərdə moizələr oxunar, cümə namazları böyük bir ünsiyyət mərasiminə çevrilərdi.
Qasidlərin gur səsi, şeypurlar xalqı meydana edam mərasimlərinə baxmağa çağırardı: ağlayan kim, susan kim, sevinən kim, qəzəblənən kim.
O zamanlar çox az adam öz əqidəsini dəyişərdi. Din hamının müqəddəs məbədgahı idi. Əqidəsini dəyişənləri Allah qəzəbinə düçar edərdilər.
Axşam yaxınlaşanda bütün şəhərlər, kəndlər zülmət pərdəsinə bürünərdi. Şam işığında nağıl, rəvayət danışan kim, dərdlərini götür-qoy edən kim, qeybət edən kim.
Səhər yenə də dünənin təkrarı. Yeni xəbərlər çox tez yayılardı. Hakimiyyət uğrunda hansı ata öz oğlunu, hansı oğul öz atasını qətlə yetirib. Hakimiyyəti başqasına verməmək üçün xalqı zülmətə qərq edib yeganə ağılsız, azyaşlı, ruhi xəstə oğlunu özünə varis edən hökmdarlar da çox olub. Nəsirəddin hökmdarlara üz tutub dedi: hökmdar odur ki, "şərafətli ölümü rəzalətli yaşamaqdan üstün tutsun". Heç kim onu eşitmədi.
Nəsirəddin bütün islam dünyasının pərakəndə olduğu bir dövrdə yaşamışdır. Bütün müsəlman aləmini düşmənlər qarşısında diz çökdürən bu pərakəndəlik, qarşılıqlı düşmənçilik, dində yaranmış təriqət parçalanmaları olmuşdur. Peyğəmbərin ölümündən sonra islamda yaranmış parçalanma – sünnilik, şiəlik, peyda olmuş zeydilər, ismaililər, qərmətilər, xəşşaşinlər, ələvilər və s. dövlətləri də parçaladı. Bağdad xəlifəliyi, İsmaili dövləti, Xarəzmşahlar dövləti bir-birinə düşmən kəsildilər. Dövlət, din unuduldu, hakimiyyət, var-dövlət üstündə mübarizə başladı. Monqolların qələbəsinə, müsəlman hökmdarları bais oldular.
Nəsirəddin Tusi öz zəmanəsinin oğlu idi. Onun əsərləri zamanın siyasi-iqtisadi, mədəni, elmi həyatının güzgüsü idi. Nəsirəddinin yaşadığı həyat bir əsrə, bir ölkə hüdudlarına sığışmayan bir dünyadır. Onun dahiliyi, fövqəladə istedadı, şəxsiyyəti, qırılmaz iradəsi nəsillərə nümunə olaraq qalır; qarşısına qoyduğu məqsədə çatmağı, zamanın çərçivəsindən çıxmağı bacaran, zəncirləri qırmağa qadir, hökmdarları özünə itaət etməyə məcbur edən, ölüm qorxusunu rədd edib həyat eşqiylə yaşayan bu böyük şəxsiyyətin ömrü nəsillər üçün məşəl olaraq yanacaq.
* * *
Həyatını, elmini, dünyagörüşünü bu kitabda vermək istədiyim bu böyük insan haqqında çox yazılıb və hələ də çox yazılacaq. Mən də kövrək bir addım atmaq istədim. Bu kövrək addımımda mənə yaxından kömək etmiş akad. Ziya Bünyadova, akad. Urxan Ələkbərova, EA müxbir-üzvü Fuad Qasımzadəyə, prof. Rəhim Hüseynova və həmçinin M. Hacıyeva, L. Tarıverdiyevə, Q. Camalova öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm.
Köklər dərindir
1201-ci ilin soyuq fevral ayı idi. Tus şəhərinin tanınmış savadlı adamlarından olan Firuzşah Cəhrudi ləqəbi ilə tanınmış Məhəmməd bin Həsən Tusi qarlı-çovğunlu şəhərin qaranlıq məhəllələriylə keçib məscidə səhər namazına getdi. O, evdən bu gün həmişəkindən çox tez çıxmışdı. Məscidə girib ibadətinə başladı. Firuzşahın bugünkü namazı həmişəkindən çox uzun sürdü. Namazı qurtardıqdan sonra da ayağa durmağa tələsmirdi. Dizi üstə oturub sanki taleyi ilə danışırdı. Arabir əllərini göyə qaldırıb Allaha yalvarırdı.
– Ey böyük yaradan! Mənə, Sənin yazıq bəndənə bir oğul payı ver. Mənim səsimi eşit ey pərvərdigar, ilk övladımı oğul görmək istəyirəm.
Səhər açılar-açılmaz Firuzşah məsciddən çıxıb şəhərə yollandı. Şəhər divarlarının istiqaməti ilə ilahiyyatdan dərs dediyi mədrəsəyə az qalmış həyətində qulluq edən cavan oğlan onun qabağına çıxdı:
– Ağa, muştuluğumu ver, oğlun oldu. Dedilər özümü sənə çatdırım, xanım da yaxşıdır, uşaq da.
Firuzşah özündən asılı olmadan əllərini göyə qaldırıb: – Ey böyük Allahım! Mənim səsimi eşidən tanrım!
Bu 1201-ci ilin fevralın şənbə günü, sübh tezdən, günəşin doğan çağında olmuşdu.
Firuzşahın bütün qohum-qardaşı axın-axı onun evinə gözaydınlığa gəlirdilər. Otaqlarda üzərliklər yandırıldı. Axşam düşənə yaxın həyətdə tonqallar qalandı, otaqlarda o qədər şam yandırmışdılar ki, bütün ətraf çil-çıraqbana dönmüşdü.
Firuzşah çoxlu qurbanlar kəsdirdi, nəzirlərini paylamağa başladı, bütün qohum – qonşuların, yaxın-uzaq adamların evlərinə qurban payı, dolçalarda şərbətlər göndərildi. Ehtiyatçın yığdığı dinarları da yoxsullara payladı.
Firuzşahın evində böyük bayram idi.
* * *
Nəsirəddin uşaqlıq illərini doğma Tusda keçirmişdi. Bu illər onun ən unudulmaz illəri idi. Bu qədim şəhərin hər qarış torpağı, hər daşı onun uşaqlıq yaddaşında ömürlük olaraq həkk olunmuşdu. Şəhərin palçıqdan hörülmüş divarları ona möhtəşəm qala kimi görünürdü, sanki bu divarları heç bir qüvvə, heç bir qoşun dağıda bilməzdi.
Şəhərin bütün sakinləri, xüsusilə uşaqlar bayramları səbirsizliklə gözləyirdilər. Bütün ölkənin ən əziz bayramı Novruz idi. Bu bayrama Tusda çox qabaqcadan hazırlaşırdılar. Bahar bayramına az qalmış hamı təzə paltar tikdirər, uşaqlarını başdan ayağa kimi bəzəyərdilər. Deyirdilər – günəş dolandı, il başa çatdı.
Gəldi bərəkətli Fərvərdin ayı
Bülbülün yüksəldi yuvasından nəvası
Al saqinin əlindən piyaləni
Xoş gün üçün yaranmışdı piyalə
Zövq al badədən ki, bu günün
Sevincinin başqa bir aləmi var.
Qışın son ayı. Baharın gəlişi hamıda xoş əhval-ruhiyyə yaradır. Bütün ailələrdə bayrama böyük hazırlıq gedir. Kasıbçın da, varlıyçın da bu əziz bayram idi. Bayrama hazırlıq çərşənbə axşamlarında daha geniş miqyas alırdı. Son çərşənbə axşamına kimi evlər ağardılır, xalça-palazlar yuyulur, həyətlər səhmana salınır, dükan-bazarlar bəzədilir, küçələrə gündə bir neçə dəfə su səpilirdi. Son çərşənbə axşamı bütün həyətlərdə tonqallar qurulurdu. Hava qaralanda tonqallara od vurulurdu. Bütün şəhər çır-çırağbana bürünürdü. Bütün ailələr tonqalların ətrafında gecə yarıya kimi gülür, danışır, zarafatlaşırdılar. Uşaqlar, cavanlar tonqalların üstündən tullanırdı.
Tollanatda. Atıl-matıl çərşənbə
Ayna təkin bəxtim açıl çərşənbə.
Həyətlərdə tütək çalan kim, rəqs edən kim, mahnı oxuyan kim.
Bu yerlərdə tonqallara üzərlik atmaq bir adət olmuşdu – hamı özünü bəd nəzərdən qorumaq istəyirdi. Hamı dost deyil. Aşkar düşmənlərdən başqa pis nəzərli paxıllar da var. Paxıl həmişə paxıldır – bayramda da, yasda da. Qozbeli qəbir düzəldər. Bəd nəzərdən özünü gözlə:
Üzərlik yaxarlar gəz deyən üçün
Od yaxıb yandırar dərdi büsbütün.
Sözümün bəxtini göyə ucaltdım,
Qəlbimdən atəşə üzərlik atdım.
Od tüstüsünü evə qarşı yönəldərdilər – gələn bəlanın qabağını bu tüstü saxlaya bilər.
Son çərşənbə axşamı bayram süfrəsi bəzənərdi. Süfrəyə səməni, yeddi növ şirniyyat, quru meyvə, ayna, göy, noğul, narınc, lumu, gülab, qırmızı yumurtayla bəzədilmiş xonça qoyardılar. Çox evləri içərisinə balaca balıq salınmış bir qab su, zeytun, nar, söyüd ağacının budaqları da bəzəyərdi.
İlin təhvilinə az qalmış bütün ailə üzvləri süfrə ətrafına yığışardı, süfrəyə plov gələrdi. İlin gəlməsini xəbər verən toplar atılar, təbillər, şeypurların səsi ərşə qalxardı. Evlərdə hər adam başına bir şam yandırılardı. Ailə başçısı ailənin hər üzvünə üç parça nabat, üç xırda pul, üç qaşıq bal verərdi.
Bayram günü hamı bir-birinin evinə qonaq gedərdi, küsülülər barışardı, nişanlı qızların evlərinə xonçalar göndərilərdi. Şəhərdə, meydanda əyləncələr, oyunlar, gülüşlər, zorxanalar, çövkən, ox atmaq, kosa kosa oyunları qızışardı. At çapmaq adət olmuşdu. Şənliklər bir həftə davam edərdi.
Nəsirəddinin Tusda keçirdiyi xatirələr çox şirin idi.
* * *
Firuzşah Cəhrudinin nəsli Dəstkərd vilayətinin Vərşah kəndindən idi. Dəstkərd o zaman Qum vilayətinin tərkibinə daxil olan Cəhrudun tabeliyində idi.
Firuzşah gənc yaşlarından təhsil almaq üçün Tusa gəlmiş, burada da məskən salmışdı.
Nəsirəddin atası haqqında yazırdı:. "Atam dünya görmüş, söz qədri bilən, insanlara hörmət edən, yaxşı tərbiyə almış şəxs olub. Tacəddin Şəhristaninin şagirdlərindən və onun tərif və dualarından daim bəhrələnənlərindən idi. O, qaydaların təqlidində az mübaliğəyə yol verər, elmlərin sirlərinə yiyələnməyə səy göstərər, məzhəb sahiblərinin kəlamlarına və əsər müəlliflərinin sözlərinə qulaq asar, onlardan bəhrələnərdi. Belə oldu ki, Kəmaləddin Məhəmməd Hasib kimi tanınan, hikmət elmində, xüsusilə riyaziyyat fənnində şöhrət qazanmış Əfzələddin Kaşaninin şagirdlərindən birinin yolu həmin diyara düşdü. Atamla onun demək olar ki, heç bir dostluğu və tanışlığı yox idi. O, atamdan istifadə etmək və ondan kömək üçün onu öz yanına dəvət etdi. Atam onun yanında riyaziyyat elmini öyrənməklə məşğul oldu".
Tanınmış alimlərdən olan Seyid-ər-Rza Fəzlullah Ravəndi də Firuzşahın müəllimlərdən biri olmuşdur.
Nəsirəddinin ilk şəriət müəllimi atası olmuşdu. Nəsirəddin ilk elmi təhsilini eyni zamanda dayısı Nurəddin Əli ibn Məhəmməd Şaidən (rasional elmlər üzrə) və atasının əmisi Nəsirəddin Abdullah ibn Həmzədən (müsəlman hüququ, hədislər üzrə) almışdır.
Şeyx Abbas Qumi öz ustadları haqqındakı yazılarında qeyd edir ki, “Xacə Tusinin, atasının izni ilə bir rəvayəti söyləmək icazəsi vardı. O, həmin rəvayəti nəql etmək icazəsini Seyid Əbi ər-Rza Fəzlullah bin Əli əl Hüseyndən, o da Seyid Əbi-əs-Səmsam Zülfüqar bin Məhəmməd bin Məbəd əl-Hüseyndən, və o da Şeyx Tusidən almışdı".
Firuzşahla oğlu arasında yaranmış şəxsi münasibətlər haqqında dəqiq yazılar qalmayıb. Lakin Nəsirəddinin çox sonralar yazdığı və bütün atalara həsr olunmuş düşüncələri çox səciyyəvidir: “Ata övladını ona görə sevir ki, onun üzərində çox haqqı olduğunu görür, bu məhəbbət bir növ böyüklük məhəbbətinə yaxınlaşar, başqa ibarə ilə övladını sövq-təbii, zati bir məhəbbətlə sevər, bu o deməkdir ki, övladını həqiqətən öz nəfsi hesab edər, elə bilər övladının vücudunu təbiət onun surətinə baxaraq yoğurmuş zamanın timsalını övladına aşılamışdır. İnsafən, bu düz təsəvvürdür, çünki ilahi hikmət öz kəraməti sayəsində atanın ilhamını övladının icadına səbəb etmiş, onu övladının doğulmasında ikinci amilə çevirmişdir. Buna görədir ki, ata özü üçün istədiyi kamalı övladı üçün də arzulayar, özünə nəsib olmamış xoşbəxtlik və səadətin oğluna qismət olması üçün çalışar… Atanın övlada olan məhəbbət çoxluğunun bir səbəbi də odur ki, övladını ömrünün meyvəsi hesab edər, doğulduğu gündən onu şadlıq müjdəsi adlandırar, tərbiyəsi ilə məşğul olar, könlünü ona salar, get-gedə məhəbbəti artar; ona həyatının amalı, sevincinin mənbəyi deyər, ürəyində ona varis kimi baxar, özü öləndən sonra onu xatırladan bir vücudun yerində oturacağını düşündükcə, qəlbi iftixarla dolar". Oğul isə “nə qədər ki, ağılı bir şey kəsmir, atası sağdır qədrini bilməz, elə ki, ağlı başına gəldi, gözü açıldı, həyatı başa düşdü, ya atası öldü, əli onun qazancından kəsildi, onun böyüklüyünü dərk edər, qəlbində ona qarşı məhəbbət əmələ gələr”.
Çox çəkmədi ki, Firuzşah Cəhrudi dünyasını dəyişdi. O, bu dünyanı çox tez tərk etdi. Ailəni Nəsirəddinin öhdəsində qoyub getdi. Çox əfsus ki, Firuzşahın qohum-qardaşı, yetim qoyub getdiyi ailəsinin arxası və köməyi haqqında da məlumatımız yoxdur. Çox əfsus ki, Nəsirəddinin anası, onun nəsli haqqında da mənbələr heç bir məlumatlar vermirlər. Yenə də Nəsirəddinin çox sonralar analar haqqında yazdığı bir fikrini burada misal gətirməyə məcburuq: “Ana övladını atadan çox istər, ona valeh olar, ondan çox şey gözləyər, çünki övladın meydana gəlib tərbiyə edilməsində ana zəhməti daha çox olar".
Firuzşahın ailəsinə qoyub getdiyi vərəsəlikdən də xəbərimiz yoxdur. Onu bilirik ki, o, böyük oğlu Nəsirəddinə bir vəsiyyət qoyub getmişdi – təhsilini davam etdir, böyük alimləri axtar tap, onlardan elm öyrən. Böyük alimləri ətraf vilayətlərdə tapmasan səyahətə çıx, onları uzaq ölkələrdə axtar.
Atasının vəsiyyətinə sadiq qalan Nəsirəddin sonralar yazmışdı: "Mən də atamın vəsiyyətinə əməl edərək səyahətə çıxdım. Hər fənn üzrə hansı bir ustada rast gəldimsə ondan istifadə edərdim. Lakin daxilən meylim və marağım həqiqəti batildən təmizləmək olduğundan hikmət və kəlam kimi elmlərin mahiyyətinə girmək istəyərdim".
Öz səyahətləri zamanı tale Nəsirəddini zəmanəsinin görkəmli alimlərindən olan Şəhabəddinlə görüşdürür. Çox sonralar İsmaililər dövlətinin hökmdarı olmuş Əbülfəth Mənsur Şəhabəddin həkim və filosof, "alim hikmət və ağıl sahibi idi". O, hər tərəfdən axışıb gələn qərib adamlara elm öyrədir, öz var-dövləti hesabına onları saxlayır, töhfələr və hədiyyələr də verərdi. O, hökmdar olmasına baxmayaraq ətrafına ancaq müsəlmanları toplayardı, bu isə Nəsirəddinin allahsızlar adlandırdığı ismaililərin xoşuna gəlməzdi.
Əbülfəth Mənsur Şəhabəddin İraqa səfərə çıxarkən Nəsirəddini özü ilə aparır, oradan Xorasana qayıdır və "bu əzəmətli diyarı" gəzir. Şəhabəddin Nəsirəddini öz yanında xidmətə dəvət edir. Nəsirəddin Şəhabəddin iqamətgahını tərk edərək doğma Tusa qayıdır.
Nəsirəddin vətəndə çox qalmır. Özünə yeni müəllimlər axtarmaq arzusu ilə Nişapura yollandı. Nişapurda onun ilk müəllimləri İmam Siracəddin Qəməri, Qütbəddin Sərəxsi və Fəridəddin Damad oldular. Bizdə olan məlumata görə Fəridəddin Əbu Məhəmməd Həsən ibn Həsən Heydər Fəritumdi Nəsirəddinə məntiq və tibb elmlərindən təlim verərdi. Damad haqqında Əşkuri öz "Məhbub ül-gülub" əsərində yazırdı ki, "Fəridəddin Damad Sədrəddin Sərəxsinin şagirdi, Sədrəddin isə Əfzələddin Gilaninin şagirdi, o da Bəhmənyarın şagirdi Əbül Abbas Laukərinin şagirdi idi. Bəhmənyar isə Əbu Əli Sinanın şagirdi olmuşdur".
Nəsirəddin haqqındakı yazılardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, onun Nişapurda sürən təhsil müddəti çox səmərəli keçmişdir. Nəsirəddinin Nişapur ustadlarından məşhur alim Əl-Əttar, Əl-Arif ləqəbləri ilə tanınmış Şeyx Ətqarın da – Fəridəddin Səid bin Yusif bin Əlinin də gələcək alimin yetişməsində böyük əməyi olmuşdur.
Nəsirəddin Nişapurdan Quma yollanır. Bu qədim şəhərdə ona zəmanəsinin görkəmli alimi Əbu-s-Səadət İsfahani təlim verir (mənbələr yazırlar ki, Qumda Nəsirəddinlə bərabər Seyid Əli bin Tavus Hüseyni və Şeyx Meysəm bin Əli bin Meysəm Böhrani də dərs alırdılar). Nəsirəddinin ustadları arasında Səlahəddin Səfədi özünün “Əl-vafi bilvəfəyat” əsərində Nəsirəddinin müxtəlif vaxtlarda təhsil aldığı aşağıdakı görkəmli alimlərin adını çəkir: tibb və fəlsəfə üzrə, təhsilini Misirdə, Xorasanda, Heratda və Xorəzmdə almış, monqol işğalı zamanı həlak olan Qutbəddin Misri (Nəsirəddin İbn Sinanın “Kitab əl-Qanun" adlı tibb əsəri ilə ilk dəfə Qutbəddin Misrinin yanında tanış olmuşdu); müsəlman hüquqi üzrə Əbdul Həsən ibn Bədraki Şeyx Muinəddin; riyaziyyat, astronomiya və musiqişünaslıq üzrə Mosulda "Kamiliyyə" məktəbinin ustadlarından olan "26 elmin bilicisi" Kəmaləddin Mövsüm-Əbdül Fəttah Musa ibn Əbilfəzl Yunis ibn Məhəmməd; hədislər üzrə Qəzvinli alim Şeyx Bürhanəmin Məhəmməd Əbülhəsən Ali.
Nəsirəddinin ustadları arasında Şeyx Bürhanəmin Həmədaninin və Muinəddin Salim ibn Bədəran Mazani Misrinin də adları çəkilir. Mənbələr göstərir ki, Nəsirəddin Məzani Misrinin yanında müsəlman hüququ üzrə təhsilini başa vurduqdan sonra 1223-cü ildə ustadı ona fərqlənmə şəhadətnaməsi vermiş və bu şəhadətnamə “Bahar əl-anvar" kitabında qeydə alınmışdır.
Nəsirəddinin bir alim kimi yetişməsində, təkmilləşməsində və dünya şöhrəti qazanmasında çox böyük ustadlar (bura Nəsirəddinin təlim almadığı, lakin əsərlərindən bəhrələndiyi alimlər də daxildir) haqqında bizə məlum olan məlumatları qısa şəkildə aşağıda veririk.
Vəcihəddin Məhəmməd bin əl-Həsən əl-Tusi:
Bəzi alimlər onu Fəxrəddin ləqəbi ilə yad ediblər. Lakin İbn əl-Füvati “Məçmə əl-adab" da onun ləqəbini Vəcihəddin kimi göstərmişdir. Bu böyük şəxsiyyət Seyid Fəzlullah bin Əli Əbidullahın şagirdlərindəndir və ondan nəql etmək icazəsinə malikdir. Onun həmçinin Qütbəddin Əbülhüseyn Səid bin hibbətullah bin əl-Həsən ər-Ravəndidən də rəvayət icazəsi vardı.
Ziyaəddin Əbi-r-Rza Fəzlullah bin Əli Abdullah bin Kaşani: öz dövrünün böyük şəxsiyyətlərindən və alimlərindən biri olmuşdur. Onun nəsibinə düşən şeyxlərin sayı iyirmidən artıqdır. Onlardan Dai Həsəni övladları olan Seyid Murtaza və Seyid Müctəbanın, həmçinin Seyid Zülfüqar Mərvəzinin, Şeyx Əbi-s-Səadət Müstəcəzinin, Seyid Əbu-l-Bərəkat Hüseyni Məşhədinin adlarını çəkmək olar. Şiələrin böyük şəxsiyyətlərindən olan Şeyx Raşid bin İbrahim Böhraninin, Xacə Nəsirəddinin atası Məhəmməd bin əl-Həsən ət-Tusinin, Bürhanəddin Məhəmməd Qəzvininin, Məhəmməd bin Şəhraşub Mazandaraninin və Şeyx Abdullah bin Cəfər Duryəstinin Seyid Fəzlullah Ravəndidən nəql etmək icazəsi vardı. “Zəvə, əş-şəhab", "Əl-Ərbəeyn fi-l-Həvadis", "Nəzm əl-əruz lil-qəlb əl-məruz vəl-müvcəz-əl-kafi fi elm əl-əruz" kimi əsərlər bu müəllifin qələminə məxsusdur.
Seyid Murtaza Elm əl-hədi: Zülməcideyn Əbulqasim Əli bin Musa bin Məhəmməd bin Musa bin İbrağim bin əl-İmam Musa əl-Kazim, əleyhəssəlam, görkəmli və tanınmış alim olmuşdur. Dərin savada, yüksək elm, irşad və təlimə malik olduğu üçün ona Elm əl-Hədi ləqəbi verilmişdir. Fiqh, Kəlam və ədəb elmlərində yüksək məqama çatmış, Bağdad alimlərinə başçılıq etmişdir. Elm əl-hədi 355-ci ildə anadan olmuş, "Nəhcülbəlağə" müəllifi olan qardaşı Seyid Rza ilə birlikdə Şeyx Mufiddən dərs almışdır.
Elm Əl-hədi bütün elm sahələrində mahir idi və onlardan dərs deyirdi. Onun “İmamiyyə"sini IV əsrdə ən geniş yayılmış imamiyyə hesab edirdilər. Onun 80 min cild kitabı olan kitabxanası vardı, öz qələmindən çıxan əsərlərinin sayı 80 çildə yaxın idi, özü də 80 il ömür sürmüşdü. Buna görə də ona Əbu-s-Səmanin ("səksən atası") deyirdilər.
İmamətə dair “Dürər və Cürər" ("Dürrlər və seçilmişlər"), "Müsail-e Nasiriyyat” və "əş-Şafi", üsula dair" “Əl-Müxtəsər" və Peyğəmbərlərin ismətinə dair "Ət-Tənziyyə" kimi kitabların müəllifi həmin böyük alimdir. "Riyaz əl-üləma" müəllifi yazır ki, Xacə Tusi dərs zamanı hər dəfə Seyid Murtazanın adını çəkəndə "Səlavat Allah əleyhi", – deyərdi. Sonra dərsdə iştirak edən qazilərə və müdərris1 lərə üzünü tutub buyurardı: Murtazanın şərəfinə səlavət çəkməməkmi olar?
Əbul Ülə Məərri Elm əl-Hədinin atasının şərəfinə qəsidə həsr etmiş, Rza və Seyid Murtazanı mədh etmişdir. Bu böyük şəxsiyyət 436-cı ilin Rəbiül- əvvəl ayında vəfat etmişdir.
Kəmaləddin bin Yunis Mausili: Əbülfətx Musa bin Əbi-l-Fəzl Yunis bin Məhəmməd bin Müne bin Malik bin Məhəmməd. Ləqəbi Kəmaləddindir. Öz dövründə Şafei məzhəbinin başçısı olmuşdur. Fiqhi öz atasından öyrənmişdir. Sonra 571-ci ildə Bağdada səfər edərək Nizamiyyə mədrəsində Şeyx Rəzi Şirazinin yanında üsul elmini oxumuş, Əbi-l-Bərəkat Əbdürrəhman bin Məhəmməd Ənbaridən isə ədəbiyyatı öyrənmişdir. O, sonra Mosula qayıtmış, atası öləndən sonra müəllimlik etmişdir. Onun islam aləmindəki şöhrəti müxtəlif yerlərdən çoxlu tələbəni çəkib onun yanına gətirərdi, onlar da müxtəlif elmləri bu böyük alimdən öyrənərdilər. İbn Xəllikan "Vəfat əl-əyan" da yazır: "626-ci ildə Mosulda bu alimlə görüşdüm. Atası ilə tanış olduğuma görə onunla bir neçə dəfə görüşüb söhbət etdik. Lakin təcili Şama qayıtmağa məcbur olduğumdan qala bilmədim və onun dərsində iştirak etmədim. Fəqih2 lər deyirdilər ki, Kəmaləddin iyirmi altı fənnin ustadıdır. Tələbələrin hamısı ixtisasından asılı olmayaraq bütün elmlər barəsində ona müraciət edirdilər. Hətta Əhlizimmə (Qeyri müsəlmanlar, – əsasən müsəlmanların himayəsi altında olan yəhudilər və xristianlar. A. R.) – də Tövrat və İncili ondan öyrənirdilər. Hənəfi məzhəbli tələbələr öz fiqhlərini ondan soruşardılar. Xilaf üsul-e fiqh, təfsir, ərəb ədəbiyyatı, tarix və görkəmli şəxsiyyətlərin həyatı kimi fənlərdə, xüsusilə riyaziyyatda müasirlərini qabaqlamışdı. İrşad Əmidi Mosula gəlir, Mosulda çoxlu alimlərin olduğuna baxmayaraq Kəmaləddindən başqa heç kəs onun elmi formulalarını aça bilmir; o, isə bunları iki gündə nəinki həll edir hətta onları başqalarına da izah eləyir. Şeyx Əsirəddin Müfəzzəl Əbhəri 626-cı ildə Mosuldan Ərbilə gəlir. Mən Darülhəd-qüsdə Xilaf elmini ondan öyrənirdim. Bağdad Fəqihlərindən biri onun yanına gəlir, söhbət əsnasında Kəmaləddindən söhbət düşür. O, fəqihdən soruşur:
