Kitabı oku: «Պատմութիւն Հայոց», sayfa 20

ՃԻ

ՃԻ. Նոյնպէս հաւանեցուցանէր զթագաւորն, « զի ի գաւառաց գաւառաց եւ *կողմանց կողմանց *ի տեղիս տեղիս ժողովեսցեն բազմութիւն մանկտւոյ առ ի նիւթ վարդապետութեան *զգազանամիտ զվայրենագոյն զճիւաղաբարոյ զաշխարհաբնակսն զորս առեալ արկանէր ի բովս վարդապետութեան եւ *հոգեւոր սիրոյն եռանդմամբ զաղտն եւ զժանգն զշարաւահոտ դիւացն եւ զսնոտիագործ պաշտամանցն *ի բաց քերէր ։ 2 Եւ այնչափ *անջատէր ի հայրենեացն բնակացն իւրեանց՝ մինչեւ ասել նոցա թէ Մոռացայ զժողովուրդ եւ զտուն հաւր իմոյա ։

*Եւ *ի տեղեաց տեղեաց սահմանացն Հայոց՝ *տայր հրաման թագաւորն Տրդատ՝ *իւրոյ իշխանութեանն *յաշխարհաց եւ ի գաւառաց *բազմութիւն *մատաղ մանկտւոյ ածել յարուեստ դպրութեան եւ կարգել ի վերայ հաւատարիմ վարդապետս առաւել զազգս պղծագործ քրմացն *եւ զմանկունս նոցա *ի նոյն ժողովել *գումարել *յարժանաւոր տեղիս դասս դասս եւ դարման ռոճկաց կարգել » ։ 4 «Եւ զնոսա *յերկուս բաժանեալ *զոմանս յԱսորի դպրութիւն կարգեալ եւ զոմանս ի Հելլէն » ։ 5 « Որով անդէն յական թաւթափել վայրենամիտքն *եւ դատարկասունքն եւ անասնաբարոյ աշխարհաբնակքն *վաղվաղակի մարգարէագէտք եւ առաքելածանաւթք եւ աւետարանաժառանգք լինէին եւ ամենայն աւանդելոցն Աստուծոյ ոչ իւիք անտեղեակք» ։

6 «Հասանէր եւ յառաջին դաստակերտսն իւր յռոտաստակն Այրարատեան գաւառին ի Վաղարշապատ քաղաք » ուստի նախ զառաջինն աստուածասաստ հրամանացն լինէր սկիզբն *ուր նախ *նշմարեացն եւ *նշանակեալ կանգնեաց զնշան խաչին սրբոյ ուր եւ սուրբ վկայքն Աստուծոյ *զետեղեցան եւ ի նոցա վկայարանսն կանգնեաց սեղանս Աստուծոյ ի հանգիստս սրբոցն *եւ զնկատեալ տեղին տանն Աստուծոյ շինեաց *զցուցեալն նմա ի տեսլեանն զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին Քրիստոսի ։ 7 Սոյնպէս եւ ի տեղիս մեհենացն *զոր կործանեաց *յառաջագոյն սոյնպէս եւ յԱրտաշատ քաղաքի եւ յամենայն տեղիս յաշխարհս եւ ի գաւառս առհասարակ սոյն աւրինակ գործեաց *եւ *բազմացոյց զեկեղեցիս եւ կացոյց քահանայս եւ քրիստոսեան *դրոշմաւն զամենեսին առ հասարակ ընծայեցուցանէր՝ լինել ամենեցուն Հոգւովն սրբով։

8 Եւ այսպէս ընդ ամենայն երկիրն Հայոց ի ծագաց մինչեւ ի ծագս ձգտէր տարածանէր զմշակութիւն *քարոզութեանն *եւ աւետարանութեանն ի Սատաղացւոց քաղաքէն մինչեւ առ աշխարհաւն Խաղտեաց *մինչեւ առ Կաղարջաւք մինչ *ի սպառ ի սահմանս Մասքթաց *մինչեւ ի դրունս Ալանաց *մինչ ի սահմանս Կասպից ի Փայտակարան քաղաք արքայութեանն Հայոց * եւ յԱմդացւոց քաղաքէն *մինչեւ առ Մծբին քաղաքաւ քերէր առ սահմանաւքն Ասորւոցն *առ Նոր Շիրական երկրաւն եւ առ Կորդուաւք մինչեւ յամուր *աշխարհն Մարաց *մինչեւ առ տամբն *Մահքր-Տան իշխանին մինչեւ յԱտրպատական ձգտէր տարածանէր զաւետարանութիւնն իւր։

*Զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց զամառն *եւ զձմեռն զտիւ եւ զգիշեր անվեհեր առանց յապաղելոյ իւրով իսկ աւետարանական եւ ողջունապատում գնացիւքն առաջի թագաւորաց եւ իշխանաց եւ ամենայն հեթանոսաց՝ անընդդիմակաց ի հակառակորդաց զամենափրկչին *անունն Յիսուսի կրեաց *եւ զամենայն ոգի աստուածազգեստս եւ ոգեզէնս վառեաց» ։

*Եւ բազում *բանդականաց եւ կալանաւորաց եւ տագնապելոց ի բռնաւորաց փրկութիւն արարեալ կորզելով զնոսա *ահաւոր զաւրութեամբ փառացն Քրիստոսի եւ բազում մուրհակս անիրաւագիրս անիրաւութեան պատառեաց։ 11 Եւ բազում սգաւորաց *կարճամտելոց մխիթարական վարդապետութեամբն զակնկալութիւն յուսոյն *ըստ յայտնութեան փառաց մեծին Աստուծոյ եւ ամենափրկչին Յիսուսի Քրիստոսի նուաճեաց եւ զամենայն միանգամայն յաստուածպաշտութեան պայմանն փոխեաց» ։

ՃԻԱ

ՃԻԱ. Եւ դարձեալ բազում եւ անհամար գունդս գունդս վանականաց ի շէնս եւ յանշէնս դաշտականս *շինակեացս եւ լեռնականս անձաւամուտս եւ արգելականս հաստատէր» ։ 2 Եւ զոմանս յորդւոց քրմացն առեալ իւր՝ *զառաջեաւասունս ձեռնասունս առնէր փոյթ ուսման ի վերայ ունէր՝ *ընդ հոգեւոր խնամով եւ երկիւղիւ սնուցանել ։ 3 Որ յաստիճան *եպիսկոպոսութեան լինէին արժանի կալոյ առեալ ձեռնադրութիւն ի նմանէ որոց առաջնոյն՝ Աղբիանոս անուն որ ապա կողմանցն Եփրատական գետոյն *լինէր վերակացու երկրորդին՝ Եւտաղիոս որ ի կողմանս վայրացն Բասենոյ կացեալ լինէր հովիւ երրորդն՝ Բասոս չորրորդն՝ Մովսէս հինգերորդն՝ Եւսեբիոս վեցերորդն՝ Յովհաննէս եաւթներորդն՝ Ագապէս ութերորդն՝ Արտիթէս իններորդն՝ Արսուկէս տասներորդն՝ Անտիոքէս *մետասաներորդն՝ Տիրիկէս երկոտասաներորդն՝ Կիւրակոս։ 4 Այսք՝ որ յորդւոց քրմացն ընտրեցան լինել եպիսկոպոսք կողմանց կողմանց աճեցուցանել *զքարոզութիւնն։ 5 Եւ զայլոցն անուանս *թէ եւ կամիցի *ոք՝ ոչ կարասցէ շարել ։

6 Եւ *զԱղբիանոս զայր ճշմարիտ եւ աստուածասէր՝ վերակացու թողոյր արքունական դրան բանակին։ 7 Եւ ինքն *ընդ ժամանակս ժամանակս *յանապատ լերինս ելանէր *ուր եւ ինքեան իւրով անձամբն իսկ աւրինակ ցուցանէր ։ 8 Առեալ զոմանս ոմանս յաշակերտացն յիւրաքանչիւր մենաստանաց՝ երթեալ լեռնակեաց մենակեաց սորամուտ ծակախիթ եղեալ եւ զառաւրեակն խոտաբուտ ճարակաւք վճարեալ ։ 9 Եւ այսպէս վշտակեաց տկարութեան զանձինս տուեալ մանաւանդ *որոց հայեցեալ եւս ի մխիթարութիւն առաքելական բանիցն թէ Յորժամ * վասն Քրիստոսի տկարանամ՝ *յայնժամ զաւրացեալ լինիմա եւ թէ՝ *Լաւ եւս լիցի պարծել տկարութեամբ զի բնակեսցէ յիս զաւրութիւնն Քրիստոսիբ։

10 «Անդ էր ապա չարբենալ գինւով այլ առաւելուլ *հոգւով եւ պատրաստել զսիրտս երգովք հոգեւորաւք ի փառս եւ ի գովութիւն Աստուծոյ։ 11 Անդ կրթութիւն քաղցրուսոյց ընթերցուածոց հոգեպատում գրոց։ 12 Անդ քաջալերութիւն *յորդորական *լուսաւոր վարդապետութեան առ ի յառաջադէմ ընտրութիւն պսակահամբար քրիստոսադիր կիտին։ 13 Անդ եռալ հոգւով աստուածապաշտ ծառայութեամբ։ 14 Անդ աղաւթք աղերսալիք *եւ պաղատանք փարելիք եւ խնդրուածք հաշտեցուցիչք վասն ամենեցուն կենաց առ մարդասէրն Աստուած»։

15 «Եւ նովին հոգեկրաւն արուեստիւն հանեալ աւուրս բազումս յանապատ տեղիս » յակունս Եփրատական գետոյն յայրս եւ ի քարածերպս երկրին բնակեալ լինէր եւ ի կատարս լերանց զաւրինակ առեալ *զմեծի մարգարէին *Եղիայի եւ կամ *զերանեալ զմկրտչին առաքինւոյն Յովհաննու բարեաց գործոց նախանձաւոր եղեալ՝ զնոյն կեանս վարուցն քաջութեան աստուածամուխ կենացն անձին մատուցանէր ։

ՃԻԲ

ՃԻԲ. *Եւ թէ երբեք երբեք իջանել լինէր *շրջել զաւրացուցանել զաշակերտեալսն *ճշմարտութեան հոգւով, « իրաց իրաց պիտոյից աւգտակարաց ամենայն եկեղեցեացն հասեալ յաւգնականութիւն՝ *շնորհաւքն Աստուծոյ *առանց յապաղելոյ առանց իրիք զբաղելոյ հանապազ իջանէր ի թիկունս դիպաց դիպաց պատահելոց եւ վճարէր զաւրութեամբն Աստուծոյ։ 2 Եւ յորդորագոյնս եւ պարարտագոյնս եւ անփակ բերանով *զվտակս վարդապետութեանն ի սիրտս լսողացն սերմանեալ *ծաւալեցուցանէր եւ զայս արարեալ զամենայն ժամանակս իւր՝ վասն անձին եւ վասն աշխարհի» ։

3 «Քանզի սովոր իսկ են ճշմարիտ վարդապետք՝ զանձանց առաքինութիւն կանոն աշակերտելոցն դնել մանաւանդ յուշ առնելով զտէրունականն զմիոյն զմիայնոյն զիմաստնոյն Աստուծոյ քանզի *ասէ Սկսաւ Յիսուս առնել եւ ուսուցանելա։ 4 Որոյ բազում անգամ առեալ զաշակերտսն ուրոյն եւ աննիազական անձամբն աւրինակ *կարաւտելոցն լինէր յորժամ *ի Թաբաւրական լերինն զաւետեացն զերանութիւն տայր եւ կամ յորժամ ի նմին լերինն զկանոնական աղաւթսն *առնէր մինչ դեռ աշակերտքն ի Տիբերական ծովուն նաւէին։ 5 Եւ դարձեալ՝ յաւուրս բաղարջակերացն յաւրինական տաւնին *զգիշերոյն աղաւթս երիցս անգամ ի Ձիթաստանեաց լերինն առանձինն մատուցանէր։ 6 Ուստի եւ յայտ իսկ է եւ առանց վեհերելոյ եթէ ոչ վասն անձին ամենատէրն *այլ համաշխարհի յուսումն զայն գործէր *որ է աւրինակ ամենայն հնազանդելոց վասն որոյ եւ *ասէրն իսկ թէ *Արթուն կացէք յաղաւթս կացէք զի մի՛ մտանիցէք ի փորձութիւնա։

7 «Իսկ արդ՝ եթէ թեթեւագոյն *արուեստից պակասագոյն *ի գիտութենէ են ազգք երկրածնաց *ո՞րչափ այնմ արուեստի ոք համարիցի անգիտանալ բ, որ *ընդ աստուածախաւսսն կատարի *որում երանելին Պաւղոս ամենեցուն տգիտանալ ասէ վասն որոյ եւ զամենակեցոյց Հոգին ի թիկունս հասանել անմռունչ հեծութեամբ բարեխաւս գիտէ»գ։

*Իսկ արդ՝ յորժամ լսիցեմք եթէ Սկսաւ Յիսուս առնել եւ ուսուցանել՝դ *ապաքէն առնել՝ զի ուսուսցէ եւ ոչ եթէ զի պարգեւեսցի *իմանալի է *եւ բարեխաւսելն նորա վասն սրբոց եւ բարեխաւսել Հոգւոյն սրբոյ՝ առ ի վարդապետելոյ մեզ զի ընդ միմեանց բարեխաւսիցեմք եւ ոչ եթէ առ բարձրագոյն ոք Միածնին կամ Հոգւոյն սրբոյ բարեխաւսելն գիտելի է քանզի միապատիւ է աստուածականն եւ ոչ բազմաբար ։ 9 Իսկ երանելի առաքելոցն *ընկալեալ *ի վարդապետութենէ ճշմարտութեանն՝ նախ կարաւտական *անձանց աւգուտ մատակարարէին եւ ապա աւրինակ աշակերտելոցն բարձեալ տանէին երբեմն առանձինն եւ երբեմն ժողովովք գումարելովք՝ *զփառսն *Քրիստոսի *առաւելովքն բարձրացուցանէին»։

10 «Քանզի *առաւել աւգտակար իսկ է յամենայն աշխարհակիր զբաւսանաց առանձինն սահմանել եւ միայն աստուածպաշտութեան պարապել։ 11 Զոր եւ մարգարէքն յառաջագոյն գործէին որք ի լերինս *եւ յանապատս յայրս եւ ի փապարս վիմաց զաստուածեղէն կրաւնիցն զծառայութիւն հարկանէին ։ 12 Նոյնպէս եւ ամենայն հարքն որ յաջորդեցան *յառաքելական *կանոնացն կրեալ՝ ինքեանք անձամբ բերէին աւրինակ վերջնոցս։ 13 Ուստի եւ երանելիս այս բարձեալ տանէր զաւանդելոցն պատիւ եւ ամենայն մատուցելոց առ նա զնոյն *պատուիրեալ գուշակէր։ 14 Եւ այնպէս յառաջ ամենայն աստուածեղէն գանձուցն վայելչութեամբք *լցեալ *պարարտացուցեալ ամեթութեամբք *զամենեսեան՝ խաղացեալ գայր ի բազում ժամանակս եւ նովին ի նոյն *կանխեալ *եւ ի նմին հանապազորդեալ» ։

ՃԻԳ

ՃԻԳ. *Յայնմ ժամանակի երանելի ցանկալի եւ անպայման սքանչելի լինէր երկիրս Հայոց *որպէս զՄովսէս որ յանկարծ ուրեմն աւրէնսուսոյց *հեբրայական բանակին լինէր ամենայն մարգարէական դասուն եւ կամ իբրեւ զյառաջադէմն Պաւղոս բովանդակ առաքելական գնդաւն հանդերձ աշխարհակեցոյց աւետարանաւն Քրիստոսի՝ սոյնպէս եւ սա եկեալ հասեալ երեւեալ՝ հայաբարբառ հայերէնախաւս գտաւ» ։

* ըստ գաւառաց գաւառաց երթեալ ընտրէր անձին իւրում կայս հանգստեան *յանապատ տեղիսն եւ անդ բնակէր եւ յանապատացն լուսաւորէր զամենեսեան ։

3 Եւ բազմացոյց կացոյց տեսուչս եպիսկոպոսս յամենայն գաւառս Հայոց *իշխանութեան իւրոյ *եւ որ յաստիճան եպիսկոպոսութեան ձեռնադրեցան ի նմանէ՝ աւելի քան զչորեքարիւր եպիսկոպոս որք կացին տեսուչք տեղեաց տեղեաց ։ 4 Իսկ կարգք երիցանց կամ սարկաւագաց կամ *անագնովսաց եւ որ այլ եւս ի պաշտաւն Տեառն կացին՝ անթիւք էին ի բազմութենէն ։

* թագաւորն Տրդատ՝ *ուխտ զայս դնէր *ընդ ամենայն մարդոյ *որ միանգամ ընդ նորա տէրութեամբն էին ընդ մեծի եւ ընդ փոքու զի ամենեցունց հաստատութիւն այն կայցէ առ նա զի անխորշ եւ անխէթ *աստուածահրաման պատուիրանացն հնազանդեսցին առանց երկմտութեան եւ արարչութեանն հաւատալ յամենայն սրտէ։ 6 Եւ ամենեցուն հաւանեալ այնմ՝ փութային *կատարել վաղվաղակի զհրամանսն ։

7 Իսկ թագաւորն շատ աղաչեաց զԳրիգոր վասն հանապազորդ առ նմա կալոյ զի ընդ ինքեան շրջեցուսցէ որում ոչ հաւանեալ չառնոյր յանձն այլ յանապատ տեղիս *հաճեալ բնակութեամբ *պահովք կոխեալ զինքն զի մի՛ տացէ հպարտութեանն բարձրանալ կոխել զինքն *այլ կէտ եդեալ ինքեան՝ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց *զքառասուն քառասուն աւր պահովք ձգտել մինչեւ յաւր քրիստոսակոչ հանգստեանն իւրոյ վախճանին ։

8 Իսկ իբրեւ կարի կարաւտեալ թագաւորն աշխարհաւն հանդերձ զնմանէն զի ի մէջ նոցա բնակեսցէ եւ քանքատէին կարաւտեալք *ի կայս նորա՝ յայնմ ժամանակի լուան յոմանց ի տեղեկաց որ գիտակ արարին զթագաւորն վասն սրբոյն Գրիգորի զի յայնժամ յառաջ եւս մինչ դեռ ի մանկութեան աստիսն էր զինուորութեամբ՝ ամուսնացեալ եւ *երկուս որդիս ստացեալ *որոց առաջնոյն անուն *ճանաչէր Վրթանէս որ յաշխարհակեաց *կեանս էր որ ապա *եւ նա յաստիճան *պաշտաման կաց երիցութեան եւ երկրորդին՝ Արիստակէս որ ի մանկութենէ ըստ աստուածագործ *ծառայութեան սնեալ էր. «որ *ի միայնակեաց լեռնակեաց ի կրաւնս մտեալ էր եւ բազում եւ ազգի ազգի վշտակեցութիւն ըստ Աւետարանին կրեալ *ամենայն կրթութեամբ եւ ամենայն իրաց հոգեւորաց զանձն տուեալ *միայնաւորութեան լեռնակեցութեան քաղցի եւ ծարաւոյ եւ *բանջարաճաշակ կենաց արգելանաց անլուսից խարազնազգեստ եւ գետնատարած անկողնոց եւ բազում անգամ *զհեշտական *հանգիստն * գիշերաց զհարկ քնոյ յոտնաւոր տքնութեան ի *թաւթափել ական վճարէր *եւ զայս արարեալ *ոչ սակաւ ժամանակս ։ 9 Եւ գտեալ եւս զոմանս՝ յինքն յարեցուցեալ եւ աշակերտեալ *սմին աւետարանական սպասաւորութեան ։ 10 Եւ այսպէս ամենայն փորձութեանց ի վերայ հասելոց *կամայական քաջութեամբ *տարեալ *եւ նովիմբ լուսաւորեալ եւ պայծառացեալ *եւ ծանաւթական եւ *հաճոյ եղեալ առաջի Աստուծոյ եւ ամենայն մարդկան» ։

* *իբրեւ լուաւ զայս ամենայն * թագաւորն Տրդատ՝ վաղվաղակի փութով եւ անզբաղապէս արձակէր *արս երիս աւագս փառաւորս պատուականս հրովարտակաւք հանդերձ զի *զերկոսին որդիսն Գրիգորի վաղ առ նա հասուսցեն։ 12 Եւ որք առաքեցանն *յարքայէ զնոցանէն *զի ածցեն զնոսա՝ այսոքիկ են առաջնոյն անուն Արտաւազդ որ սպարապետն էր ամենայն զաւրացն Հայոց Մեծաց եւ երկրորդին Տաճատ անուն իշխան Աշոցաց գաւառին երրորդին՝ Դատ անուն կարապետ արքայի ։

ՃԻԴ

ՃԻԴ. *Արդ՝ եկին հասին նոքա յաշխարհն Կապուտկացւոց եւ գտին զՎրթանէս ի Կեսարացւոց քաղաքին եւ զսուրբն Արիստակէս բնակեալ յանապատի յիւրում մենաւորաստանին ապա ոչ հաւանէր նա իջանել *յանապատէ անտի մինչեւ եղեւ ժողով բազմութեան քրիստոնէից որք հաւանեցուցին *զնա գնալ անտի զի *Լաւ է ասեն քեզ գործ մշակութեանն Աստուծոյ՝ քան զայդ մենաւորութիւն բնակութեան *յանապատի այդր»։ 2 Զորս այնուհետեւ եւ յուղարկեցին զնոսա անտի։ 3 Իսկ նոքա եկին հասին յերկիրն Հայոց եւ *յանդիման ունէին զածեալսն *զերկոսին որդիսն Գրիգորի առաջի թագաւորին *զորս առեալ թագաւորին՝ ինքնին նոքաւք հանդերձ ի խնդիր ելանէր սրբոյն Գրիգորի՝ *ուր եւ գտցէ։ 4 Եւ եկեալ * գտանէին ի Դարանաղեաց գաւառին ի լերինն որ կոչի *Մանեայ Այրք յանապատին։

5 Ապա աղաչեաց երանելի թագաւորն Տրդատ զսուրբն Գրիգորիոս զի *փոխանակ այնր զի *ոչ հաւանեցաւ նա կալ եւ շրջել ընդ նմա եւ սիրեաց զմենաւորութեան կեանս՝ ձեռնադրեսցէ *եւ տացէ նմա եպիսկոպոս *զսուրբ *որդին իւր *զոր ետ ածել ինքն՝ զԱրիստակէս ։ 6 Զոր ձեռնադրեաց յեպիսկոպոսութիւն փոխանակ իւր *որպէս ըստ գրեցելոյն ի դէպ թէ Փոխանակ հարց եղիցին որդիք՝ կալ իշխան ի վերայ երկրիա։ 7 Որ առաւել եւս քան զհայրն վերագոյն *երեւեցուցանէր զիւր վարդապետութիւնն առ հարբն եւ յետ նորա *կալաւ զտեղի հայրենեացն *եւ անդէն նստաւ յաթոռ կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծաց ։ 8 Ապա եւ ինքն իսկ մեծն Գրիգորիոս *ելանէր զտեղեաւքն կարգելովք եւ զգաւառաւքն աշակերտելովք յաշխարհին Հայոց՝ զուարթացուցանել զաւրացուցանել նորոգել եւ հաստատել զամենեսեան » ։

*Եւ աստուածասէր թագաւորն Տրդատիոս բարեպաշտութեամբ սպասաւորեալ ըստ աշակերտական հաւատոց ի Քրիստոս՝ երկիւղած գտանէր որ եւ տեղեկացեալ եւ վարժեալ *աստուածակեաց հրամանաւքն եւ ցանկալի եղեալ *աւրինապահ ընկալելովքն եւ բարեաց աւրինակ ամենայն աշխարհի։ 10 « Եւ *անդէն ի նմին *ուշ եդեալ փութով ընթերցուածոց աստուածեղէն գրոց» ։ 11 Զի յունական աշխարհական դպրութեանն երկնաւոր իմաստութեանն *յառաջագոյն էր տեղեակ առաւել *փիլիսոփայական մտաց *հանճարագիտութեան *հմուտ էր զի *ուսեալ էր զայն ։

*Արդ՝ ընկալեալ եւ զշնորհս երկնաւոր պարգեւացն, «որով առժամայն լուսաւորեալ եւ թեւակոխ թեւամուխ եղեալ աստուածատուր հրամանացն ի հանգամանս եւ ամենայն պատրաստութեամբ *զանձն *յարդարեալ» , «եւ ըստ աւետարանական չափոցն ի ծառայութիւն Աստուծոյ մարդասիրին դարձեալ ։ 13 Մերկացեալ այնուհետեւ զհեթանոսակիր ցանկութիւնսն *եւ առեալ զնշան պարծանաց *խաչին * յանձն իւր եւ *երթեալ զկնի ամենակեցոյց խաչելոյն՝ *հաճել *զհրամանացն պայման զկնի խաչակիր գնդին Քրիստոսի *աշակերտելոցն հետեւեալ » ։ 14 Եւ անձին իւրում եդեալ սահման պահաւք *եւ տքնութեամբ *աղաւթս մշտնջենամռունչս եւ բազկատարած պաղատանս առ Աստուած եւ արտասուս հանապազաբուղխս » վասն աշխարհին իւրոյ։ 15 Նոյնպէս եւ վասն իւր խնդրէր զի մի՛ յիշեսցին *մեղքն որ յառաջին տգիտութեանն *յայնժամ *զոր ի հեթանոսութեանն անդ *գործէր։

*Եւ բազում եւ ամենայն ուժով նպաստաւորութիւն ընծայեցուցեալ աւետարանագործ վարդապետութեանն *եւ հնազանդութեամբ հպատակութիւն ցուցեալ *եւ ծառայեալ *ըստ Աւետարանին վայելչութեամբ» եւ այսպէս խրատեալ *եւ զգաստացեալ կրաւնաւորական *վարուք ամենայն ուղղութեամբ *յամենայն *գործս բարութեանց առաւել եւս *պայծառացուցանէր *զվարդապետութեանն սատարութիւն։

* մեծ արքեպիսկոպոսն երանելին Գրիգորիոս սուրբ որդւովն իւրով Արիստակիսաւ եւ ամենայն երեւելի աւգնականաւքն զամենայն աշակերտելովքն շրջէր եւ հաստատէր զնոսա՝ կալ ի պատուիրանին *ճշմարտութեան։

ՃԻԵ

* *Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ թագաւորեաց Կոստանդիանոս որդի Կոստանդեայ արքայի յերկրին *Սպանիացւոց *եւ Գաղիացւոց եւ հաւատաց նա յԱստուած յարարիչն երկնի եւ երկրի *եւ ի ծնունդն *ի Բանն նորա յՈրդին միածին եւ ի Հոգին սուրբ Աստուածութեան նորա։ 2 Եւ կուտեաց գումարեաց առ ինքն զբազմութիւն *զաւրաց իւրոց առ ափն Ովկիանոս ահագին ծովուն եւ ուխտէր զայս բան ընդ ամենեսին զի առ հասարակ ամենայն ոք ճշմարտութեանն հաւատասցէ , « միով աստուածաբարբառ *պատգամաւք՝ մի ազգ *կատարեալ փառաւորիչ միոյ Աստուծոյ լինել » ։

3 Եւ յԱստուած խրախուսեալ՝ դիմէր ի վերայ հեթանոսական թագաւորացն եւ անդէն սատակէր առ հասարակ զամենեսեան զորս կործանէր զաւրութեամբ աստուածեան խաչին զպիղծ եւ զանաւրէն թագաւորսն զԴիոկղետիանոս եւ զՄարկիանոս եւ զՄաքսիմիանոս եւ զԼիկիանոս եւ զՄաքսենտիոս եւ զամենայն զաւակ պղծալից թագաւորացն *հեթանոսաց ջնջէր ի միջոյ։

* եւ զաւերեալ եկեղեցիսն եւ կանգնէր զսեղանսն կործանեալս *ի տան Տեառն շինէր եւ զառաքինարանսն վկայիցն եւ բազմացուցանէր զփառաւորութիւն յիշատակաց երանելեացն մարտիրոսաց եւ յաճախէր զպատիւ քահանայիցն Աստուծոյ միանգամայն *առնել խաղաղութիւն երկրաւորաց բառնալ զգայթակղութիւնս ի միջոյ *զի մի՛ *ոք մի՛ իւիք սայթաքիցէ յաստուածագնաց ճանապարհէն ։ 5 Աւերէր զպղծալից մեհեանս դիւացն եւ զնոսա առ հասարակ *միանգամայն իսկ իւրեանց պաշտաւնէիւքն ի փախուստ դարձուցեալ պակասեցուցանէր։ 6 Պատիւս եւ պարգեւս այնոցիկ շնորհէր որք յաստուածպաշտութեան ճշմարտութեանն *կացեալ էին եւ ոչ երբեք զհաստատութիւնն *թողեալ։ 7 Վասն այսորիկ *յաղթութիւն տուաւ նմա ի վերայ ամենայնի վասն զի առ նա զնշան *յաղթութեան խաչին *յանձն իւր։

8 Եւ զհրաման սաստկութեան պատուիրանին ճշմարտութեան *կալ յայսմիկ ի հաստատութեան հաւատոցն զոր *առ ի Տեառնէ՝ *հրովարտակաւք իւրովք ընդ տիեզերս տարածանէր սպառնացեալ յաղթող զաւրութեամբն՝ լուսոյն հաւատոց որ առ ի Տէր ունել զբարեպաշտութիւնն եւ այսուիկ հալածէր զզաւրս խաւարին եւ *ի վերայ ամենայնի վերնոյն զաւրութեամբ գեր ի վերոյ լինէր։ 9 Իսկ որք այսմ հաւանեալք՝ զի երկրպագուք լիցին ճշմարտութեանն՝ զնոսա բարեկամեալ մերձեալ պատուեալ՝ առ ինքն մատուցանէր։ 10 Եւ այսու աւրինակաւ հզաւր երեւեալ՝ ի վերայ մարդկանն հաստատէր զթագաւորութիւնն իւր աստուածակարգ թագաւորութիւն *զիւր թագաւորութիւնն անուանեալ մինչ այնչափ հզաւրացեալ *ի վերայ ամենայն մարդկան՝ իրաւացի լինէր պայծառացեալ ։

*Եւ այսպէս յաղթող երեւեալ զինքն հաստատէր՝ *մինչեւ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց հրեշտակ յերկնից *երեւեալ զաւր հանապազ նմա սպասաւոր կացեալ՝ ընդ առաւաւտս առաւաւտս զքրիստոսեան *նշան թագի նորին *առեալ՝ ի նորին գլուխն դնէր եւ այսպէս տեսել զերկնաւոր զհրեշտակն յիւրում սպասաւորութեան երանելին եւ ցանկալին ամենայն թագաւորաց Կոստանդիանոս ։ 12 Որ եւ զիւր թագաւորութեանն ծիրանիս Քրիստոսի *աւանդէր աստուածասէրն եւ աստուածապաշտն *եւ *յաղթողն * ի վերայ ամենեցուն որ հաստատէր *զթագաւորութիւնն հաւատովք եւ յամենայն եկեղեցիսն հաստատէր *զհաւատսն ճշմարտութեան։

ՃԻԶ

ՃԻԶ. *Յայնմ ժամանակի լու եղեւ այս յերկիրն Հայոց Մեծաց ի դուռն թագաւորութեանն Արշակունեաց առ Տրդատ արքայ Հայոց Մեծաց։ 2 Որ իբրեւ լուաւ զայս՝ բազում փառաւորութիւն ամենատեառնն մատուցանէր խնդութեամբ եւ մեծաւ ուրախութեամբ գոհանայր զայնմանէ որ ընդ ամենայն երկիր զիւր սուրբ անունն *փառաւոր առնէր։

3 Ապա *իբրեւ լուաւ զայս ամենայն մեծ արքայն Հայոց Տրդատ՝ *խորհուրդ առնոյր վասն ճանապարհացն այնոցիկ հանդերձէր կազմէր առնոյր ընդ իւր զմեծ արքեպիսկոպոսն զԳրիգորիոս եւ զնորին որդին զԱրիստակէս եպիսկոպոս եւ *զմիւս եպիսկոպոսն զԱղբիանոս ։ 4 Եւ ի զինուորական կողմանէն՝ զչորեսին գահերէցսն իւրոյ տաճարին որ *բդեաշխքն կոչին զառաջին սահմանակալն ի Նոր Շիրական կողմանէն եւ զերկրորդ սահմանակալն յԱսորեստանեայց կողմանէն եւ զերրորդն՝ յԱրուաստան կողմանէն *զչորրորդն՝ ի Մասքթաց կողմանէն զմեծ իշխանն Անգեղ տան եւ զթագադիր ասպետն եւ զսպարապետն մեծ եւ զիշխանն Մոկաց եւ զիշխանն Սիւնեաց եւ զիշխանն Ռշտունեաց եւ զիշխանն Մաղխազութեան տանն եւ զշահապն Շահապիվանի եւ զիշխանն սպասկապետութեանն ։ 5 Եւ այլ բազում մեծամեծաւք եւ եաւթանասուն հազարաւ ընտիր ընտիր զաւրու հանդերձ՝ խաղայր գնայր յԱյրարատ գաւառէ ի Վաղարշապատ քաղաքէ՝ անցանել ի սահմանս Յունաց։

*Զանց առնէր *զբազում աւթեվանաւք մեծաւ ուրախութեամբ» ։ 7 Եւ բազում պատիւս պատրաստութեան հպարտութեան ըստ քաղաքաց քաղաքաց դիպելոց *եւ իշխանաց իշխանաց պատահելոց գտանէին մեծարանս ընդունելութեան։ 8 Ընդ ցամաք եւ ընդ ծով փութացեալ աճապարէին *մինչ երթային հասանէին յաշխարհն Իտալիացւոց *յերկիրն Դաղմատացւոց *ի թագաւորակաց քաղաքն Հռովմայեցւոց ։

9 «Զորմէ *իսկոյն պատմեալ յարքունական պաղատանն զոր իբրեւ լուաւ *աստուածակարգ թագաւորն պատուակալ աթոռոյն Կոստանդիանոս եւ հայրապետն մեծ արքեպիսկոպոսն աշխարհամուտ դրանն որում անուն կոչէր Եւսեբիոս՝ մեծաւ սիրով *պատիւ արարեալ՝ *ընդ առաջ ելանէին *եւ տուեալ միմեանց զհանգիտապատիւ ողջոյնն ուրախ լինէին։ 10 Եւ եղեալ ժամանակս ինչ անդէն ի տիեզերական քաղաքին»՝ ապա զարմացեալ աստուածասէր կայսրն Կոստանդիանոս հարցանելով զարքայն Տրդատ թէ *Զիա՞րդ կամ ո՞րպէս եղեն առ քեզ Աստուծոյ սքանչելիքն »։

11 Իսկ նա կաց պատմեաց առաջի կայսերն զամենայն արարեալսն *Աստուծոյ *առ նա զբարերարութիւնսն։ 12 Եւ զանհնարին զպատուհասն զլինել ի կերպարանս անասնոյ ոչ ամաւթ համարեցաւ պատմել նմա ։ 13 Եւ զհամբերութիւն նահատակեալ վկայիցն քաջութեան եւ ո՛ր գործք գործեցան *եւ ո՛րպէս բնութիւն զաւրութեան նոցա։ 14 Կամ զոր անդէն իսկ *յանդիման ցուցանէր կայսերն *զտարեալն ընդ իւր *զԳրիգոր եթէ Այս այն այր է ասէ *յոյր ձեռն ծանեաք մեք *զմարդասիրութիւնն Աստուծոյ *եւ զնորին ժուժկալութիւն համբերութեանն նշանաւոր զարմանագործութեանցն ։ 15 Վասն որոյ զարմացեալ կայսրն Կոստանդիանոս խոնարհեցուցեալ *զանձն՝ անկանէր առաջի Գրիգորի զի աւրհնեսցի ի նմանէ եւ բազում վայելուչ մեծարանաւք *պատիւ արարեալ նմա իբրեւ խոստովանողի Քրիստոսի *ըստ արժանաւորութեան նորա։

16 Սոյնպէս եւ արքային Տրդատայ իբրեւ եղբաւր սիրելւոյ սէր ցուցեալ * ուրախութեամբ մեծաւ *մանաւանդ վասն աստուածածանաւթութեան նորա՝ *առաւել դաշինս կռէր ընդ նմա միջնորդ կալեալ զհաւատսն *որ *ի Տէր Քրիստոսն էր *զի անշուշտ մինչ ի բուն զհաւատարիմ սէրն ի մէջ թագաւորութեանցն պահեսցեն զի եւս *քան զեւս առաւելագոյն *զարքայն Հայոց հաստատեսցէ յԵրրորդութեան հաւատսն։ 17 Իսկ Տրդատիոս պատմէր եւ վասն վկայիցն Աստուծոյ թէ ո՛րպէս կամ զի՛նչ աւրինակ վկայեցին ։

*Ապա եւ կայսրն Կոստանդիանոս սկսաւ պատմել նմա վասն ազնուական վարուց նոցա զոր յառաջագոյն գիտէր՝ *մինչդեռ էին անդէն յիւրեանց աշխարհին *թէ ո՛րպէս հաճոյ վարուքն էին եւ կամ ո՛րպէս ազնուականք ի մարմնաւոր կողմանէ տոհմակցաց իւրեանց։ 19 Եւ զգործսն զաւրութեան *յաղթութեանն՝ *յԱստուծոյ նմա տուեալ՝ պատմէր առ ամենայն թշնամիսն ճշմարտութեանն յաղթող երեւեալ։ 20 Ասէ. «Գիտեա՛ եղբայր զի Աստուած յամենայն երկրի երեւեցուցանէ զիւր *ողորմութիւն զաւրութեանն զի ամենայն արարածք նորա ծանիցեն զնա *եւ լինիցին նորա փառաւորիչք ճշմարտութեամբ քանզի այնպիսի երկրպագուս իւր *խնդրէա»։

* յետ այսորիկ *մեծարեալ լինէին դարմանաւք *եւ մեծապատիւ շքեղութեան կարգաւք *յարքունեացն եւ յեկեղեցեացն եւ ի պատուական իշխանաց քաղաքին *եւ մեծամեծ պատարագաւք եւ *երեւելի պարգեւաւքն պատուեալ սիրով» ։

*Եւ ապա հրաժարեալ ի ծիրանափառ աւգոստականացն եւ ի սրբոյ կաթողիկոսէն ընկալեալ ողջոյն յեկեղեցւոյն եւ յերեւելի իշխանաց քաղաքին եւ ամենայն իրաւք յաջողեալք՝ ելանէին յոսկիապատ կառս արքունատուրս եւ մեծաւ շքով եւ բազում վայելչութեամբ ունէին զճանապարհս արքունականս» ։

23 «Եւ ամենայն քաղաքաց պատահելոց *պայծառագոյն երեւէին *եւ *մեծամեծս ըստ արժանաւորութեան արքայութեանն պատուեալ անդստին մինչեւ գային հասանէին» յերկիրն Հայոց յԱյրարատեան գաւառ *ի Վաղարշապատ քաղաք *ի հանգստակայս սրբոցն։

24 Եւ բերէին զպարգեւսն տուեալս անդստին զոսկին եւ զարծաթն եւ զպատուական կարասին *ի նուէր սպասու *եկեղեցւոյն Աստուծոյ *եւ ի տունս նուիրաց սրբոյ վկայիցն դնէին *նաեւ զտուեալ զոսկի սպասս կայսերն ի նոյն հանգիստ սրբոցն դնէին ։ 25 Եւ առաւել զիւրեանց եկեղեցիսն *շինեալ հաստատէին։

26 Եւ մեծն *Գրիգոր առ շրջել ընդ աշակերտեալսն յառաջագոյն եւ հաստատէր զնոսա *ի ճշմարիտ վարդապետութեանն։