Kitabı oku: «Дәрья башы / Исток вселенского», sayfa 7

 
Давылларда очты ак яулыгым,
Бәлки, табалырсыз ишләрен…
 

Ул арада тагын пәйда булгач, тавышы дәртен җуйды, үзгәрде, бозылды, әкренләп сүнде, сүрелде. Пружинасы бушап беткәннән соң, патефон тавышы шулай итә. Анысының боргычын гына борып җибәрәсең аның – яңадан үз җаена кайта. Ә кеше җаны бүтән шул: читләр карашы төштеме – көе бозыла. Тойды Ибрай, белде: Зәйнәп аны абайлады, таныды инде. Күңеле әллә нишләпләр киткәндер. Ялгызың гына дип йөргән чагында, үзеңне байтактан ук күзәтеп торулары ихтималына төшенгәч, гел шулай иттерә ул.

Кулын кояшка каршы маңгай турысына күтәреп, Зәйнәп аңа карады.

– И-и, кеше бар икән лә, – диде ул. – Күрми дә торам, пәрәми.

Карасана, ә? Күршеләренә генә ашык-пошык килеп кергән дә хуҗалар белән бергә табында утырган чит кешегә әйтүемени. Бая гына ни кылганы исендә дә юк диярсең. Ибрай аңгыра мәллә ул: юри шулай белмәмешкә сабыша инде.

Зәңгәр чиләген тоткан килеш, Зәйнәп аңа таба түбән юнәлде. Килүләре дә соң! Үләннәр, чәчәкләр ул аяк атламас борын үзләре сукмак ача баралармыни. Аның көчле балтырлары ерып үткәннән соң турая, яңадан калка алмаудан шикләнәләр шикелле.

– Нишләп утырасың монда?

– Утырам әле, – диде Ибрай.

– Байгышмыни!

– Аның каравы син сандугач икән.

Башта кычкырыбрак эндәшештеләр. Ара тарайган саен, сөйләшүләре басылганнан-басыла барды.

– Тик торганда җырлап йөрмәсәң… – диде Ибрай.

Килеп җиткәч, Зәйнәп аркан борылып карады да, үзе дә сизмәстән, бая авышкан алъяпкычын төзәтеп:

– Мыштым син. Тыңлап тордыңмыни? – диде.

– Күп җыйгансың, – диде Ибрай.

– Авыз ит, – дип, Зәйнәп чиләген аның каршысына куйды.

Ибрай, аның йөзенә карап, чеметеп кенә ике-өч җиләк капты. Зәйнәпнең чигәсенә вак-вак тир тамчылары саркып чыккан, ә ирене кипшенгән, аксылланган.

– Үзең дә капкала, – диде Ибрай.

– Капкаладым инде. Чиләкне тутыргач кына… И-и, кыздыра да соң!

– Иртәнчәрәк чамалыйлар аны. Челләне көтмиләр.

– Челләне дип… Эссе чагында җыймасаң, кар яуганны көтеп торасыңмыни?.. Тамак чатнады әле.

Ибрай, коега ишарәләп:

– Су җитәрлек, – диде.

– Каяле, эчим әле бер туйганчы!

– Арбада кружка бар.

Зәйнәп, ике атлап, кружканы алып килде дә, Ибрайга аркан баскан килеш су чумырып алгач, аңа борылып, вак-вак йотымнар белән, бүленеп, тын ала-ала эчә башлады.

Ибрай аның муенындагы кан тамырының һәр йотымы саен ике какканын искәрде. Су тамчылары Зәйнәпнең ияк очыннан кояш каралткан ачык изүенә тамгалады, өсте-өстенә җыелгач, түбән тәгәрәште. Шунда инде, шунда, ул күрмәгән, күрергә язмаган төшкә акты.

Эчеп бетергәч, ул тагын чумырып алды да ак кружканы аңа сузды:

– Салып тор әле, – диде.

Ибрай аның кура җиләге кызылына буялган кытыршы учларына су агызып торды, ә Зәйнәп тыйнак кына, йөзен аннан читкә борарак төшеп юынды.

Аннары ул тагын бер кружка су эчеп алды да савытны бурага куйды.

– Бераздан тагын эчәм әле, – диде.

– Бераздан? Кайтасы бар.

Кул сыярлык ара калдырып, Зәйнәп аның янына килеп чүкте. Ибрай уңаена түгел, каршы якка карап утырды. Алар нидер аңышмаган, нидер бүлешмәгән, нигәдер үпкәләшкән ир белән хатынны хәтерләтә иде.

– И-и, көне буена аякта. Өлгерермен әле, – диде Зәйнәп.

– Утырып кайтмыйсыңмыни?

Зәйнәп авыз эченнән генә көлеп куйды.

– Кит әле… Кеше ни димәс?

– Кеше?

– Минекен беләсең – талканы коры.

Берара тын калдылар. Ат түзем белән генә басып тора, ара-тирә пошкыргалап куя, әледән-әле койрыгын селеккәли, колагын каккалый. Кайдадыр тилгән кычкырып куя, тирә-юнь чикерткәләр зыңы белән тулган. Зәйнәп кружка куйганда, суы, чайкалып, бурага түгелгән иде, хәзер соңгы тамчыларының коега тамганы ишетелеп тора.

«Ие шул. Кешегә хәтле аның Гаҗиләсе дә бар ич әле. Урман юлыннан моның белән кайтканын ишеттерсәләрме? Әллә ни кырмас кыруын. Аныкы шул инде, майкаңны үзең җу, җәме, дию булыр. Алмашка майка беткән диярсең. Әнә тансык суның гына соңгы тамчысы бар ул…»

Йөрәгенең шундый уй белән типкәненнәнме, әллә канының агышыннанмы, рәхәт тойгысыннанмы бүленеп, Ибрай сигарет кабызып суырды. Тирән тыны белән чыгарган төтен булып югарыга таба бөтерелә-бөтерелә, аның ачык бер уе таралды: «Ә минем соңгы тамчым? Нәрсә ул, кем? Гаҗиләме? Ул нигә шушы Зәйнәп түгел?»

– Төтен, – диде Зәйнәп.

Ибрай кул гына сыярлык араның бушаганын тоеп алды: Зәйнәп урыныннан купты. Борылса күрде: читтәрәк бер куралык булып, ул шуның соңгы җиләкләрен учына чүпли дә башлаган. Кураны кайтарып-кайтарып карый, иелеп тә җыя, матур чүгәләп тә; кайсы җиләкне каба, киерелеп, тартылып, эчтәрәгенә үрелә.

– Төтен шул, – диде Ибрай әкрен генә. Аның уйлары да, җаны сабырсызлануы да әлеге кул арасы кебек юкка чыкты. – Төтен…

– Нәрсә дисең? – дип сорады Зәйнәп.

– Кузгалыйк, булмаса.

– Әз генә түзеп тор инде. Кызыктыра ич.

– Соңарасың. Утырып кайтсаң гына инде.

– Ярар соң. Тик Лашман чокырына хәтле генә.

– Ирең эзләп чыкса?

– И-и, минем кай төшемне эзлисең инде?

«Мин эзләр идем микән?» дигән соравына Ибрай җавап тапмады.

– Йә, җитәр, – диде Зәйнәп. – Нәфсенең төбе җук аның…

Шулчакны ул кинәт хәрәкәтсез калды. Карашын куралык төбенә – баскан җиренә төбәгән. Кулы әкрен генә төшә барды, учындагы җиләкләре коелышып бетте. Аннары, шулай катып калган килеш, бер адым чигенгән иде дә, аягына куе үлән ирек бирмәгәнгә, күрәсең, аркан егылды, чырулап кычкырып җибәрде:

– Ибрай!..

Сигаретын ташлап, ике-өч кенә сикерде дә Ибрай аның баш турысына барып басты.

– Ни бар? – диде.

Зәйнәп торырга тырыша, тик терсәгенә таянырга үлән комачаулый. Башын күтәреп, аягына карый, хәлсезләнеп, тагын җиргә куя. Яулыгы төшкән, күлмәк итәге күтәрелеп, балтыры, боты ачык калган. Ул, яткан килеш кенә, кулын сузды да, бармак очлары белән итәк читен эләктергәч, бот тиңентен җыерып китерде.

– Елан, – диде ул.

Капкан, тик йотып җибәрергә өлгермәгән кура җиләген төкермәкче иде дә, ул аның иягендә генә торып калды. Кан төкергән шикелле булды.

– Чактымыни?

– Кара төстә… юан шундый, Ибрай…

Терсәгенә таянып, Зәйнәп торып утырды, бөгелеп, уң балтырына төртеп күрсәтте. Ибрай шунда чүкте. Зәйнәпнең аягын, күтәреп, тезенә салды. Аның тузанлы балтырына энә күзе кадәрле генә кан тамчысы саркып чыккан иде.

– И-и, Ходаем! Никләр дип кенә ымсындым соң, җә? Чиләк тулы лабаса инде.

– Телеңә салынмале, – диде Ибрай. – Тынычлан.

Ул, янтаеп, йомшак үләнгә утырды да ипләп, җайлап, иелә алганча шунда иелде. Иелгән җиреннән, башын янтайтып, Зәйнәпнең йөзенә карады. Ул инде теге җиләк калдыгын сөртеп алган, ә бите буйлап тәгәрәгән күз яшенә тимәгән. Кара күзе дымсу, мөлдерәмә тулып тора, йөзе агарынган, ирене калтырый, чигәсендәге тир тамчылары кипкән инде…

Күрде Ибрай, белде Ибрай: елан чакмаган, ә бәлки кура чәнечкесе кадалган иде. Әнә башта кояш алган тирене агартып тырнаган, аннары чәнечкән төшендә торып калган.

Ул иелеп бетә алмады, аның аягын күтәрә төшеп, әлеге кан сыгынтысына иренен тидерде, аннары суырып-суырып үпте… Юк, ул кан суырмады, ә суырып-суырып, Зәйнәпнең тузанлы балтырын үпте. Тел очын әлеге кура чәнечкесе тырнаганын сизмичә дә үпте.

– Курыкма. Елан түгел.

– Ибрай… – диде Зәйнәп.

– Зәйнәп, – диде Ибрай.

Җирдә тын гына кара, юан елан шуыша иде дә, күктә талгын гына кыю, горур тилгән оча иде.

Ак болытка җайлап утырган җиреннән, иелеп, түбән караган Ибрай:

– Хәтерлисеңме, Зәйнәп? – дип пышылдады.

Болытлар телсез иде. Ә кошлар монда кадәр менмиләр.

Хәтер комы эндәшмәде.

Аның каравы ул су коенгач күшеккән тәннәрен җылытырга дип, инеш буасы ярына чыгып утырган малайларның учлап-учлап ком сибешеп уйнаганнарын күреп алды. Аңа араларыннан берсенең ярга каккан дулкыннар кебек тын, салмак йөрәк тибеше ишетелгәндәй тоелды. Бәлки, аны җәйге челләдәге теге юан, кара елан да сагаеп тыңлап торадыр. Еланнар – акыл ияләре, алар барысын да белә. Ә белгәннәрен бервакытта да чагып әйтмиләр.

Ибрай тирән итеп сулыш алды. Аның тыны ул утырган ак болытны урыныннан кузгатты да тавыш-тынсыз гына күкнең йомшак күкрәге буенча шудырып китте. Соңгы тапкыр аска каерылып караган мәлендә, ул Әшнәк зиратында яңа кабер казый башлаганнарын күреп калырга өлгерде. Ләкин ул кабер аныкы түгел иде инде.

Ул үзен алда яшәү мөмкинлеге көтмәгәнен белә. Тик анда үлеме дә юклыгын яхшы аңлый.

Аның елыйсы, мул күз яшьләре белән үрләрне, чәчәкләрне, урманнарны, зиратны, чишмәләрне сугарасы, кешеләрнең коры сусауларын, утлы газапларын, канлы язмышларын дәвалыйсы килде. Тик күзеннән бер тамчы да күз яше саркытып чыгара алмады. Күзе тик дымсуланды гына. Шул тонык дымсулык әйләнә-тирәне, бар җиһанны рәшә аша карагандагыча җиңелчә тибрәтеп, калтыратып, төссезләтеп, нурсызландырып, җәеп-таратып, күләгәсез генә күрсәтте. Шул рәшә аша Ибрай бер елганың зур борылышындагы текә ярны, ул ярның юеш алтын комына бер-бер артлы языла башлаган батынкы хәрефләрне, аларның, дисбе гәрәбәләре шикелле тезелешеп, сүзләр булып яратылуын абайлап алды. Киң сулышлы, күбекле дулкыннарның һәр какканы саен юеш сүзләр юыла, юкка чыкканнары урынына яңалары калка барды. Хәрефләр аермачык, тик аңа таныш булмаган сурәтле, ә сүзләре ул һичкайчан укымаган шивәдә, телдә иде. Шуңа карамастан алар, алтын комнан җуела барсалар да, аның күңеленә, зиһененә аңлаешлы фикерне, күренешне бәян итеп күчә, языла, хәтеренә мәңгегә уелып калырга тиеш кыяфәттә әллә үзләре сеңә, әллә ниндидер илаһи көч кодрәте белән иңдерелә баралар иде.

Ибрай төш күргәндәй укырга кереште. Ә укыганы күз алдында өндәгечә хәрәкәтләнә, кыштырдый, тавыш бирә, кыскасы, җанлы күренештән гыйбарәт иде. Иң мөһиме, боларның һәммәсе аңа билгеле булган хакыйкать асылын, шул ук вакытта ул моңарчы аңлый алмый интеккән, гайре табигый булганга күрә, җанына кабул кыла алмый азапланган гаделсезлек мәгънәсен тәшкил итә икән.

Хәзер ул үзенә үткәндә, бүген, киләчәктә чыгарылган, чыгарыласы хөкем карарын укыды, күрде, тыңлады.

«Дүрт кол үз тәхетендә гырлый-гырлый онытылып йоклап яткан карт бер патша хатынга җилпәзә җилпеп торалар иде. Ә хаким хатынның тез арасына ата мәче сузылып яткан да, мырлый-мырлый, кысык күзен ялкау гына колларга текәгән.

Колларның берсе мондыйрак сүз башлады:

– Бу карчык йоклаганда бигрәк тә гыйбрәт инде! Карагызсана: ирене салынып төшкән, ә сулышын алганда бугазын шайтан буамыни!

Ә мәче, мыраулап:

– Аның йоклагандагы ямьсезлеге сезнең өнегездәге коллыкның яртысы гына ул.

– Йокы аның җыерчыкларын шомартасы урынга тагын да тирәнәйтергә тиеш түгел иде шикелле, – диде икенче кол. – Коточкыч төш күреп ята, күрәсең.

– Менә сезгә дә төшегездә үз азатлыгыгызны күрсәтә торган йокы иреге бирергә иде ул, – диде ата мәче.

– Бәлки, аның күз алдына үзе үтерткән адәмнәрнең барысы бергә тезелешеп барулары килгәндер? – дип фараз кылды өченчесе.

Ә мәче тагын мыраулады гына:

– Шул шул, ул сезнең ата-бабаларыгызның, барча токымнарыгызның шулай барганын күреп ята.

– Әлбәттә, аның хакында гайбәт сөйләве җиңел ул, – диде дүртенче кол. – Тик бу миңа, аны җилләтеп торыр өчен, җиңеллек китерми.

– Теге дөньяда да сезгә аны җилләтеп тору язган. Чөнки җирдә нинди булсагыз, сез күктә дә шундый булырсыз.

Шулвакыт патша хатынның башы алга иелеп китте дә, таҗы идәнгә тәгәрәп төште.

– Яман мәгънә бу, – диде колларның берсе.

Ә ата мәче әүвәлгечә үк мырылдады:

– Берәүгә яман булган мәгънәнең икенчегә яхшы булуы бар.

– Ә кинәт уянып китеп, таҗының идәндә аунап ятканын күрсә? – дип, куркуын белдерде икенче кол. – Шуның өчен безне үтертүе дә ихтимал.

– Дөньяга килүегез белән үк ул сезне көн саен үлемгә озатырга тора. Ә сез шуны белмисез дә, – дип мыраулады мәче.

Өченче кол, аны хуплап:

– Әйе, ул безне үлемгә хөкем итәр дә моны аллаларга корбан китерү дип атар, – диде.

Ә мәче тагын мыраулап куйды:

– Фәкать көчсезләрне генә аллаларга корбан итеп китерәләр.

Дүртенче кол, аларның сөйләшүен бүлдереп, таҗны сак кына күтәреп алды да аны, йокысын бүлмәскә тырышып, карт патша хатынының башына яңадан кидереп куйды.

Ә мәче мыраулавында булды:

– Төшкән таҗны кол гына күтәреп яңадан кидерә.

Тиздән патша карчык уянып китте дә, авызын зур ачып иснәгәч, тирә-юненә каранып алды. Шуннан соң әйтте:

– Черем итеп алганмын, ахрысы. Төшемә карт имән кәүсәсе буенча үрмәләгән дүрт күбәләк корты белән шуларны куып баручы чаян керде әле. Бу төш минем күңелемә хуш түгел.

Шуннан соң ул күзен йомды да тагын йокыга талды. Бүлмә яңадан аның гырылдавы белән тулды. Ә дүрт кол аңа җилпәзә җилпүләрен дәвам иттерделәр.

Ә ата мәче тагын мыраулады:

– Җилпегез, җилпегез, аңгыралар! Сез үзегезне көйдерә торган утны гына тергезәсез!»

Ибрай үзен шул колларның берсе икәнен тойды, күрде, аңлады. Аның күз алмасындагы дымсулык кипкән иде инде. Рәшә сүнде, сүрелде. Теге елганың зур борылышындагы юеш алтын комга язылган хәрефләрне, сүзләрне соңгы дулкын кагып яндырды.

Башын ярырдай дәрәҗәдә сулкылдап елаган уйларын юатырга, тынычландырырга теләп, Ибрай үз маңгаен сыйпады. Анда борнап, үсеп чыккан яшь, үткер, нык мөгез аның уч төбен елан чаккандай чәнчеп алды.

Ләкин бу мөгез аның Түллинкә урманындагы кое төбендә хатыны Гаҗиләгә тугрылыгын беренче дә, соңгы мәртәбә дә бозуы билгесе түгел, ә бәлки Җирдә Яшәүгә карата кылган хыянәте тамгасы иде.

– Нәкъ шулай булды, Сәтимҗан Туфанович.

– Ышанмыйм! Исбатла, – дип, район прокуратурасының аеруча мөһим эшләр буенча өлкән тикшерүчесе Фаршатов япон диктофонын төймәсенә басып сүндерде. Синең сафсатаңны яздырып бетерергә экватор озынлыгындагы тасма да җитмәс.

Аның каршысында басып торган участок милиционеры Шәмсуар Сөләйманов планшетын ачарга тотынды:

– Үз күземә ышаныйммы, әллә…

– Ә сез ни диярсез, Яуш Сафич?

Авыл Советы рәисе Яуш Хәкимҗанов тамагын кырып алды да, кызыл галстугы төенен бушата төшеп:

– Бер караганда шулай да шикелле инде ул, – диде.

Ул, үзенең култыксалы иркен урындыгын тикшерүчегә тәкъдим итеп, тәрәзә төбендәге ярты тонналы борынгы сандык-сейфка утырган иде. Көн бөркү, ә тимер, ни әйтсәң дә, салкынча, күктән иңгән шикелле, авылга көтмәгән-нитмәгәндә аеруча мөһим эшләр буенча өлкән тикшерүче килеп төшкәндә, ут йөгергән арт саныңны суытырга бигрәк тә кулай инде.

Балта белән юнып уйгандай дүртпочмак маңгайлы, кисек трапеция тәшкил иткән яңаклы, иякле, конус борынлы Фаршатов урта бармагы белән затлы күзлеген борынының тирән уентыгына батырарак төште.

– Бер караганда… – диде ул мыскыллы кыяфәттә. – Ә икенче караганда?

– Икенче караганда… – дип, Яуш милиционерга карады. – Рапорт язгансыңдыр ич?

– Яздым, Яуш абый, яздым, – дип, Шәмсуар өлкән тикшерүче алдына дүрткә бөкләнгән кәгазь ачып салды. Әйтерсең лә сөйләгәннәрен һичсүзсез расларга тиеш булган кәгазь сузмады, әйтерсең лә тикшерүченең күңелен йомшартыр, юмалар өчен ак күгәрчен китереп куйды. – Төгәл, кыска. Шаһитлар да теркәлгән.

Кәгазьгә тамчы да игътибар итмәгән кыяфәт белән Фаршатов тагын:

– Ә икенче караганда? – дип кабатлады.

Авыр сулап, язмыштан узмыш юклыгына буйсынып, Яуш:

– Икенче караганда нәкъ үзе – шулай булды, – диде дә уң кулының ак чүпрәк белән бәйләп куелган имән бармагын карагандай кыланды.

– Ышанмыйм. Исбатлавыгыз дәлилле түгел.

Йомарланып беткән кулъяулыгын чыгарып, Яуш бөрчек-бөрчек тир белән тулган маңгаен сөртеп алды, берочтан кычыткан баш түбәсен дә кашырга өлгерде.

– Дәлилле түгел дип, иптәш Фаршатов… Бөтен авыл гуаһ.

– Ярар, – диде Фаршатов. – Ары китеп, яңадан башлап карыйк. Аның башын кем чабып өзде соң?

– Ибрай, – диде милиционер. – Ибрай Зәкуанов.

– Ә башы чабылганы кем иде?

– Ибрай, – диде Яуш. – Ибрай Зәкуанов.

Күзен түшәмгә чөйгәндәй карап, алҗыган тавыш белән:

– Ибрай Зәкуанов Ибрай Зәкуановның башын чапканмы? Orbis tertius!⁶ – дигәч, өлкән тикшерүче, чыпчыкка ташланган мәче сыман, җәһәт кенә магнитофонын учы белән каплады. Ул үтә гаҗәпләнгән дә, соң чиккәчә ярсыган да иде.

Алар арасында бер-берсенә дошманлык хисе белән тулган тулы тынлык урнашты. Бер як чын хакыйкатьнең уч төпләрендә җылынып ятканын белә, икенче як ул хакыйкатьне поскан җирендә чагарга әзерләнеп торган агулы елан итеп күрә иде. Алар, төрлечә фикер йөртеп, фараз кылып, әйләнә-тирә дөньяны аңлаудан, тоюдан гаҗиз калды.

Авыл хакимият органы вәкилләре бер-берсенә карашып алдылар. Яуш җаваплылыкны үз өстенә алырга булды.

– Юк, тәртә белән ормады, Сәтимҗан Туфанович. Ул аның башын балта белән чабып өзде.

Өлкән тикшерүче, тынычланырга теләп, стенадагы Президент Шәймиев сурәтенә карап алды.

– Мин тәртә дидеммени?

– Әле генә ор… тәртә дидегез түгелме соң?

Күзенә, йөзенә һичнинди елмаю чаткысы чыгармыйча, Фаршатов фәкать тәпәндәй зур авызы белән генә көлеп җибәрде. Ләкин, ни гаҗәп, аның тавышы чыкмады.

– Хокук белемендә латинчасыз булмый, – диде ул. – Орбис тертиус – латинчадан өченче дөнья дигән сүз. Ягъни «күләгәнең күләгәсе» мәгънәсендә. Бу очракта да, бәлки, Ибрай Зәкуанов үз күләгәсенең башын гына чапкандыр ул? Ә күләгәнең күләгәсе буламы соң?

Яуш шуның белән алдагы хатасын төзәтергә уйлады:

– Хуҗа Насретдин аны куян шулпасының шулпасы дигән.

– Сез мине Хуҗа Насретдин дип белдегез мәллә? Мин – тикшерүче… өлкән тикшерүче. Ә сез миңа Ибрайның Ибрае бар дип исбатламакчы буласыз. Тапканнар ике йөзле Янус⁷!

– Янус түгел, Яуш мин. Яуш Хәкимҗанов. Сафич…

– Id est?⁸

Яуш, ашыгып:

– Итме? Есть, есть. Бар, – диде.

Өлкән тикшерүче, көләргә чамалап, баягыча авызын ачкан иде дә – тыелып калды.

– То есть дим мин. Ягъни дигән сүз була… Ярар. Ары китеп, тагын башлап карыйк… Аның чабылган башы кайда соң?

– Рапортта язылган: үзе белән алып менеп китте.

– Култык астына кыстырыпмы?

– Юк. Муенына куеп, – диде милиционер.

– Кая китте?

Яуш бәйләнгән бармагы белән түшәмгә төртеп күрсәтте.

– Менә сезнең, Яуш Сафич, бармагыгыз яралы. Нишләде?

Барыбер төбенә төшәр дип шикләнеп, Яуш дөресен яшермичә әйтеп бирергә булды:

– Шешә ачканда, бөкесе кисте.

– Аңлашыла… Канадымы соң?

Яуш раслап ияген какты.

– Ә Ибрай Зәкуановның кан эзе дә калмадымы?

Бу сорауга, башын чайкагач, милиционер җавап бирде:

– Баш табиб Илдус Габдрахманов белән бергә тикшердек. Шаһитлар да катнашты. Кан эзе юк. Чөнки аның каны акмады.

– Шешә ачканда, бармак каный, ә кешенең башын чапканда, муены канамый, ә? Абсурд! Nego!⁹ Сез аны менеп китте дидегез. Шундый озын баскычны Ибрай Зәкуанов каян тапкан? Бәлки, ул баскычның берәр басмасы төшеп калгандыр?

– Эзләмәгән җир калмады, – диде Яуш. – Мәктәп балаларына да мобилизация ясаган идек – тапмадык.

Аркылы-торкылы сорау алуның көймәсе комга терәлгәч, Фаршатов беренчел нәтиҗә чыгарырга мәҗбүр булды:

– Ибрай Зәкуанов тулаемы белән юк, аерым алганда башы юк, аккан каны юк, шайтанга менеп олаккан баскычы юк. Ә Ибрай Зәкуанов бар идеме соң ул?

– Кем белә инде аны, – диде Яуш. – Берсе калды.

– Икенчесе каян килеп чыккан?

– Алла белсен инде. Бер шигем бар барын.

Суга батканда саламга ябышкан кырмысканы хәтерләтеп, өлкән тикшерүче әлеге «шик»кә ташланды.

– Йә?

– Ибрай Зәкуановның атасы Зиннәтулла Зәкуановны, урыны җәннәттә булсын, бик атчаянный булган дип сөйлиләр. Немецларга каршы сугышып, башта Польша чигеннән Мәскәүгә хәтле килеп чыккан, аннары – Мәскәүдән Берлинга кадәр. Берочтан рядовойдан майорга чаклы күтәрелгән. Шултиклем җир йөреп, кеше дөньяда ни кылмас? Әллә, мәйтәм… юлында берәр хохлушкамы, марҗамы, немкамы очрап… Булмас димә, дөнья бу, Сәтимҗан Туфанович! Тик менә бер братның үз игезәк туганы башын чабып өзүе генә башка сыеп бетми.

– Ни түгел микән бу, иптәш Фаршатов, – диде милиционер. – Мәсьәләгә мантыйк ягыннан якын килсәк, менеп киткән булгач, төшкән дә дигән сүз ич инде бу. Тегеләр шаяртмады микән дим.

– Кемнәр?

– Шулар инде – НЛО.

Өлкән тикшерүче, Яушның бәйләнгән бармагына кырын карап:

– Ә минемчә, логикага караганда, тоташлый, гомуми галлюцинациягә бирелмәдегез микән? – диде. – Бармак киселерлек итеп шешә ачканча, күзгә баш киселү генә түгел, кояш кителүе күренүе дә бик табигый… Үтерүче бар, ә мәет юк. Ягъни җинаятьче калган, ә корбан очкан… Ярар. Ары китеп, яңадан башлап карыйк.

Шуннан соң «Ибрай Зәкуановның башын чабып өзү турындагы яшел-ак-кызыл тышлы «Дело № 427-ИЗ-8» папкасын култык астына кыстырган Фаршатовның чия төсендәге «Жигули»ена утырып, тегермән очына юл тоттылар. Машинаның ургып чыккан кара-кучкыл төтене соргылт тузан өермәсенә кушылды да, атом-төш бомбасы шартлагандагыча, күкнең җиденче катына бөтерелеп менеп китте.

Ул көнне күмәк хуҗалыкның фәкать күмәкләшеп кенә эшләргә өйрәтелгән эшче көчләре күмәк рәвештә ял итә иде. Язгы чәчү төгәлләнү (утыз гектарлы тары җиренең калган чиреген санамаганда) уңае белән алдынгы механизаторларны, сыер савучы, терлекче, дуңгыз караучы, көтүчеләрне бүген күмәкләшеп мөстәкыйль Татарстан Җөмһүрияте башкаласы Казанга «Шүрәле» дигән балет карарга төяп барырга килешенде. Менә инде җиде ай буена ул алдынгыларга күмәк эшләре өчен хезмәт хакы түләми. Шуңа күрә мохтаҗлык кичергән, эчтән янартаудай зәһәр кайнап, тыштан исә юаш елмайган халыкны бераз оныттырырга кирәк иде. Утлы боҗра аша сикертер өчен, цирк арысланын шулай бер калҗа ит белән юмалыйлар.

Күмәк мәдәни чара буларак коралга алынган мәшһүр «Шүрәле» кытыгына чыгып киткәнче байтак ара бар иде әле. Эшсез торырга күнекмәгән ир-ат кулланучылар җәмгыятенең «Көндәлек гозер кирәк-яраклары» дип аталган таш кибет төбенә җыелыша башладылар. Моның шулай буласын күпьеллык җитәкчелек күнекмәсе кысаларында күз уңында тотып, лаеклы ялдагы карт-карчыкларга өч ай буена «бозланып тотылган» пенсияләрен өләшеп чыктылар. Чәчү чорында җиде йозак астына яшереп куелган исерткеч эчемлекләрне җитәрлек дәрәҗәдән уздырып, кибетнең киштәләренә чыгарып куйдылар. Авылда тавыш-гауга, кычкырыш-елаш китте. Бусы да алдан күрелеп, халыкның аңын көндәлек мохтаҗлык уеннан читкә юнәлдерү теориясен тормышка ашыру дип атала иде. Чөнки ир-атның көндәлек кирәк-ярагын аракы тәшкил итә. Ә хатыннарының, кызлары, киленнәре, әнкәләре, әбиләренең билдән түбәнтен кия торган эчке әйберләренә кадәр күптән тузган, төпчелеп, ямап бетерелгән, ялгыш орындылар исә, тузан булып коелыр чиккә җиткән. Бала-чага баллы-татлыга зарыккан. Халык бәйрәмнәрдә, кунак-төшемнәрдә, үлем-китемнәрдә генә кешелеккә кия торган кием-салымына тотынды. Үлемтеккә дигән шикелле, сигарет төпчекләрен дә кул астына җыйнап куярга күнектеләр.

Шундый кытлыкта нинди бәйрәм дә нинди аракы? Алда печән өсте тора, кышлыкка утын, ташкүмер тупларга кирәк, – ул эчемлеккә зәмзәм суыдай табыныр чак якынлаша. Чөнки шунсыз бер эшнең дә очына чыгам, кирәкне булдырам димә инде. Карт-карчыкның бар өмете шул хәсрәт көенә бии. Биемәс идең, җәй буена гамьсез төстә кәеф-сафа корган энә карагы хәлендә калуыңны көт тә тор: кышын биемәгәең. Ир-ат акча гозерләгәндәге, даулагандагы тавыш-гауга, кычкырыш-елашның болытсыз яшене менә шуннан гыйбарәт иде. «Сөям» дияселәре дә телләреннән тамам-тамам дип тора. Чабатага калганда, хан кызын димләмиләр шул. Шуңа күрә ул көнне «сөям» дигәнгә каршы «суям» дигән сүзләр чалгы булып айкалды.

Чегән баронына тиң күреп, махсус машина белән Вәдүт картны барып алдылар. Сугыш гарибе буларак, аның пенсиясе алтын балыкка торырлык: йөз сиксән мең дә сигез йөз сиксән тугыз тәңкәне каерып ала. Моның өчен ул нигәдер Сталинга чиксез рәхмәтле иде. Бу хакта ул үзе: «Теге чакны сугыш ачылмаса, бүген минем ыштан төбем ачык булырые», – дигән төпле, какшамас фикердә тора.

– Мирне санламау – гөнаһ, – диде ул карышып маташкан карчыгы Сәрвиназга.

Сиксән меңне кибет янын сарган ир-атка, әҗәткә дип, хәер биргәндәгечә догасын әйтә-әйтә өләшеп бетерде.

– Инфлятсияне исәпләп түлисе, белегез аны! – дияргә башы җитүен җитте.

Демократ Ильясның да дәрәҗә зур иде.

– Әле дә ярый син бар, бюджетник! – дип, аркасыннан кага-сөя торгач, калак сөяге турысы атны ыңгырчак кыргандагыча чиләнеп бетте: укытучыларга айныкын айга түлиләр иде әле. Ул Вакыйф, Озын торык Мөхәррәм белән өч борынга керде. Җәен кар базыдай салкынаеп калган кочегарканың җылы баскыч төбенә җайлашып, бер шешәнең төбен киптергәч, икенчесен – соңгысын – күз алмасыдай саклап ачканда, аларны Фаршатов машинасы кара тузанга батырып китте. Вакыйфның төчкерүенә шешә бөкесе шартлап ачылды.

– Әйтте диярсез, җүн чыкмый моннан, – диде ул, какча күкрәгенә сөякчел йодрыгы белән гөңкелдәтеп сугып.

– Ибрай абый маҗарасының төбенә төшми калмастыр, шәт, – диде Озын торык Мөхәррәм. – Особый тикшерүче, диделәр ич. Аракының да особые особый инде ул!

Ильяс, буш шешәгә чиртеп:

– Төбенә төшми калмаслар анысы, – диде. – Коры җибәрмәсләр. Тик актыктан, актыктан.

– Җук, җүн чыкмый моннан, – дип кабатлады Вакыйф. – Дүртенче цилиндры кага. Карбюраторының прокладкасы ярык. Өстәп, су кушылган бензин төрткәннәр. Аяк астындагын күрмәгәнне, күккә очкан Ибрай абыйны таптыра алмый инде ул.

Һәрвакыттагыча, Демократ Ильяс сай йөзәргә теләмәде.

– Бөек пролетар язучы Горький җәһәтеннән караганда, а был ли мальчик?

– Нинди мальчик? – дип сорады Мөхәррәм.

– Клим Самгин бер малайның суга батуын карап торган. Коткарырга керергә йөрәге җитмәгәч, «А был ли мальчик?» дип тынычланган, ди.

Вакыйф кырт кистерде:

– Ә Ибрай мальчик түгел. Күзем ипи валчыгы күрмәсен, әме, Ибрай тәгаен барые! Әгәренки бу шуны тапмаса, Бөтентатар иҗтимагый үзәгенә язып җибәрәм мин моны. Җә «Иттифак» фиркасенә. Әйтте диярсез – язам. Алар таптырмый каламы соң, һәй! Ибраһим Зәкуанов артыннан бөтен милләтеңнең башын чабып күккә очырсалар? Әнә бер Мәскәү депутаты, татарлар белән башкортларны Монголиягә куам, дигәч тә, нинди шау күтәрделәр. Митингларга йөрмәгәч, сез белмисез инде аны.

Хәмер заты эчмәсә дә, үзен «көрнәп» утырган ир-атның табынында тамада итеп сайлатырга ярата торган Вәдүт карт бәетче дә иде. Ул яңа гына табадан төшкән «Ибрай бәете»н көйләп сөйли башлаганда, өлкән тикшерүче Фаршатовның «Жигули»е арткы буферы белән Ибрайлар янындагы ерганакның былчырак чокыры ярына эләгеп калды. Капка төбенә җәяүләп барып җитәрәк юлларына кара «Понтиак» аркылы төште. Кара мәче очрагандагыча, арттан әйләнеп үтәргә ниятләгәннәр иде дә, ул туктар-туктамастан аннан район хакимият башлыгы Альберт Ханзафаров калкып чыкты. Әүвәлге политбюро әгъзаларының көндәлек эш киеме саналган куе зәңгәр костюм-чалбар, зәңгәрсу күлмәк кигән, зәңгәр галстук таккан. Ул өлкән тикшерүченең янга авышкан кызыл галстук төенен теодолиттан карагандай тигезләп, турылап төзәтте дә:

– Тикшерәсеңме? – дип сорады.

Яуш аптырап калды. Ул: «Утырганы – кара, кигәне – зәңгәр, төзәткәне – кызыл», – дип уйлады да күңеленнән генә бер җырны көйләп алды:

 
Зәңгәр күк, зәңгәр төс, зәңгәр моң,
Мәх-хәббәт сагыштан тора шул!
Ай-лай, ла, ла, ла-лай…
 

Хакимият башлыгы аннан:

– Балетка әзерме? – дип сорады.

– Әзер, Альберт Еникеевич.

– Түгел. Әле сез әзер түгел. Өч автобус белән бармыйсыз.

– Халыкка алдан җиткерелгән иде инде. Киметсәк, бармый калганнары үпкәләр. Ашказаннары болай да бүре булып уларга гына тора.

– Халыкара хәл киеренке. Дөрес аңлыйсыз. Үпкәләтмәс өчен, алты автобус килер.

– Безнең бу кадәр алдынгыларыбыз юк.

– Ә бусы ялгыш, Яуш Сафич. Халык калдык түгел. Барчасы алдынгы. Кыскасы, төрле иҗтимагый хәрәкәтләргә, фиркаләргә үзебезне тәнкыйтьләргә урын калдырмыйк.

– Ә урыннар… билет? Ахыр килеп, акча?

– Каршы алырлар.

– Рәхмәт, Альберт Еникеевич!

– Үтәгез! – дип, хакимият башлыгы йөзен Фаршатовка борды.

Тегесе:

– Тикшерәм, – диде.

– Тикшермә. Берни, беркем булмаган.

– Сөйләүләренә караганда…

– Карама, – дип бүлдерде аны башлык. – Син артка карама, алга кара. Ә алда яңа сайлаулар тора. Аң булыгыз, – диде ул, һәммәсенең күкрәгенә чиратлап бармагы белән төртеп чыгып, – әгәр дә мәгәр Ибрай Зәкуановның чабылган башы нигезендә җыен әтрәк-әләмгә альтернатив сайлаулар үткәрергә җирлек калдырсагыз, үз башларыгыз очмагае. Кыскасы, иптәш Фаршатов, кем, кайда, кайчан – әһәмияте юк. Йом!

Читләр алдында югары вазифасы, һөнәри горурлыгы кимсетелгән дип санаган өлкән тикшерүче:

– Мин – объектив тикшерүче, – дип башлаган иде дә, хакимият башлыгы, кырт бүлдереп:

– Түгел. Син өлкән тикшерүче түгел. Син – район прокуроры урынбасары, – диде дә арты белән машинасының ачык ишегеннән утыргычка кереп чумды, шуннан соң гына башын суырып алды. – Уңышлар телим!

Аның тикшерүче, ә хәзерге мизгелдән район прокуроры урынбасары машинасына былчырак чәчрәтеп, авыл урамы үре артына күмелгәнен дәшми генә карап калдылар.

Тамагын кырып алгач, Фаршатов вәкарь белән:

– Бөтенегез аңладымы? – дип сорады.

– Аңладык, иптәш өлкән тикшерүче, – диде Яуш.

Фаршатов, аның галстугы төенен турылап, кысып, асылда, кыегайтып:

– Түгел. Район прокуроры урынбасары, – диде ул, аны төзәтеп.

– Нәкъ үзе, – диде Яуш.

Участок милиционеры Шәмсуар Сөләйманов:

– Үзе, – дип кабатлады.

Алар, милли нәкыш үрнәге булырдай, теләгән сурәттә, Эрмитаждыр, Луврдыр ише музейларга куярлык, теләсәң, «Сотби» аукционына куеп сатарлык дәрәҗәдә боргычлап, үреп чүкелгән келәне кайтарып, кече капкадан Ибрайларның ишегалдына үттеләр. Гаҗилә баздан чыгарылып, кояшта киптерергә дип таратылган бәрәңгеләрнең иң эре, иң тазаларын аера, ә Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Ибрай Зәкуанов сарык суйган, аны лапас өрлегенә бәйләнгән тияккә асып тунаган, күгелҗем-миләүшә төсендәге эчәкләрен озынча тагаракка савып төшергән, хәзер исә алсу үпкә арасындагы йөрәгенең ашарга ярамый торган юан тамырларын, кан кудыргыч мендәрчекләрен кисеп алып, әле сырпаланып йөргән эткә, әле аяк астында буталган аклы-каралы симез мәчегә ыргыткалый иде.

Кызык, аларның чакырылмаган кунакларга исе китмәде. Илаһи «Шүрәле» балетын алып барып күрсәтү белән бүләкләнгән хезмәт ияләренең төп исемлегенә алар да кертелгән. Барган-барган берочтан олы уллары Зарифҗанга кечкенә генә күчтәнәч булсын дип тырышулары икән. Югыйсә инде менә җиде ай буена учларын акча заты кытыкламый, ә автобуска түләү кыйммәт, шуның өстенә кырыгынчы заводта слесарь булып эшләүче Зарифҗан, инфляция кимереп, шыр сөяккә калдырган хезмәт хакын былтыргы өчен яңа гына бирделәр, дип хәбәр салган. Шушы йорт ияләре кебек үк, бу вакытта әлеге исемлеккә кертелгән һәркем бала-чагаларына, туган-тумачаларына атап, карт әтәчтер, кыртлый тавык, бәбкә чыгармаган ана каз, үрдәктер чалу, йоннарын йолку, бәрәңге тутыру, сөт аерту. «СССР тарихы», «ТАССР тарихы», «КПСС тарихы», «Атеистка ярдәмгә» ише кирәге бер тиенгә калган китап битләренә тавык йомыркалары төрү белән мәшгуль иде. Хәллерәкләре, Ибрай шикелле, сарык суйды, моннан калышканраклары каклаган каз төрде. Кайсылары адарынган үз күчтәнәчләрен, әйткән нәзерләре җилкәдән шома шуып төшсен дип, авыл мәчете мулласы Асылмәрдән хаҗидан өшкертеп үк кайтты инде.

Әле яңа гына «Ибрай Зәкуановның башын чабып өзү турында»гы «Дело № 427-ИЗ-8»не йому бәрабәренә үзенең район прокуроры урынбасары итеп билгеләнүе белән рухланган Фаршатов үгезнең мөгезеннән алырга булды. Ул Ибрайдан:

– Ибрай Зәкуановның башын чаптыңмы? – дип сорады, үз сорауларын да, җавапларын да беркетмәгә терки барды.

– Чаптым, – диде Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Ибрай Зәкуанов. – Аның башын да чаптым, сарык та суйдым.

– Ә син кем?

– Кем булсын тагын? – диде Гаҗилә, кулын мул күкрәге астына кушырып. – Минем ирем, Ибрай, Ибрай Зәкуанов булабыз.