Kitabı oku: «Дәрья башы / Исток вселенского», sayfa 5
Шушы уй-кичерешләренә абынып егыла күрмим тагын дигәндәй, Ибрай җирне чокып ясаган баскычның берсенә төште, бүтәненә аяк атлады. Башта түбәнтен төшкән саен санарга тотынган иде дә, аннары туктады. Санасаң-санамасаң да гармун телләре шикелле инде – унике.
Уң аягын әүвәл атлап, сулын шуңа ияртә-ияртә, аска төшеп җитте.
– Су эч, – диде аңа «Ибрай».
– Бир, – диде Ибрай.
«Ибрай», борылмый-нитми генә, кузгалмыйча да диярлек, озын саплы чишмә чүмеченә, чупылдатып, су алды да аңа сузды. Юк инде, юк: Ибрай су эчмәде, ә бәлки, аракы чөмергәндә, бар хәсрәтен, бар арыганын, бар ачуын, бар шатлыгын, бар көенечен йоткандагыча, теге Адәми зат сузган чүмечтәге суны, үз язмышын суйгандай гына итеп, бер тын белән эчәргә тотынды. Чүмечнең тоткасы әнкәсенең пышылдап әйтә торган, инде онытылган юмарт сүзләре кебек җылы, ә төбе атасының сары тешләре арасыннан кысып чыгарган кырыс сүзләре ише салкын иде. Җылы иде, салкын иде, тик эчеп бетермәслек тансык – ни тешкә тимәслек, ни тамакны кырмаслык, ни эчне күпертмәслек. Ул белә: бу чишмә суы көмешле, сабыр, игелекле, изге иде.
Эчә башлаганда, чүмечтәге суны Ай чагылышы тутырып торды. Ул әллә су эчте, әллә тешли-тешли шул айны эчте. Эчте дә эчте. Сәгатьләрне уртлый-уртлый гына түгел, ә бәлки, бөтен гомерен тоташы белән йотып җибәргәндәй, соңгы тамчысына хәтле эчте.
– Булдымы? – дип сорады «Ибрай».
– Булды, – дип җавап бирде Ибрай. Чүмечтәге соңгы тамчыны селтәп селекте дә: – Үзең эчәсеңме соң? – диде.
– Аннары, – диде теге Ибрай.
– Кайчан?
– Яшәгәч. Берәр каз үскәч. Аның каурыен йолыккач. Аны суга манчыгач. Ул суның соңгы тамчысы калгач. Шул тамчы парга әйләнгәч. Шуннан соң, менә шуннан соң син, шушы чүмечкә чумылдырып, су алырсың да миңа бирерсең.
Ибрай әллә нишләп китте: моңарчы йокыга талыр алдыннан, аннары уянгач, ул беркавым уендамы, хыялындамы, өнендәме шалт та шолт итеп винтовка кора, каядыр, нәрсәгәдер, кемгәдер төби, шуннан соң тәтесенә басып атып җибәрә, тик ядрәнең кая барып җиткәнен белми азапланып ята иде. Бакчи аны: белде, күрде, тойды, кичерде – беренче дә, соңгы да ядрә хәзер маңгаена бәреп чыккан тир тамчысына тиясе икән лә, әй… Ул тирнең дә кипкәч калган тоз касмагына.
Соңгы тамчы чишмә суын селтәп селеккәндә, Ибрай анда әллә Ай, әллә берәр йолдыз чагылышынмы, әллә бу Адәми затның күз алмасы чаткысынмы күреп калган иде. Ачыкларга теләп, ул үзен «Ибрай» дигән Адәми затка карады. Шунда күрде инде: ул бөтенләй үк шәрә түгел икән ләбаса! Төн яктысы зәңгәрләтеп күрсәткән йөзе белән шуннан соңгы әгъзалары арасында – муенында инде – юан-юан түгәрәкләрдән тезелгән ялтыравыклы тимер чылбыр, ул чылбырга боҗра киертелгән, ул боҗрага әүвәлге партия әгъзалары тагып йөртергә яраткан галстук ише чөй асылынган.
– Бу нәрсә? – дип сорады ул.
– Син, – диде теге.
– Мин?
– Бу чылбыр – синең кендегең. Боҗрасы – гомерең. Чөе – тәкъдирең.
Күзеңә җен күрендеме, төшеңә шайтан кердеме, өнеңдә албасты бастымы – Ибрай иң түгәрәк, мул, лычкылдап торган сүгенү сүзе әйтергә кирәклеген белә иде. Шуңа күрә ул:
– Кит әле моннан, кабер тактаңны!.. – диде.
– Такталар булмас инде ул, – диде теге тыныч кына. Аннары, суга чумып тыны җиткәнче барганның соңында, калыккач, сулу алгандай тирән, киң итеп: – Такталар булмас инде, – дип кабатлады.
– Нигә? – дип сорады Ибрай.
– Шуңа күрә.
– Нәрсәгә күрә ул?
– Күрәчәккә күрә.
Ибрай сорамады. Чөнки аңлады, белде: соравына җавап алыр өчен, үткән гомере аз иде. Тик киләчәк гомере дә җитмәс идедер инде, күрәсең. Шунлыктан ул:
– Әйдә, – диде.
– Кая?
– Минем бүген анауда бер куышым бар.
– Мин куыштан бая гына чыкканыем инде, – диде Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез. Ул: «Адәми затлар аналары карынында яралып чыга. Ә мин Адәми зат рәвешендә имән куышлыгыннан пәйда булдырылдым», – дип уйлады.
– Бөтенебез чыккан, – диде Ибрай. – Керәсе дә бар әле.
– Кая керәсе?
Ибрай, бик яхшы белсә дә:
– Белмим, – диде. – Анда җәяүләп кермиләр.
– Ничек керәләр соң?
– Башта аппаралар. Аннары төшерәләр. Шуннан соң кертәләр дә такта белән каплап куялар.
Аркан әйләнеп карамастан, Ибрай җир баскычтан югарыга юнәлде. Әйтерсең лә Айга менеп барышы иде.
Тугайга чыгып, бакча башыннан ызанга төштеләр дә печән чүмәләсе төбенә барып бастылар.
– Кошлар сайрый, – диде Адәми зат.
– Кошлар сиңа. Бакалар кычкыра ич.
Ә бакалар кычкырмады. Алар сайрадылар.
Бераздан Гаҗилә, тышка чыгып, җәяү барасы җиргә җитмәстән, бумази халат итәген күтәреп чүккән генә иде, бакча башыннан башта сак, аннары тыелгысыз төстә җырланган җыр ишетте дә тынсыз калды.
Айга менеп кит-әр идем,
Сине анда дис-сәләр-р-р.
Кайда суң син, кайда суң син,
Җилләр-р дә әйтми ис-сәләр-р…
– Туңмыйсыңмы, адаш? – дип сорады Ибрай.
– Печән чәнчә, кытыклый.
– Утырып тор әле, җәме? Мин хәзер.
«Анда икән», – дип уйлады Гаҗилә. Иренә чакырып дәшәсе килде. Аңа бүген ире кирәк көн иде. Шуңа күрә халаты астыннан һичнәрсә кимәгән иде ич инде. Хәзер нишләсен соң? «Ибрай, йә, ярар. Кер инде» – дип дәшсенме? Тотсын әле менәтерә! Аңа тоттырганчы…
Аның мул, тулы, шоп-шома билдән түбән җирен Ай текәлеп-текәлеп, кинәнеп, оялмыйча күзәтеп торды. Шуны сизенгән шикелле, Гаҗилә аркан борылып караган иде дә, яшелле-зәңгәрле мәче күзен шәйләгәч:
– Перес-с, затсыз! – дип ысылдады.
– Перес дип… мин ием әле бу, хатын.
Гаҗилә үзалдына елмаеп куйды да, башта юри туңкаеп, аннары киерелеп турайды, ашыкмый гына итәген төшерде, сыпырынды да, болдыр баскычына менгәч, иренә карамыйча гына, йөзен әллә кайдагы йолдызларга күрсәтәсе килеп:
– Кер, – диде.
– Аннары, – диде Ибрай.
– Кайчан?
– Син кереп җатканнан суң.
– Кая җаткач?
– Шунда, хатын. Кабереңә кереп җаткачыннан суң инде… Ә син миңа килә күрмә, җәме? Бәхиллегем җук, берүк бел аны!
Гаҗиләнең чәч бөртекләреннән алып тәнендәге барча төкләре кымырҗып куйды. Ул кырт борылды да:
– Җә, телеңә салынып торма әле, җәме? – диде. – Моннан ары мин «кер» дигәченнән суң керә торган бул.
Ибрай басынкы гына:
– Керт дип әйтүләр бетте инде ул, Гаҗилә, – диде.
– Кер, дим ич. Бүген сиңа алым да, гөлем дә жәл түгел.
– Ә миңа – жәл.
– Әй Ходаем! Сөйләнеп торган була тагын. Кем иең ул хәтле? Кәкре мөгезле кәҗә белән башка чыктың ич син.
– Мөгезнең турысы юк аның. Аның каравы сөте мулые. Чат май.
– Чат май! – дип үчекләде Гаҗилә. – Ә салам түшәгең?
– Моңсыз кыштырдамады ич. Оныттың мәллә?
Бусына Гаҗилә каршы эндәшмәде. Әллә кайчангыларны исенә төшереп, хәтта күз алдына да китереп, башта елмаеп куйды. Аннары ничектер күңеле йомшарды шунда: елыйсылары килеп китте. Соң, шулай булмыйча: и ул кәкре мөгезле кәҗәне кайчагында авыз эченнән генә дигәндәй җырлый-җырлый, кайвакытны орыша-орыша савуларымы; и ул, салам тутырылган түшәктә ятканда, Ибрае белән пышын-пышын серләшүләреме, ә саламының татлы кыштырдавымы? Тар булса да, ул түшәк иркен, киң кебек, рәхәтләнеп сыярлык иде. Ә хәзер, әнәтерә, икесенә гөбердәп торган ике карават та бит кана, тик бергә сыешулары гына яманрак. Җитмәсә, олы өйләрендә үзләре генә, ә бала-чага кече якта йоклый. Бөркү икән, нигә шунда, өскә дә ябынмыйча, шәрә тән җәелеп йокламыйсың – күрүче, искәрүче юк. Ишектәге келә биген төшерәсең дә чаршауны тартып куясың…
«Аһ!» дип, тирән сулыш алгач, Гаҗилә болдырга кереп китте. Ибрай аның Ай яктысында тулы сыйраклары яктырып, юка ситсы төнге күлмәгеннән шактый мул тирәләре беленеп калуын гына искәреп өлгерде. Инде аның да, хатыны шикелле, тирән тыны белән: «Аһ!» дигән ымлык чыгарудан гайре чарасы юк иде.
Ибрай сизде, белде: Гаҗилә болдыр ишеге биген элмәде. Әй лә, элмәсен соң, бикләмәсен. Нишләсен инде: бүген Ибрайның үз йозагы – күңел, җан йозагы бикле ич.
Шуннан соң нишләде? Мунча алачыгына керде дә, хатыны юып, колгага киптерергә элгән чалбар белән күлмәкне тартып төшереп, бакча ягына – теге шәрә Адәми зат тарафына юнәлде. Бүгенгедәй чытык, нәүмиз күңелен басар өчен, әүвәлге гадәтенчә, келәт сәкесе астындагы мылтыгын алып чыкмады. Йә «теге» куркуыннан түнеп китәр тагын. Кая куярсың? Таптый-таптый баз төбенә күмеп куймассың ич инде.
– Кайда йөрисең, адаш? – дип сорады Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез. – Катып үләм ич инде.
– Катмассың, – диде Ибрай. – Мә, башта киенеп җибәр әле.
Теге киенгән арада, Ибрай салам арасыннан әле һаман башланмый йөргән аракы шешәсен капшап алды, кесәсен бүлтәйтеп торган стаканны чыгарды да, шешә төбенә көрәктәй зур, тимердәй учы белән бәргәләп, бөкесен ачты.
– Мәле, адаш, – диде, – туңмас өчен шәп бу нәрсә. Әйдә шул хөрмәткә!
Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез эчте. Эчәр су дип белгән, күрәсең; ике тапкыр гортлап куйган иде дә, стаканнан аерылып, «пырых-пырых» төчкергәләргә кереште.
– Җахшы, җахшы! – диде Ибрай. Аннары үзенә дә бер… кырык өч грамм чамасы салып эчте. Аның телендә бу «пычак калынлыгы гына дип атала иде.
– Карале, – диде теге. – Бу ни бу?
– Шул инде, шул, – диде Ибрай.
– Ни?
– Ни дип инде… Ничек соң?
– Әйбәт кенә икән болай.
– Кая, алайсаң. Әйдә, тагын берәрне уртлап ал соң.
Чиратлашып, тагын берәрне йотып куйдылар. Ибрайның тузанлы кесәсеннән чыккан ипи кисәген иснәштерделәр, чәйнәп йоттылар.
Бераздан, Айлы төннең күк гөмбәзен иске чүпрәктәй ертып, Ибрайларның кыргый чиялегендә сайрап торган ата сандугачның томшыгын бикләп, аркандагы ала байталның колагын шәңкәйттереп, ара-тирә өргәләгән авыл этләренең койрыкларын бот араларына кыстырырлык итеп, авыл өстенә якыная килгән НЛО тәлинкәсен үз юлыннан тайчындыра язып, бакча башындагы печән кибәне төбеннән Адәми зат ителгән Ибрайның Брахау урыслары туенда отып калган җыры яңгырады:
Шумел камыш, дер-ревья гнули-ись…
Ибрай да кушылды инде. Ул бу җырны кайчандыр Брынка урысларыннан ишеткән иде. Таныш, җаена килгәндә, бик ипле бара торган җыр ич.
Җырлап бетерер-бетермәстән, Ибрай тегенең муенындагы муенчакны уйнаткалап, саллылыгын үлчәгәндәй итеп капшады, кармалады да:
– Бу нәрсә соң? – дип сорады.
– Иң Югары Җәза тамгасы. Мине сезнең илегезнең бер Адәми заты булырга хөкем иттеләр. Шуңа өстәп, син – Ибрай булырга. Шулай итеп, мине Адәми затларның иң зур нужа кичергәне булырга хөкем иттеләр.
Ибрай башта: «Әллә күбрәк китте инде моңа?» – дип уйлады. Кеше ышанырлык нәрсә түгел ич. Ә төптән уйласаң… Төптән уйласаң, тач килеп тора лабаса! Совет кешесе булып торганда да, инде хәзер – үз көеңне үзең күрү иреге бирелгән сыман тоелгач та, авыздан авызлык чыкмый, муеннан – камыт, аркадан ыңгырчак төшми, артны эшлея кыскан бит. Аннан киләчәктә башкаеңның ни күрәчәге өчен курку хисе китми, хакимнәрнең әллә ниткән бәхетләр, игелекләр ышандырып кытыклауларына, ә үзләренең астыртын бурлыгына, азуның чигенә җитүләренә чыдарлык түгел. Моны аның үзенең, үзе кебек бик күпләрнең яшәвенә, тормышына, язмышына төшкән иң зур бәла, олы бер каһәр, димәк ки, менә бу «теге» әйткән Иң Югары Җәза димичә ни дисең инде, йә? Ибрай: «Безнең муеннарыбызга да шушыныкы ише чылбыр муенчак, ягъни гомерлек богау, зынҗыр салынган булып чыга икән ич!» – дип, үз уена үзе дә шаккатып куйды. Инде дә каршысындагы җан иясенә:
– Ниме дип шулай иттеләр? – дип сорагач, тегенең:
«Без Шүрәлеләр язмышына язган Курку хисен танымаганга, сез Адәми затларны кытыклап, тиктомалга көлдереп йөрүдән баш тартканыма күрә» дигән җавабын ишеткәч, үтә дә гаҗәпкә тарыды. «Карале син аны, ә? – дип уйлады ул. – Кайда да бертөсле икән! Алайса, ул муенчакны яшереп йөртүдән ни мәгънә бар соң? Күрсен, бөтен дөнья күрсен!»
Шунда Ибрай күңеленә гади дә, сәер дә, аңлашылмаслык та бер уй килеп тетрәнеп үк куйды: «Әллә миңа да шундый бер муенчак киеп йөрисеме соң?! Әйе, күрсен. Бөтен дөнья күрсен! Кем икәнлегебезне, нинди икәнлегебезне, кем, нинди булмаска тиешлегебезне күрсен!»
Тизрәк-тизрәк нидер белергә, ниндидер бер тирән сернең, олы бер мәгънәнең асылына төшенәсе килеп, ул:
– Сөйлә әле, сөйлә! – диде.
И сөйләде Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез. И сөйләде дә соң! Ибрай әле җен ачулары чыгып, елыйсылары килеп, әле нәфрәтләнеп тыңлады да тыңлады.
Таң сызыла башлады. Берәм-берәм йолдызлар сүнәргә кереште. Ай, көндезге сәгать икеләргә хәтле беленеп, күренеп торыр фасылы булуга карамастан, әллә кайдан гына килеп чыккан болыт катламнарын сөлге итеп, йокысын качырырга теләгәндәй, әледән-әле алсу битен сөрткәләде. Кошлар уяныша иде инде. Авыл өйләренең абзар эчләрендәме, бакча читләрендәме торган бәдрәфләргә, чиратлашып, ир-ат, хатын-кыз кергәләде. Бала-чага кайсысы ишегалларына чүгәләп, ә кайсысы аягүрә генә баскычлардан кече йомышларын үтәп алдылар да бер-ике сәгать чамасы тагын черем итәргә яттылар.
Инде үр артында күк йөзе тәмам ачылып бетә язып, күкеләр, шәүлегәннәр аваз салганда, зират каеннарына, кайберәүләрнең йорт-җир, абзар-кура тирәсендәге тупылларга оялаган кара каргалар дәррәү уянышып кычкырырга тотынган бер мәлдә, Ибрай тегене йокысыннан уятты.
– Вакыт, – диде.
– Кая?
– Җәһәннәмгә, – диде Ибрай, еракка карап.
– Кая дисең?
– Фани дөньяга яратылгансың ич. Шунда.
– Минме?
– Син.
– Ә син? – дип сорады Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез.
– Белмим әле, адаш, – диде Ибрай. – Нитә алмыйсыңмы, туган: бу муенчагыңны миңа тагып куя алмыйсыңмы?
Теге аңа сынаулы караш ташлап алды. Аның йөзендә әллә шунда елмаю, әллә шунда сагыш, әллә шунда кызгану чаткысы төсмерләнде. Ул бик яхшы белә иде, бик яхшы; әгәр Адәми затлардан кемдер шушындый гозер белдерә икән, мәңгелек коллык тамгасы булган бу муенчак ачылуын бик җиңел ачылыр да, инде дә тегесе аннан котылырга, азат булырга теләсә, моңа фәкать Ахырзаман җиткәч кенә ирешәчәк иде. Бу хакта, хушлашыр алдыннан, аңа – Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезгә – Мәшһүр Остаз әйтеп өлгерде.
Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез бер салам сабагын сындырып алды да, муенчагының артындагы ак йозакны йөнтәс күкрәгенә авыштырып, шуның төбендәге ярыкка тыкты. Кылт иткән тавыш та чыкмады: печәнне кыштырдатып, Ибрайның җанын игәрдәй әллә нинди ят тавыш белән тегенең муенындагы чылбыр аерылды да төште.
– Мә алайса, адаш. Рәхәтен күр.
– Рәхәтен?
– Үзе теләгән Адәми затларга елан ите дә ашарлык.
Әй! Шуннан соңмы? Ибрай әлеге муенчакны сеңерле муенына салды да әйтте:
– Бикләп куй, – диде.
– Ярар. Тик бер бикләсәң, меңегез дә ачалмаслык булыр.
Инеш суының агышы ишетелеп тора иде. Ояларында карга балалары, сыерчыклар, ярдагы керәшәләр тынгысызланды. Арткы яктагы асфальт юлдан бер мотоциклчы узып китте. Ниндидер самолёт тавышына уянып, Ильяс туңган тәненә әллә кайчан вафат булган бабасының толыбын ябынып ятты, Вакыйф исә караваты янындагы артсыз урындыкка хатыны китереп куйган чүмечтән, йотлыга-йотлыга, чишмә суы эчте. Шөһрәт, берәр вафат булганга кабер казырга мәҗбүр ителгән кебек, хатынының көен көйләп ята иде. Көзге арыш, язгы бодай үсентеләре борнап, инде сабакка үрләргә керешкән басулар турысында мәче башлы ябалак әйләнгәләде. Өченчекөн җирләнгән Хөсниҗиһан әбинең ком ләхете ишелеп төште. Кискен җил исеп куеп, Әшнә урманында сиксән өч ел үскән карт юкә агачы чикләвек куакларын сыта-сындыра авып төште. Корноухово, Җәмәлҗән авыллары якларында беркавым аҗаган уйнап алды. Инешнең текә борылышындагы ярдан аерылган җир кисентесе суга убылып төште… Мичиган университеты обсерваториясендә кизү торган Билл Джон Сириус йолдызлыгында ниндидер яктылык сирпелешен көндәлек дәфтәренә язып куйды. Француз җырчысы Патрисия Каас зөбәрҗәт кашлы йөзеген үзенең әллә ничәнче бер йөргән кешесенә бүләк итте. Балык Бистәсе авылындагы туксан сигез яшьлек Гыйззелбәнат әби, соңгы сулышын алыр алдыннан, аягын аякка кушырырга өлгерде. Мөбарәк Кылтыйның агымга каршы куелган мурдасына алданып кергән беләк буе бер бәртәс балыгы чыгар юлын эзләп тыпырчына иде…
Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезнең – инде чын мәгънәсендә Адәми зат булып әверелгән кешенең – муен тамырына бер озынборын кунган иде дә, байтак кына канын суырганның соңында тегенең – инде «теге»нең түгел! – киң уч төбе астында җан тәслим кылды.
– Торыйк инде, – диде ул.
Ибрай, кабыргасына Гаҗиләсенең түгәрәк, җылы терсәге төртеп куйгандай хис итеп:
– Вакыт шул инде, – диде. – Көтү куасы бар.
– Бусы инде хәзер минем эшем, – диде тәмам Адәми зат булып җитешкән әүвәлге Шүрәле.
Инде бакалар да сайраша икән. Кайдадыр мәче мияулап җибәрде. Ибрайларның тавык кетәклегендәге чуар әтәч, абзар идәненә җим эзләп төшкән ак тавыкның өч секундта хәл-әхвәлен белгәч, канатларын гаярь кагынды да яңа туган Кояшны дер селкетеп аваз салды.
Яртысына кадәр бушаган шешәгә бөкесен ябып, Ибрай аны куыш түренә яшерде.
– Күреп кал. Кирәге чыкмагае, – диде. Аннары: – Өйгә төшик инде, – дип өстәде.
Алар, чык төшкән ызан үләненә йомшак кына баса-баса, аллы-артлы килеш өйгә таба юнәлделәр. Ибрай арттан бара иде, сөйләнде дә сөйләнде:
– Сөтле чәй эчәрбез. Хатын табага бәрәңге кыздырырга куйгандыр. Ул Гаҗилә атлы. Бераз усалрак анысы. Ә күңеле болай бер дә яман түгел. Ипле чаклары да булгалый. Ни хәл итмәк кирәк: тормыш шундый. Кем хаклы, кем хаксыз – болай гына аерырлык түгел. Яшисең, яшисең… Менә-менә җайланыр, кешечәгә әйләнә башлар дип көтәсең дә көтәсең инде. Ә без кемгә хаҗәт? Без – эш атлары. Изелергә, кимсетелергә, мәсхәрәләүгә, алданырга яратылган. Фәкать шул гына. Монда Тәңренең гаебе җук анысы. Тәкъдирдә язган, күрәсең. Тик ул да гөнаһсыз. Шунысы ярап тора инде яравын: безнең үзебезнең дә ни гаебебез, ни гөнаһыбыз җук бит…
Төшеп җиттеләр. Шомырт агачы астындагы капканы ачып, яшелчә бакчасын узгач, ишегалдына үттеләр.
Гаҗилә ике сыерны да сауган, сырынача җиткән чиләктәге күбекле сөткә чиста марля ябып тора иде. Капка күгәне шыгырдаганны ишетеп, ул, борылмыйча гына:
– Синме анда? – дип сорады.
Чит зат барлыгын сизенеп, ятсынып өрергә керешкән этне оясына куып керткәч, Ибрай:
– Ие инде, – диде.
– Уф! Кычытмаган җиреңне кашып җөрисең шунда.
– Кычытарак шул.
– Йомшаграк кашыганмындыр, ахрысы, шуңадыр.
Мунча каршындагы инде очыннан байтак корыган нык ботак җөпләрен карга оялары сарган карт тупылга, аннары адашына карап алып, Ибрай беразга тын, уйсыз торды. Шуннан соң, күңел төбенә күптән укмашкан фикер, шул фикер этәрәсе гамәл белән, ниһаять, килешеп, аның котылгысыз икәненә тәмам ышанып:
– Син бүтән кашый алмассыңдыр, ә мин бүтән кашытмамдыр инде, – диде.
Аларның бу сөйләшүләре кичәге көн, аның да абзар себеркесенең мунча алачыгында уйнап алуы хакында иде.
Шулай ук югарыга карап алгач, әле һаман Ибрай тарафына борылмыйча, Гаҗилә биленә таянды да мунча буйлата җайлаштырылган нык имән тактага аягын җәеп утырды. Халатының итәге ян-якка аерылган, күз егәрен өстерәп китерердәй ап-ак таза ботлары төбенәчә ап-ачык балкып тора. Ибрай моңа сокланмыйча булдыра алмады. Ә адашы, үзенең Шүрәлеләр гавамында мәңгегә – инде мәңгелектән мәңгегә аерылып калган кәләше Шүрәле Шәмәхә төк кызы Ахак Мөгезне исенә төшереп, күз алдына китереп, каршысындагы Гаҗилә атлы бу авыл хатынының төксез ботларын ямьсез, бик ямьсез итеп күргәнен тойды.
«Шушы кем… сыңар төге дә булмаган хатын белән торырмын микәнни?» дигән уй аны өтеп алды, өркетеп, хәтта куркытып ук җибәрде. Шулай да, Гаҗилә үз алдында Ибрае гына түгел, ә ят кеше дә барлыгын җәһәт абайлап, тычканга ташланган мәче тизлеге белән халат итәген тартып куйган мизгелдә, ул тирәндә ниндидер төк ише бер нәрсәне искәреп өлгерде дә күпмедер дәрәҗәдә тынычлана төште. Тик алай да Шәмәхә төк түгел иде инде, түгел иде. Җитмәсә, кая инде ул анда ахак мөгез, маңгаенда сыер мөгеземе, кәҗә бәтие мөгеземе ише нәрсәсе дә юк. Юк булгач юк инде, ни хәл итәсең? Бергә тормый кая барырсың? «Иң Югары Җәзаның бер хикмәте шулдыр инде, күрәсең», – дип уйлады ул.
– Бу кемең тагын? – дип сорады Гаҗилә.
– Ибрай, – диде Ибрай.
– Бер Ибрай гына җитмәгәние, Ходаем! – дигәч, Гаҗилә аптырап китте, гаҗиз калды. Аннары инде, чапалана-чапалана куганга үчекләнеп котырынган, ярсыган шөпшә чаккандагыча: – Бәтә-әчч! – дип кычкырып җибәрде. – Әстәгъфирулла, тәүбә, тәүбә, җәме!.. Каян таптың моны? – дип сорады.
– Чишмә төбендә утырадырые шунда.
– Өстендә нигә синең күлмәк-ыштаның соң ул?
Ибрай җавап бирмәде.
Гаҗиләне кинәт курку хисе биләп алды. Ул ишегалдындагы ике ир-атның кайсысы үзенең ире икәнлеген танымаганын аңлап алды.
– Соң… – диде ул, тотлыга-тотлыга, аларга таба атларгамы, атламаскамы белмичә. – Сезнең кайсыгыз… минем… Ибраем була соң хәзер?
Тын иде. Чылбырдагы эт кенә ара-тирә шыңшып-шыңшып алгалавыннан туктый алмады.
– Әнә ул, – диде Ибрай, әлегәчә дәшми-нитми торган адашына ияге белән кагып.
Кинәт аңкавы аңкауга ябышырдай төстә тамагы кипшеп киткән, йөзе агарынган хатын качмакчы, сөрән салып, халыкны җыймакчы иде дә, аягы атламас хәлгә җиткән икән.
– Әстәгъфирулла! Ләхәүлә вә лә куәтә… – дияргә генә булдыра алды. Аннары, ис-акылына килеп: – Бу нишләвегез, ә? – дип һөҗүмгә күчте. – Халык җыям бит хәзер, имансызлар! Җыям да фаш итәм.
– Кем фаш булыр әле анда, Гаҗилә, – диде Ибрай, алга таба әйтәсе сүзеннән көлә башлап. – Берүзең ике Ибрай белән яшисең дип, үзеңнең үк страмга калуың бар. Монда инде Асылмәрдән Хаҗи абзыйга «Талак, талак, талак!» дигәнне раслатырга баруыбыз ихтимал. Әллә икебездән дә колак кагасың киләме?
Бу кадәресен Гаҗилә уйламаган да, көтмәгән дә иде. Чыннан да, моңа тиклем игезәк Ибрайлар хакында белмәгән, күзе күрмәгән, колагы ишетмәгән халык ни димәс тә нинди гаеп такмас, нинди гайбәт таратмас та нинди бәет чыгармас? Алла сакласын!
Авыл тәмам уянды инде. Тирә-юнь капкаларының келәләре чыңлаганы, шыкылдаганы, күгәннәре шыгырдаганы, күрше-күләннең мал-туарны көтүгә чыгарырга керешкәне, кайсысының терлекләргә орышып кычкырганы, кайсысының яратып юмалаганы, сыер мөгрәүләре, сарыкларның бәэлдәүләре ишетелде. Инде капка асларыннан чыгып, чишмәдән агып төшкән су күлдәвегендә быкырдашкан каз-үрдәк авазлары ишетелгәләде. Ибрай да терлек-туарын – ике сыерны, ике тана, унҗиде баш сарыкны куалап чыгарды, урам буенча ялкау гына сузылган көтүгә кушып җибәрде. Иртәнге һавада тузан, яңа сауган сөт, җылы абзар исе аңкый. Ул шушындый ыгы-зыгыны, шушындый авазларны, шушындый исләрне, шушындый төсләр, нурлар балкышын ярата, бик ярата иде. Күңеле тулды да, сигаретын кесәсеннән алып, капка төбендәге эскәмиягә утырды. Шырпысын сызган чакта, яныннан адашының да тын гына урын алганын искәрде.
– Менә шундый-шундый хәллә-әр, адаш, – дип сузды Ибрай. – Тартасыңмы?
– Юк. Моннан ике-өч йөз еллар әүвәл кача-поса тычкан уты көйрәтеп маташкалый торганыек. Мәшһүр Остаз, мөгезегезне сугып сындырам, дип куркыткач туктадык.
Ул арада Вакыйф күренде. Рәшәткә койма чатыннан борылган чакта, бүрәнә башына абына язып, аяк астына караган иде. Карашын аларга күчерүгә, ул шып туктап калды. Йөзен кул аркасы белән каплап:
– Алла, Алла! – диде. Кемдер аңа сугарга селтәнгән дә, бу шуннан сакланырга талпынган диярсең. – Карале, Ибрай абый, билләһи газыйм дип әйтим, әме. Кесәмдә икмәк кисәге димим, шуның бер валчыгы калган булса да тотып ант итәрием: бүген мин тамчы да капмаган әле… Ә бу ни хикмәт? Ниме дип ике булып күренәсең әле син, ә? – дип, ул күзен йомды да башын селкеп куйды.
– Исең китмәсен лә! Бөтен кеше ике ич ул. Берсе – яхшы, икенчесе – яман.
– Алайсаң, менә син берүзең икәү булып утырасың. Кайсың яхшы да кайсың яман соң? – дип сорады Вакыйф, аларга чиратлап төртеп күрсәтеп.
– Моны ни син, ни мин белерлек түгел.
– Җара-ар… Мин дә шундыймыни инде?
– Булмассың.
– Кайчан булмам? Кайда?
– Кабереңнең ләхетенә кырын яткач.
– Баш миемне түндереп утырмале, җәме! Мин бит теге… ни… ләхеттән торып сөйләшеп ятмыйм! – дип, Вакыйф белгән сүгенү сүзләренең иң куәтлесен эшкә җикте. – Ашыктырма, белдеңме?
– Нигә ашыктырыйм ди? Без инде күптән шунда, Вакыйф энем. Күптән.
– Моннан ары авызыма да алмасыем, билләһи! Шушының ише сүзләрне ишетмәс өчен генә булса да. Әче суны дим, – дигәч, Вакыйф аларның арасына килеп утырды. Иксез-чиксез күктәге ике йолдыз арасын карашы белән барладымыни яисә көч сынашыр алдыннан кара-каршы сугышчан рәвеш алган ике яшь әтәчне аердымыни. Һәрхәлдә, кыяфәте шундыйрак иде: янәсе, аларның икегә әверелүеннән курыкмый, ыжламый да, ичмасам. – Кая, бер тартып җибәрик әле, Ибрай абый, – диде ул.
Әллә кая – үзе дә белмәгән, күз алдына китерә алмаган киләчәгенә, күрәчәгенә төбәлеп карап, Ибрай:
– Әнә аңа әйт. Ул Ибрай, – диде.
Бүкәнгә куеп, агач юнганда, ялгыш бармак тиресен кыеп алдымыни: Вакыйфның сыны катып килде. Сикереп торды да, кече капканы ачып, эчкә:
– Гаҗилә апа! – дип кычкырды.
– Ни бар?
– Чык әле монда!
Гаҗилә күренде. Ул тагын:
– Ни бар? – дип сорады.
– Әйт әле: боларның кайсысы синеке?
– Мин, – диде Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез.
– Шушысы шул, – дип җөпләде аны Гаҗилә. – Күрмисеңмени – салмыш. Күзе тонган.
Чыннан да, аракыны беренче тапкыр татыган Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезнең башына бәргән иде. Ә Ибрайга «ярты»ның яртысының яртысы нәрсә генә ул? Тавыкның өч тамчы су эчеп куюы – шул гына. Ул эндәшмәскә карар кылды. Вакыйганың нинди галәмәт белән тәмам буласын беләсе, кичерәсе, соңыннан йә рәхәтләнеп көләсе, йә кинәнеп елыйсы, күңелен тулганчы ташыттырасы, зиһенен туйганчы шаштырасы килде. Әйе, ул эндәшмәде.
Ә Вакыйф инде «теге»ңә дә бәйләнергә, шуның белән үзен өстенрәк куярга, эшкә китәр алдыннан бер-бер нәрсә оештырып булмасмы икән дигән яшертен уен тормышка ашыра башларга ясканып:
– Хет кис, хет тура – ышанмыйм! – диде.
Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Ибрайның изүендәге ике сәдәпне чиште дә:
– Ышанмасаң ышан инде алайса! – диде.
Нишләсеннәр соң. Күрделәр: Ибрай муенында – ундүрт җектән тезелгән нык чылбыр, аңа өч бармак юанлыгындагы тимер боҗра кидертелгән, анысыннан, партократларның төнлә дә киеп йоклый торган галстугына тартым төстә, ян-яклары гарпундай кыелган очлы чөй асылынып төшкән.
Иң югары дәрәҗәдәге тантанага ирешкәндәй, Вакыйф учын учка сугып алды да, бик зур, тирән бер мәгънәнең асылына төшенгән шикелле, мәгърур кыяфәттә:
– Нәкъ үзе! – диде.
– Нинди «нәкъ»? – дип сорады Гаҗилә.
Ул арада алар турысына кайсы чишмәдән су алып төшкән, кайсы сыер сөте илтеп тапшырган өч-дүрт хатын-кыз килеп туктаган да бу хәлгә исләре-акыллары китеп тора иде инде. Әйләнеп карамаса да, Вакыйф аларның барлыгын сизде, чышын-пышын сөйләшүләрен ишетеп алды. Бер ел «казна ашы» ашап кайтканның соңында, ул үзен дөньяның кендегенә торырлык белдекле, лаеш шулпасын бик мул ашаган итеп күрсәтергә ярата иде. Хәзер дә:
– Аң-ла-шыл-ды! – дип сузды.
– Кем соң бу бичара? – дип сорады күрше Маһирә. Ул инде җитмеш яшен тутырып килә, тол хатын. Шулай да үтә хәрәкәтчән, тоткан җиреннән өзеп ташларга гына тора. Борыны тилгәннекедәй кәкре, йөзен шадра баскан, эре сөякле, әче телле бер хатын шунда. Җәйдән көзгә тикле җитмеш тавык чебеше, кырык үрдәк, ике дистәләп каз бәбкәсе карап үстерә.
– Оттырган бу! – диде Вакыйф. – Бә-әк эре оттырган. Картада уйнаганнар да – оттырган. Түләренә сумасы булмау сәбәпле, муенчак кидерткәннәр дә китереп ташлаганнар. Үтерерләрие – җарамаган. Ник дисәгез, бу бә-әк зур акчалы булырга тиеш, күрәсең. Ә яшергән. Куркыталар моны. Мелләле!
Ул арада кешеләрнең шикле төстә бер урынга җыелуын абайлап алган, тавыш күтәрелүен ишеткән Яуш килеп җитте. Ул үзе «Минем мэриям» дип йөрткән җирле хакимият рәисе булып тора иде. «Мэриям» дисә дә, ул бу сүзне әйтеп җиткерә алмый, үз хатынына эндәшкән шикелле, Мәриям килеп чыга. Берзаманны райондагы еллык киңәшмәдә сөйләгән ди бу:
– Җәмәгать, минем Мәриям быелгысы елда йөз дә сиксән тонна сөт бирде.
Ә Мәрьяменең имчәк баласын имезгән елы…
– Ул хәтле сөтне кем имә соң аны? – дип сораган залдагы берәү.
– Кем имсен? Хөкүмәт имә, җәмәгать, хөкүмәт!..
Шуннан бирле Яуш «Хөкүмәт» кушаматы йөртә инде.
Халыкны аралап, Хөкүмәт Яуш Ибрайлар янына – түргә узды да, хәлне ачыклагач, ике өй аша торган Байгыш Тәфкилне туфли башы белән төрткәләп уятты. Ул хуҗалыктагы мөгезле эре терлек белән сарык абзарларының төнге каравылчысы санала. Тузганакныкы ише ап-ак чәчле, Шекспирныкы шикелле очлы сакаллы; өрдең исә, меңгә чәчелеп, таралып очардай, алтмыш биш яшен тутырган бу ир заты инде дистә ярым ел чамасы япа-ялгызы гомер сөрә, дөресрәге, җан асрый иде. Шуңа күрә «Байгыш» дигән кушамат йөртә дә. Кочагында мәче баласы хәтле генә ак эте Акбар бөгәрләнеп ята. Яуш кергәннән соң, аның түрә икәнен сизгер төстә иснәнеп белгәч, эт көрән тамгалы башын хуҗасының култык астындагы костюм ертыгына яшерде.
Яуш Тәфкилгә:
– Тор! – дип боерды. – Эш бар.
Тәфкил каравылда йоклап туйган, хәзер исә махмырдан сырхаулап ята иде.
– Йокы килә, – дип мыгырданды да әйләнеп ятты.
– Эшеңдә йоклап туярга иде.
Караватын шыгырдатып, Байгыш Тәфкил эренле күзен уа-уа торып утырды. Ул, аңышмыйча:
– Нәрсә суярга? – дип сорады. – Сыермы, сарыкмы?
Сахалинда чакта болан көтүе көтеп, болан суеп, азау тешен ярганга күрә, аңа хуҗалыкта мал суйдырталар иде. Сыер, ат түшкәсенең сөяк-санаклы өлеше механизаторлар аш-суына китә, бот тирәләрен килгән-киткән түрәләргә чабалар. Аның эше түгел, төпченми, телен яшерә белә. Бавыр белән йөрәк, телне колхоз рәисенең машинасына салып җибәрәләр, ә аңа эче-башы кала. Тәфкил карта, койрыкны, үгез белән атларның йомыркаларын үзенә калдыра да калганын әби-сәбиләргә сата, акчасына аракы алып эчә иде. Әле кичә кичкырын гына бер карт алаша, бер сарык суйды. Алашасы язгы чәчүне төгәлләү хөрмәтенә механизаторларны хәл кадәри сыйлау мәҗлесенә билгеләнде, сарыгы, шунда котлау сүзе әйтергә киләчәк район түрәсенә кечкенә генә күчтәнәч сыйфатында чиста кәгазьгә төрелеп, суыткычка куелды.
Тәфкил карлыккан тавыш белән:
– Тагын нәрсә суярга? – дип кабатлады.
– Суяргае димәдем ич, эшеңдә йоклап туяргае, дидем.
– Әй, суяргае шул ул. Суярга да – туярга…
– Кулың калтыравы аңлашыла, – диде Яуш. – Ә тешең тешкә нигә бәрелә соң әле синең?
– Крокодилларны куркытам.
– Соң… – дип, Яуш матур гына йөренеп килде. – Моннан ун мең чакрым әйләнә-тирәдә крокодилларның эзе дә җук ич.
– Шул… Минем тешләрем шыкылдаудан куркып качып беткәннәрен белмисеңмени?
– Әйтәм җирле… – диде Яуш, аның катгый мантыйгы белән килешеп. – Пычкың бармы?
– Пычкы белән мал суеп булмый. Пычагым бар, – дип, Тәфкил мендәре астыннан бишле чалгы кадәрле пычак суырып чыгарды.
Яуш, сакланганны Алла саклаган дигән шикелле, ике адым чигенде дә:
– Тимер пычкысы кирәк, – диде. – Бармы?
– Кайдадыр ята шунда.
– Ал. Чык. Ибрай абыйны коткарырга кирәк.
– Айныткычка япканнар мәллә? Коткарабыз аны. Сахалиннан апкайткан ярты кило шартлаткыч толым да бар әле минем – анысын алыйммы соң?
Әлеге нык йозакны, калын чылбырны, юан боҗраны күз алдына китереп, шуның өстенә эшне, тирә-юньгә таралганчы, тиз тотарга кирәген искәреп, Яуш: «Тол нәкъ үзе дә кана», – дип уйлады. Тик Ибрай игезәгенең сеңерле муены нечкәрәк иде шул. Шартлатсак, муены гына өзелеп калмыйча, баш мие меңгә чәчрәр – җыеп бетерә алмассың.
– Пычкы җитәр, – диде ул.
Алар пәйда булганда, халык, Ибрайларның капка төбенә генә сыймыйча, урамга ук бүселеп чыккан иде инде. Ничек кирәк алай эткәләп тә төрткәләп, вакыйга үзәгенә бәреп керделәр. Соңарганнар икән. Биш-алты кеше муенчак йозагына төргәк-төргәк ачкыч яратып маташа иде инде. Тик берсе-бер ярамады. Икенче бөтендөнья сугышында уң аяксыз, сул кулсыз калган Вәдүт карт әле тимер пычкысы, әле төрледән-төрле игәү белән муенчакны атакалады, һичничек алдыра алмагач, ул аны, итле сөяк кимергәндәге шикелле, теше белән дә чамалап карады. Аннары катгый нәтиҗәсен чыгарды:
