Kitabı oku: «Üç mədəniyyət», sayfa 2
– Əhməd bəy, İsmət paşa «Əhməd bəyə dövlət xidmətində yer yoxdur, – deyib» sözləri ilə müraciət etdi. Atam sərt bir şəkildə:
– Mən kimsədən dövlət xidməti istəmədim, – cavabını verdi.
Mən sözə qarışaraq anamın vəfatından sonra atamın çox üzgün və əsəbi olduğunu söylədim. Atatürk uzaqlaşdı. Atama getməyimizi təklif edəcəkdim ki, Atatürk məni rəqsə çağırdı və:
– Gəl bizi barışdır, atan mənə çox əsəbiləşdi, – dedi».
Sürəyya Ağaoğlu Atatürkün Əhməd bəylə münasibətlərinin pozulmasından duyduğu peşmançılığını, lakin bütün bunlara baxmayaraq ona böyük dəyər verdiyini əsərin başqa bir epizodunda belə xatırlayır:
«1937-ci ilin yayında yenə də Böyük Adada, klubda atam Fuad Sirmen, Hamid Peksan bəylər ilə oturarkən «Atatürk gəldi» dedilər. Atam:
– Aman, məni görməsin, – deyə ağacların arxasına çəkildi. Bizimlə oturan digər iki nəfər qalxıb getdi. Bir az sonra Tofiq Rüşdü bəy gəlib Atatürkün bizi çağırdığını söylədi. Getdik. Atatürk atama sarıldı. «Həsrətin qəlbimdə, lakin kim bilir sən hardasan» şərqisinin sözlərini söylədi.
– Çox darıxdım sənsiz, – dedi. Sonra əlavə elədi: – Vaxtilə Sürəyya sənin gözəl olduğunu söyləmişdi. Haqlıymış. Bu qafa ancaq bir türkdə ola bilər.
Atamın könlünü almaq istəyirdi».
Əhməd Ağaoğlu 1939-cu ilin may ayının 19-da İstanbulda vəfat etmişdir. Qızı Sürəyya Ağaoğlu atasının ölümünü belə xatırlayır: «Doktor Həsən Fərid bəy bizim otaqda olmağımızdan atamın daha da üzüldüyünü söyləyərək bayıra çıxmağımızı xahiş etdi. Qapıdan çıxarkən atam gözləri ilə bizi təqib edirdi. Azacıq keçməmiş Fəthi bəyin dediyi kimi «bu dünyanın qapısını öz əlləri ilə qapayıb» əbədiyyətə qovuşdu. Doktor Həsən Fərid bəy atamın maskasını çıxarmaq istəyirdi. Nuriyə abla ağlaya-ağlaya ona yardım etdi. Hamımız özümüzü itirmişdik. İllərlə pərəstişlə sevdiyimiz, qorxduğumuz qoca atamız indi hər şeydən xəbərsiz bir heykəl kimi yatırdı. Əbdürrəhman qışqıra-qışqıra ağlayır, Gültəkin:
– Bu mənim atam deyil, o sonsuz, həyat eşqli, coşqun, hərəkətli bir insandı, – deyərək hıçqırır, Tezer hər zamankı kimi sakit, yavaş-yavaş ağlayır, gələnlərlə məşğul olur, Səməd özünü itirmişdi, gözlərindən yaş süzülürdü. Mən isə bir damla da göz yaşı tökmür, sadəcə «axı necə olur, nə oldu o bilik, o enerji», – deyə düşünür, özünü pərəstiş etdiyi bir bütü itirmiş qərib kimi hiss edirdim».
Ölümündən sonra dostu və həmməsləki Mirzə Bala Məmmədzadə onun xarakterini belə səciyyələndirirdi: «Əhməd Ağaoğlu təpədən dırnağa qədər bir azəri türkü olaraq yaşamış, düşünmüş və söyləmişdir. Hətta ölüncəyə qədər şivəsini belə düzəltməmişdir».
***
Oxucuların mühakiməsinə verilən «Üç mədəniyyət» traktatı 1920-ci ildə Maltada sürgündə ikən yazılmış, lakin ilk dəfə 1927-ci ildə İstanbulda çap olunmuşdur. Əsər ədibin dünyagörüşünün konseptual tərəflərini öyrənmək baxımından onun bütün digər tədqiqatlarından daha çox material verir. Dünya sivilizasiyasının Budda-Brəhmən, Qərb, yaxud Avropa və İslam kimi üç nəhəng mədəniyyət şaxələrinə söykəndiyini xarakterizə edən müəllif onların müştərək və fərqli məqamlarını açıqlayır. Mədəniyyətdə dil ortaqlığı amilini Şərq və Qərbin timsalında müqayisə edən ədib yazır ki, «… bu gün ən azı üç Avropa dilini – fransızcanı, ingiliscəni, almancanı bilməyən ciddi bir avropalı alim və ədibinə həmən-həmən rastlanmaz. Bunlar zatən ortaq olan və Avropa mədəniyyəti amillərindən bulunan əski yunan və latıncanı da ta çocuqluqlarından öyrənirlər. Bir zamanlar bu iki dil, islam aləmində ərəbcə və farsca kimi, Qərb aləmində ortaq elm və ədəbiyyat dili idi. Bütün alimlər latınca yazarlardı».
Əhməd Ağaoğlu üç mədəniyyət şaxəsinin fərqli və oxşar cəhətlərini səciyyələndirdikdən sonra bu gün Qərb mədəniyyətinin qalib, İslam və Budda-Brəhmən mədəniyyətlərinin məğlub olma səbəblərinə diqqəti yönəldir və məğlubiyyətin maddi və mənəvi təzahürlərini səciyyələndirərək: «İslam cəmiyyətləri vəlvələli bir tərzdə süqut etməkdə və məhv olmaqdadır», – kimi qənaətə gəlir.
Şərq mədəniyyətinin tənəzzülünü və zaman-zaman öz yerini Qərb mədəniyyətinə tərk etməsinin səbəbini Şərqdə fəzilətin hökmdara, Qərbdə isə qanunlara itaətdə dərk olunması ilə xarakterizə edən müəllif «həyat tərzi» kimi mənalandırdığı mədəniyyət amilinin müxtəlif tərəflərinin (ailə, dövlət, hökumət, din, təlim-tərbiyə, əxlaq və s.) bu kontekstdə təfsirini verir.
«Üç mədəniyyət» əsərində millətin əxlaqının formalaşmasında dindən sonra ən çox ədəbi və fəlsəfi əsərlərin rol oynadığını göstərən Ağaoğlunun fikrincə, «bizim ta dünənə qədər təqlid etdiyimiz ədəbiyyat və fəlsəfə əsərlərinin nümunələri ərəb və fars mənbələrindən alınmış olanlarıdır. Bunların arasında bu gün əsrin ruhuna müvafiq, onu təmin edəcək tək bir əsər göstərilə bilərmi?»
Ağaoğlu qeyd edir ki, əsrlərdən bəri məktəblərimizdə tədris olunan Sədi Şirazinin «Gülüstan»ı və «Bustan»ı zamanla ayaqlaşacaq səviyyədə deyildir. Bunun başlıca səbəbini Şeyxin fəlsəfəsində axtaran ədib onun mütiliyə, qənaətə, təvəkkülə, lal olmağa və hökmdara mütləq itaətə çağıran görüşlərinin yanlışlığına diqqəti yönəldir. Ağaoğlunun qənaətincə, əski ədəbiyyatımızda əxlaqi-tərbiyəvi mövzularda yazan müəlliflərin hamısı Şeyxi örnək saydıqlarından və ona bənzəməyə çalışdıqlarından ədəbiyyatımız bu sahədə irəliləyə bilməmişdir. Sədinin görüşlərinin orijinal deyil, əcdadlarımızdan alınmış bir miras olduğunu vurğulayan mütəfəkkir bu kimi idealları «bütün Şərq həyatı üzərində icra edilmiş təxribat» adlandırır. O, milli tərəqqi üçün Qərb mədəniyyətinin ən yaxşı örnəklərinin dilimizə çevrilib məktəblərimizdə tədris edilməsini vacib şərtlərdən sayır.
Əhməd Ağaoğlu «sənət həyat üçündür» prinsipindən çıxış edərək ədəbiyyatın ayrı-ayrı yazıçıların fərdi hiss və duyğularını deyil, cəmiyyətin tələb və ehtiyaclarını əks etdirməyə borclu olduğu qənaətinə gəlir. O qeyd edir ki, «bizim əski ədəbiyyatımızda həyata aid böyük bir şey tapa bilməzsiniz. Zatən bilavasitə həyatı mövzu olaraq seçən, hekayə, roman, tragediya, komediya və sair kimi ədəbi şəkillər o dövr ədəbiyyatımıza demək olar, tamamən yabançıdır. Hakim olan şəkillər qəsidə, həcv və qəzəldir. Doğrudur, ta əski fars üdəbasından bəri «Xosrov və Şirin», «Fərhad və Şirin», «Leyli və Məcnun», «İskəndərnamə» kimi bəzi romantik əsərlər mövcuddur, fəqət bunların adları belə həyatdan çox uzaq olduqlarını göstərir».
Şərqdə zamansız və məkansız nəzirə ədəbiyyatının baş alıb getdiyini və bunun ədəbi məfkurəyə həqiqi mənada heç bir yenilik gətirmədiyini vurğulayan Ağaoğlu hətta ədəbiyyatımızın ən qüdrətli söz ustalarının yaradıcılığının da bu mənada istisna təşkil etmədiyini qeyd edir: «Aralarında bir neçə əsrlik mürur etdiyi halda müxtəlif mühitlərə mənsub şairlər, mühərrirlər eyni mövzunu almış və həyatı deyil, xəyalxanələrində qurmuş olduqları bir eşqi və o eşqi daşıyan tamamən mövhum və xəyali insanları təsvir edə-edə gəlmişlər. Nizaminin «Leyli və Məcnun»u ilə Füzulinin «Leyli və Məcnun»u arasında nə fərq vardır?»
Fransa və Rusiya inqilablarının yetişməsində ədəbiyyatın müstəsna xidmətləri olduğunu xatırladan müəllif Şərqə gəldikdə isə «ədəbiyyati-islamiyyətdə buna bənzər bir şey aramaq əbəsdir», – fikrinə tapınır.
«Üç mədəniyyət» traktatında Ağaoğlu ədəbiyyatı bədii-estetik tutumu ilə ictimai-siyasi məfkurənin qovuşuğunda qiymətləndirdiyindən ədəbi prosesə də bu prizmadan yanaşaraq türk ədibi Namiq Kamalın yaradıcılığını təqdir edir. Böyük mütəfəkkirin qənaətincə, Qafqaza məhəbbəti Lermontov və Puşkinin şeirləri, Almaniyanın təbiətinə vurğunluğu Götenin əsərləri təlqin etdiyi kimi, Namiq Kamalın qüdrəti də «məmləkətə islam və Vətən eşqini gətirməsində», «ruhlara bu eşqin hüznünü, ehtizazlarını təlqin etməsində»dir. Müəllif Namiq Kamalın yaradıcılığı ilə yeni bir ədəbiyyatın formalaşdığına diqqəti yönəldərək yazır ki, «Bu ədəbiyyat məfkurəçidir, çünki aldığı mövzunu idealizə edir. Millidir, çünki mövzu türk həyatıdır, türk Vətənidir. Təbiətçidir, çünki təbiəti sevməyi, sevdirməyi başlamışdır». Bu ədəbiyyatın təmsilçiləri sırasında Ağaoğlu dörd şəxsiyyəti: Namiq Kamalı, Mehmet Emin Yurda-qulu, Mehmet Akifi və Rəşad Nuri Güntəkini yüksək qiymətləndirir.
İlk dəfə 2006-cı ildə Azərbaycan oxucularına mühakiməsinə verilən «Uç mədəniyyət» traktatı əsərin bizə məlum olan son nəşri (İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1972) əsasında hazırlanmışdır. Lakin bəzi yanlışlıqların aradan qaldırılmasında əsərin əski əlifba ilə nəşr olunmuş 1927-ci il nəşrinə də istinad edilmişdir. Əsər Türkiyə türkcəsindən Azərbaycan türkcəsinə çevrilərkən mümkün qədər müəllifin dilinin və üslubunun qorunmasına çalışılmışdır. Yalnız əsərin oxunaqlılığını təmin etmək üçün bəzi adlar, sözlər və şəkilçilər dilimizin müasir orfoqrafiyasına uyğunlaş-dırılmışdır. İnanırıq ki, «Üç mədəniyyət» geniş oxucu kütləsinin diqqət və marağını çəkəcək və Əhməd Ağaoğlu irsinin öyrənilməsi və təbliğində mühüm addım olacaqdır.
Vaqif Sultanlıfilologiya elmləri doktoru, professor
ÖN SÖZ
1869-cu ildə doğulan 1939-cu ildə ölən Əhməd Ağaoğlu XX əsrin ən diqqətə dəyər türk fikir və siyasət adamlarından biridir. Elmi və siyasi şəxsiyyətinin əsasını, ata ocağının şərqli havası, ilk və lisey təhsilini bitirdiyi çar Rusiyasında böyük fikir və sənət adamlarının öndərliyi ilə başlamış sosial dəyişiklik və ideoloji qovğaları, ali təhsilini aldığı Fransada romantizmdən realizmə keçişin sənətdən siyasətə qədər topluma aid hər dəyəri qavrayan sarsıntılarıyla yoğrulmuş və bütün həyatı bu qaynaqların ruh və dimağında yaratdığı bir təməl inanc uğrunda mücadilə ilə keçmişdir.
Bu ya tamamilə hamısı tam müstəmləkə, ya da çeşidli yollarla yarı müstəmləkə olaraq Qərb millətlərinin əsarəti altına düşmüş türk və islam millətlərinin özlərini ancaq Qərb mədəniyyətinin prinsiplərinə görə həyat qurmaqla qurtara biləcəkləri inancıdır. Bu inanc Əhməd Ağaoğlunu Türk milliyyətçiliyinin fikir və aksiom öndərlərindən biri etmişdir.
Əhməd Ağaoğlunun mücadiləsində ilk səhnə doğulduğu məmləkət olan Azərbaycandır. Fransadan döndükdən sonra bir yandan Tiflis və Bakıda Əli bəy Hüseynzadə1, Əlimərdan bəy Topçubaşı2, İsmayıl bəy Qaspıralı3 kimi dostlarıyla fikir birliyi edərək, qəzet çıxararaq bir yandan ixtilalçı cəmiyyətlər qurmaq surətiylə çalışdı. Bu ilk səhnədə əsərini də rus dilində yazdı: «İslamlıqda qadın».
Əhməd Ağaoğlu bu ilk əsərində, əslində islam dininin qadın haqlarını bütün əvvəlki dinlərdən daha çox qoruduğu halda, sonralar xürafələr və batil yozumlar üzündən qadının ailədə, cəmiyyətdə geri plana atıldığını, islam millət-lərini çökdürən əsaslı səbəblərdən birisinin də bu olduğunu yazırdı.
Əhməd Ağaoğlu bu fikirlərini irəli sürərkən özünə qarşı çıxa biləcək iki cəbhəyə, bir tərəfdən batil inanışların, hətta ailə çevrəsinə qədər, zorladığı din softasına, digər tərəfdən islamlığın düşmənlərinə qarşı da eyni qüvvətlə durur və bu iki rəqibə dönərək, islam dininin mədəniyyəti önlədiyi iddiaları qədər, qadını kişidən daha az haqq sahibi qıldığı iddialarını da islamlığın prinsiplərindən və tarixindən aldığı bəlgələrlə çürütmə yoluna gedirdi.
Əhməd Ağaoğlu ikinci məşrutiyyət elanından çox qısa bir zaman sonra Türkiyəyə hicrət edərək İstanbula yerləşdi. «İttihad və tərəqqi»4 partiyasının Parisdə tələbə ikən tanıdığı bəzi irəli gələnləriylə yenidən görüşərək, Qafqazda başladığı mücadiləsinə qəzet və dərgilərdə yazılarıyla, universitetdə dərsləriylə, «İttihad və tərəqqi» partiyasında aldığı siyasi vəzifələriylə və Osmanlı Məbusan Məclisinin üzvü olaraq davam etdi.
Bütün imperatorluqlar kimi, Osmanlı İmperatorluğu da ümmətə dayanan bir azınlıqlar dövlətiydi. Bu azınlıqlar çağdaş Qərb mədəniyyətinin fikir təməllərindən biri olan milliyyətçilik cərəyanının təsiriylə birər-birər dövlətdən qopur, imperatorluq sürətlə çökürdü. Beləcə, dünyada bağımsız qalan tək Türk-İslam dövləti də əsir düşmək təhlükəsiylə qarşı-qarşıya gəlmişdi. İmperatorluğun qurucusu olan Türk ünsürünü ayaqda tutmaq, canlandırmaq üçün içəridə din softaları çevrələrinə qarşı olduğu qədər, xarici düşmənlərə qarşı da qurtuluşun tək yolu Türk milliyyətçiliyinin oyandırılmasıydı. Bu yol həm bağımsızlığın, həm də Qərb mədəniyyətinin qapısını açacaq, beləcə başqa ölkələrdə əsir yaşayan Türk millətləri üçün bir ümid qapısı da olacaqdı.
Ziya Göyalpın5 dilində «islam ümmətindən, türk millətindən, Qərb mədəniyyətindən» vəcizəsiylə anladılan türk milliyyətçiliyi cərəyanı, başda Ziya Göyalp, Əhməd Ağa-oğlu, şair Mehmet Emin Yurdaqul6, Əli bəy Hüseynzadə, Həmdüllah Sübhi Tanrıövər7, Xalidə Ədib Adıvar8, Yusuf Akçura9, Cəlal Sahir Erozan10, Halim Sahit Sihay, Krımda İsmayıl Qaspıralı kimi fikir adamlarının öndərliyi ilə belə başladı. Əhməd Ağaoğlu da bu cərəyanın ən qüvvətli və həyəcanlı müdafiəçilərindən və «Türk yurdu» dərgisi11 ilə «Türk ocağı»nın12 qurucularından biri olaraq mütarəkəyə13 qədər mübarizəsini davam etdirdi.
Əvət, Osmanlı imperatorluğu yıxılmış, fəqət türk milliyyətçiliyi canlanmış və qüvvətlənmişdi. Birinci dünya savaşında birər qəhrəmanlıq dastanı sayılan çarpışmaların yalnız türklərə deyil, bütün əsir millətlərə qurtuluş savaşı cəsarəti aşılayan milli mücadilənin yaradıcı ruhu, milliyyətçilik hissi, milliyyətçilik həyəcanı olmuşdu.
Əhməd Ağaoğlu mütarəkədə ingilislər tərəfindən Maltaya sürgün edildi. Oradan dönər-dönməz milli mücadiləyə qoşuldu. Bu səfər eyni yola, yenə qələmi ilə, rəsmi vəzifələri ilə, zəfərdən sonra professorluq və millət vəkilliyi ilə davam etdi.
Qərb mədəniyyətinin təməl prinsiplərindən biri insanın haqq və hürriyyətlərini qoruyan dövlət qavramıdır. Əhməd Ağaoğlunun Cümhuriyyət dövründəki mücadiləsi də bu nöqtəyə çevrildi. Bütün çalışmalarında millətə dayanan dövlət görünüşünü fərdin haqq və hürriyyətlərini qoruyan dövlət deyə mənimsəyir, hər vəzifənin qarşılığında bir haqq vardır, tezisini müdafiə edirdi. Bu tezis Əhməd Ağa-oğlunun fikir və siyasət həyatının son mərhələsidir. Bu inancla da «Sərbəst firqə»nin qurucuları arasına daxil oldu. Bu partiya qapadıldıqdan sonra da hər cür məhrumiyyətlərə qatlanaraq, fürsət və imkan tapdıqca, qəzetlərdə, dərgilərdə bu tezisi müdafiə etdi. Yenə bu inamla “Dövlət və fərd”, “Sərbəst insanlar ölkəsində”, “Könülsüz olmaz” kimi son əsərlərini yazdı.
Bu əsərin sadələşdirilməsində hər kəs tərəfindən istifadə olunan və başa düşülməsi asan olan kəlmələrin seçil-məsinə çalışılmışdır.
Paraqraflar kitabın əslində olduğu kimi verilmiş və bu surətlə əski hərflərlə yazılmış olan orijinal mətnlə yenisini qarşılaşdırmaq istəyənlərin işi asanlaşdırılmışdır.
Kitabda Şeyx Sədidən14 alınan farsca beytlər türkcəyə çevrilməmiş olduğundan bunların türk hərfləriylə yazılma-sına və türkcəyə çevrilməsinə İstanbul Universiteti ərəb filolojisi kürsü başqanı sayın dos. dr. Nihat M. Çətin kömək etmişdir. Ayrıca əsərdəki ərəbcə və farsca cümlələr də onun yardımıyla dilimizə çevrilmişdir. Sayın dos. dr. Nihat M. Çətinə ürəkdən təşəkkür edirik.
Tezer TAŞKIRAN
