Kitabı oku: «Üç mədəniyyət», sayfa 3

YAZARIN ÖN SÖZÜ

Bu əsər 1919-1920-ci illərdə Maltada yazılmış və məmləkətə döndükdən sonra «Türk yurdu» dərgisində parça-parça yayınlanmışdır. Əsərin mövzusu dünya üzərində yan-yana yaşayan üç mədəniyyətdən birisinin, yəni Qərb mədəniyyətinin digərlərinə qalib gəldiyini və dolayısıyla qurtuluşumuz üçün bu mədəniyyəti olduğu kimi mənimsəməkdən başqa çarə olmadığını göstərməkdi. Bu gün bu mövzu əski önəmini qeyb etmişdir. Qazinin¹⁵ yüksək dühasından fışqıran və İsmət Paşanın¹⁶ qüdrətli əlləriylə tətbiq olunan böyük inqilabımız on il əvvəl Türk aydınlarına ideal və xəyal kimi görünən dəyişiklikləri gerçəkləşdirmişdir. Bu qısa müddət içində dışımızdan içimizə qədər dəyişdik. Hələ bir neçə il əvvəl xatirimizə və xəyalımıza gəlməyən və ifadəsinə cürət etmədiyimiz əsaslar, bu heyrətədəyər inqilab sayəsində bugünkü həyatımızın birər prinsipi olmuşdur. Qazinin əzmli iradəsiylə başdan-başa Qərb mədəniyyəti çərçivələri içinə girmiş olduq. Ailədən dövlət və hökumət şəkillərinə, geyimimizdən yazıya qədər, müəssisələrimiz və keçinmə tərzimiz baxımından Qərb mədəniyyəti zümrəsinə girdik.

Bu baxımdan əsərin bir çox qisimləri, məsələn ailəyə, ədalət sistemimizə, hökumət və dövlət şəklinə aid bölümlər əskimiş və tarixə keçmişdir. Bununla bərabər, əsəri bu kərə toplu olaraq oxuculara təqdim edərkən bu qisimləri də olduğu kimi buraxdıq.

Məqsədimiz gələcək araşdırıcılarımız üçün yeni bir müqayisə zəmini hazırlamaqdır. Belə bir müqayisə on il əvvəl ən sərbəst və geniş düşünən türk aydınlarının birər ideal kimi xəyallarında bəsləyərək, bəzən ifadəsinə belə cəsarət edəmədikləri dəyişikliklərin on il sonra tamamilə gerçək-ləşmiş olduqlarını göstərməklə gərək inqilabımızın böyüklüyünü və gərək bu inqilabı vücuda gətirmiş olan dühanın qüdrət və qədrini dəyərləndirmək üçün bir əsas təşkil edər zənnindəyiz. Bundan başqa, əsərin bu tərzdə çıxması türk aydınları üçün də bir dəyər daşımaqdadır. Bundan on il öncə məmləkət üçün tək qurtuluş çarəsi olduğunu yana-yaxıla duyduğumuz, fəqət ifadəsinə ya heç cəsarət edəmədiyimiz və ya min bir ehtiyatla yanaşdığımız dilək və meylləri bu gün gerçəkləşmiş görən biz aydınların inqilaba qarşı vəzifələrini göstərmək üçün yalnız bu həqiqət yetməzmi? Böyük dahi bu dilək və təmayülləri ziyadəsiylə gerçəkləşdirərək bizi qüdrətli əlləriylə Qərb mədəniyyəti çərçivəsi içinə soxdu. Əskimiş, yıpranmış müəssisələri qaldıraraq yerinə canlı və qüdrətli müəssisələr qoydu. İndi inqilaba sarılaraq çox böyük bir fəaliyyət və fədakarlıqla bu müəssisələri canlandırmaq və yaşatmaq, feyz və bərəkətlərini ən yüksək dərəcəyə ulaşdırmaya qeyrət etmək Türk aydınları üçün bir şərəf və heysiyyət borcu deyilmidir? Əsərimiz bundan on il əvvəlki əksiklərimizi və həsrətlərimizi xatırlatmağa və elimizə keçmiş olan fürsətin nə qədər ümid edilməyən bir nemət olduğunu təqdirə yardım edərsə bizim üçün ən böyük mükafat olur.

ƏHMƏD Ağaoğlu

Ankara

«Üç mədəniyyət» əsərinin 1927-ci il nəşrinin üz qabığı.

ÜÇ MƏDƏNİYYƏT

Bu əsər Malta əsarəti zamanı 1919-cu ildə yazılmışdır.

Mədəniyyət nədir? İslam mədəniyyəti, Avropa və ya Qərb mədəniyyəti, Budda-Brəhmən mədəniyyəti, çeşidli mədəniyyətlərə mənsub qövmlər arasındakı ortaq xüsuslar, qalib mədəniyyət, məğlub mədəniyyətlərin təqib edəcəyi yol.

«Mədəniyyət» kimi mücərrəd qavramları ifadə edən deyimlərdən çıxan mənalar öncədən təsbit edilməzsə, hər kəs o qavramları öz anlayış və düşüncəsinə görə qəbul edər və mövzu yanlış anlaşıla bilər. Buna yol verməmək və nədən bəhs etmək istədiyimizi oxuculara öncədən açıqca bəlli etmək üçün mədəniyyət deyimini hansı mənada işlətdiyimizi aşkarlamağı uyğun bildik.

Mədəniyyət – Civilisation deyiminə çeşidli təriflər verilmişdir. Biz bu deyimi, zənnimizcə, bütün tərifləri əhatə edən və bu kəlməyə ən geniş mənanı verən «həyat tərzi» olaraq qəbul edirik. Belə ki, mədəniyyət demək «həyat tərzi» deməkdir. Yalnız həyat qavramını ən geniş və əhatəli bir mənada anlamaqdır. Həyatın bütün təcəllilərini, maddi və mənəvi bütün olaylarını o qavram əhatə etməlidir. O halda mədəniyyət düşüncə və təcəssüs tərzindən başlayaraq geyim şəklinə qədər həyatın bütün olaylarını əhatə edir.

İştə, mədəniyyət bu mənada alındığı halda, mədəni insan cəmiyyətinin başlıca üç «həyat tərzi» və yaxud üç mədəniyyət arasında bölünmüş olduğunu görürük. Təbii, bu bölmə kəskin deyildir, çeşidli mədəniyyətlər arasında birər (Çin səddi) təsəvvür etmək doğru olmaz, aralarında aşağıda görüləcəyi üzrə bir çox təmaslar, sızmalar, qarşılıqlı əlaqələr vardır; bölmə və sinifləndirmə yalnız təməl cizgilərə, açıq özəlliklərə, bir mədəniyyətin öz sisteminə vermiş olduğu örnək hallara aiddir.

İndi bu üç mədəniyyətdən nüfuz baxımından ən önəmlisi Budda-Brəhmən mədəniyyətidir ki, təxminən səkkiz yüz milyonluq böyük bir camaatı əhatə edir və yayılma alanı Hindistan, Hindi-çin, Çin, Koreya, Yaponiyadır. Yenə eyni baxımdan, ikinci dərəcədə önəmlisi Qərb və ya Avropa mədəniyyətidir ki, Avropa, Amerika və Avstraliyanı əhatə edir. Tarix, nüfuz baxımından ən sonuncusu da İslam mədəniyyətidir ki, Afrikanı tamamilə, Asiya və Avropanın isə bir qismini əhatə edir.

Bu çeşidli mədəniyyət zümrələrindən hər hansı birisinin yayılma sahəsinə diqqətli bir gözlə baxıldığı zaman əhatə etmiş olduğu qövmlərin çoxluğuna, qan, cins, rəng və dil dəyişikliklərinə rəğmən, bəzi ortaq və ümumi tərəflərin olduğu görülür. Demək, bu ortaq tərəflər o mədəniyyətin əsasını, ruhunu, özünü təşkil edir. Onu başqalarından ayırır. Məsələn, İstanbuldan bir adam qalxıb Mərakeşə, Mesopotamiyaya, Qahirəyə, Məkkəyə, Şama, Bakıya, Tehrana, Şiraza, Kabilə, Lahora, Kəlküttəyə və Səmərqəndə getsə, bu bölgələrin heç birində özünü tamamilə yad hiss etməz; heç olmasa Sofiya, Afina və sairədəki qədər özünü başqa bir çevrədə, başqa bir hava içində duymaz, özünü az-çox alışmış olduğu ləhcələr, şəkillər, hərəkətlər və tövrlər arasında görər. İnsanların geyim tərzləri, keçim şəkilləri, adət və ənənələri az-çox onun öz evində alışdıqlarına bənzəyir. Eyni sarıq, eyni əba, qadınlarda eyni örtünmə, eyni camelər, eyni ibadətlər, eyni azan, eyni ayinlər, eyni dualar və bənzərləri. Bu bənzəyiş yalnız görünüşlə də qalmaz, içə, həyatın iç tərəfinə, insanların ruhi hallarına, görüş tərzlərinə, zehniyyətlərinə qədər varar. Hətta bununla da qalmaz. Daha irəli gedər: zehniyyətlərə, zəkalara, zəkanın məşğul olduğu məsələlərə qədər yayılır. Sıradan bir istanbullu sıradan bir mərakeşlini, bir kabillini, bir kəlküttəlini özü kimi düşünür, özünü məşğul edən məsələlərlə uğraşır, onları eyni surətdə dəyərləndirir kimi görünür.

Digər mədəniyyət zümrələrinə mənsub olanlar arasında da eyni hal vardır. Fərz edək ki, bir romalı Parisdə, Vyanada, Berlində, Londonda, Vaşinqtonda özünü öz mühitindəki kimi bilir. Bunun kimi bir yapon da Koreyada, Pekində, Tibetdə özünü yad hiss etməz. İştə, bir mədəniyyət zümrəsinə mənsub olan qövmlər arasındakı bu ümumi və ortaq tərəflərdir ki, bu mədəniyyətlərin özəlliyini göstərir.

Yuxarıda da söylənildiyi üzrə, bu məsələlərin bir qismi maddi və digər bir qismi mənəvidir. Maddi qisim, məsələn, əlbisələrin şəkli, binaların biçimi, ibadət və ayinlərin icra tərzi və şairədən ibarətdir. Mənəvi qisim isə, düşüncə və duyğuya aid olduğundan yayılma sahəsi daha genişdir. Ümumiyyətlə, deyilə bilər ki, hər mədəniyyətin özünə görə ortaq bir düşünmə gücü, bir zəkası vardır; adəta bir dimağa sahibdir. Bunun kimi hər mədəniyyətin bir qəlbi vardır, bir duyum tərzi vardır. Dolayısıyla, ortaq bir əxlaqa, bir dəyər duyğusuna, ortaq bir yaxşı və pis, gözəl və çirkin görünüşə sahibdir.

İslam aləmini gəziniz; nə qəribə hallarla rastlaşarsınız. Aralarında minlərcə kilometrlik məsafələr olan cins, dil və rəng etibariylə bir-birinə tamamilə yabançı olan və səthi bir bağlantıdan məhrum olan qövmlərin fərdləri eyni zehniyyəti, eyni ruh hallarını daşıyır, eyni məsələlər, konularla məşğul, işlər və hadisələr haqqında eyni görüş tərzləri içində eyni hökmləri verdiyini görürsünüz. Gözəllik və çirkinlik, yaxşılıq və pislik, bunların arasında həmən eyni tərzdə hesab olunur. Bu hal uzun və ortaq bir zehni fəaliyyətin, ortaq bir duyum tərzinin, ortaq və oxşar amillərin davamlı təsirləriylə hasil olmuşdur. İslam aləmində ən hərəkətli və müəssir bir amil olan din ortaq olduğu kimi, bir zamanlar pək hərəkətli olan zəka və qəlbin də çeşidli bəlirtiləri ortaq bir məhsul halını alırdı. O zamanlar islam aləminin hər hansı bir tərəfində yazılmış bir əsər mətbəəçiliyin olmamasına rəğmən, sırf əl yazısıyla yazılaraq təəccüb ediləcək bir çevikliklə bütün islam aləminə yayılır və bir neçə ay sonra bu aləmin ən ucqar güşələrində oxunaraq fikirlərin və duyğuların birləşməsini saxlayırdı. O zamanın alimləri arasındakı ilgin yazışmanı, qarşılıqlı olaraq irəli sürülən fikirləri incələrkən təəccüblənməmək qabil deyildir. İbn Sinanın¹⁷ Orta Asiyada yazdığı əsərlər qəribə bir çevikliklə Afrikanın quzeyində hərarətli dartışmalara səbəb olur. Fasda doğulmuş, Nişapurda tərbiyə və təhsil görmüş olan İbn Sabahın¹⁸ fəaliyyət yeri Suriya və Xorasandır; Harunun¹⁹, Məmunun²⁰, Qəznəli Mahmudun²¹, Məlik-şahın²², Hülakinin²³ və sonralar Əmir Teymurun²⁴ başına islam aləminin hər tərəfindən alimlər, ədiblər toplanıb, adəta bir çeşid akademiya qururdular. Osmanlı sultanlarının sarayları Afrika və Asiyanın ucqar guşələrindən gəlmiş alimlərin toplantı yeri idi. Xivədə doğulmuş birisi Anadoluda qazilik, müftilik edir, farsca və ərəbcə yazılmış ədəbi əsərlər eyni çevikliklə yayılır və bütün islam qövmləri arasında tərcümə edənlər, təqlid edənlər və şərh edənlər olur. Hafizin²⁵, Xəyyamın²⁶, Mövlananın²⁷, Əkbər Şa-hın²⁸; Əbül-Ülanın²⁹ və bu kimi ünlü alim, şair və ədiblərin əsərlərini görməyən, bilməyən bir islam fikir adamına rast gəlinmir.

İştə, bu ortaq din, bu ortaq dimağ və qəlb fəaliyyətidir ki, bütün bu aləmin zehniyyətini, görüş tərzini, duyğularını, qəlblərini birləşdirmişdir. Haraya getsəniz eyni düşüncə və duyum tərzinə, eyni zehniyyətə, beyin və qəlbin eyni metodla hərəkət etdikləri ilə rastlaşarsınız.

Avropa və Qərb mədəniyyəti də eyni haldadır; bu gün ən aşağı üç Avropa dilini – fransızcanı, ingiliscəni, almancanı bilməyən ciddi bir avropalı alim və ədibinə həmən-həmən rast gəlməzsiniz. Bunlar zatən ortaq olan və Avropa mədəniyyəti amillərindən hesab olunan əski yunan və latıncanı da ta çocuqluqlarından öyrənirlər. Bir zamanlar bu iki dil, islam aləmində ərəbcə və farsca kimi, Qərb aləmində ortaq elm və ədəbiyyat dili idi.

Bütün alimlər latınca yazardılar. Ədiblərdən ilk milli dili öyrənən fransızlardan Monten³⁰, italyanlardan Dante³¹, almanlardan Lüterdir³². Onlara qədər hətta ədiblər belə latıncanı işlədirdilər. XIX yüzildə mətbəəçilik ilə ulaşdırma vasitələrinin gəlişməsi irəliləyincə, Avropa, adəta, bir ailə şəklini aldı, italyan, ingilis, fransız, alman, rus və bu kimi məmləkətlərin alim və ədibləri yurdlarının xaricində olan alim və ədiblərin əsərlərini həmən günü-gününə bilirlər. Tolstoyun³³ əsərləri Rusiyada tamamlanmadan ingiliscəyə, fransızcaya, almancaya, çevrilir. Vaqnerin³⁴ musiqi əsərləri Almaniyadan əvvəl digər hökumət mərkəzlərində dinlə-nirdi. Darvinin³⁵ əsərlərini, məsələn «The Origine of species» («Növlərin mənşəyi») və ya «Descent of Nen» («İnsanların soyu») və bunların açıqlamalarını incələyiniz. Bu ölümsüz alimin digər avropalı məsləkdaşlarından aldığı xüsusi biliklərin bolluğuna heyrət edərsiniz. Fransız, alman, italyan, Danimarka, Hollandiya alimləri və digərləri məşhur ingilis aliminin, adəta, günü-gününə, nə etdiyini, hansı məsələ ilə məşğul olduğunu bilirlər və onu maraqlandıracaq olaylardan özlərini xəbərdar edirlər. Burada da bu ortaq həyat, bu ortaq dimağ və qəlbin fəaliyyətidir ki, eyni düşünmə güclərini, eyni düşüncə və duyum tərzini, eyni zehniyyəti bəsləmişdir; hələ Avropada mövcud olan islam aləmində örnəyinə rast gəlinməyən millətlərarası təşkilatdan biz burada söz etmirik. Məsələn, millətlərarası işçi və alimlər konqresləri, tröstlər və s. kimi amillər Avropa qövmləri arasında, hətta ümumi ülkülər, amaclar, hədəflər belə doğurmuşdur. Yuxarıda mədəniyyətlərin qəlb və beyinləri adıyla yad etdiyimiz xüsuslar, iştə bu ortaq və ümumi amillərin təsirləri ilə meydana gəlmişdir. Belə olan surətdə eyni mədəniyyət zümrəsini, eyni baş ilə düşünər, eyni qəlb ilə duyar, eyni mənəvi cihazlarla bəzənmiş görürük.

İndi bu mədəniyyətlərin qarşılıqlı durumlarına sözümüzü gətirərkən, bunlardan birisinin, yeni Qərb mədəniyyətinin qalib və digər ikisinin də, yəni İslam və Budda-Brəhmən mədəniyyətlərinin məğlub durumda olduqlarını görürük.

Əvət! Bu məğlubiyyəti etiraf etmək məcburiyyətində qaldığımızdan biz də çox üzgünük, fəqət bunu bir kərə açıq və qəti surətdə etiraf etməlidir. Bizdə hələ kəlmələrlə oynayaraq gerçəyi görməməkdən xoşlanan korlar vardır. Fəqət günəş kimi açıq bir olayı inkar etmək axmaqlıqdır və bu axmaqlıqdan yaxa qurtarmalıdır.

Yenilmə iki cürdür; maddi və mənəvi. Maddi yenilmə o qədər açıqdır ki, artıq zənn edirəm hamımızın beynimizə qədər girdi. Yenilmənin bu qismi bu gün deyil, üç yüz ildən bəri başlamışdır. İslam cəmiyyətləri bir-birinin ardınca və gurultulu bir tərzdə yıxılmaqda və məhv olmaqdadır*. (*bu sətirlər oxunarkən əsərin 1919-cu ildə yazılmış olduğu xatırlanmalıdır (T.T.) Bir çox bağımsız islam hökumətlərindən tək bir dənəsi bu gün özünü qoruya bilmədi. İslamiyyətin son sağlam qalası olan Osmanlılıq da bugünkü pərişan halına düşdü. Artıq bu qədər yıxılma inkar olunacaq kimi deyildir. Bütün bu pərişanlıqlar, bu yıxılmalar, şübhəsiz Qərb mədəniyyəti ilə olan mücadilənin doğrudan-doğruya sonucudur.

Mənəvi yenilməyə gəlincə, maddi yenilmə qədər açıq deyilsə də, bir fikir adamı üçün o dərəcədə mütləqdir.

Yenilmə nədir? Başqasının şəxsiyyətini qəbul və iradəsinə tabe olmaq deyilmidir? Bu qəbul və tabe olma istəklə də olsa, zorla da olsa yenə yenilmədir. Bu baxımdan istər islam və istərsə də Budda-Brəhmən mədəniyyəti yenilmişdir, Qərb mədəniyyətinin şəxsiyyət və özəlliklərini qəbul və onun iradəsinə tabe olmaq məcburiyyətindədirlər. İstər müsəlmanlar və istərsə sarı irq çevrəsi əlbisələrindən və evlərinin döşənməsi kimi həyatın maddi təcəllilərindən başlayaraq ədəbiyyat və musiqi kimi mənəvi tərəflərin ən munis köşələrinə qədər Avropa modellərini təqlid etməkdədirlər. Hələ ictimai, siyasi, texniki müəssisələrdə təlim və təhsildə Avropanın bütün-bütün öyrəncisidirlər. Bu təqlid, bu alış bəzən istəyə bağlı isə də, bəzən də sırf zorla edilmişdir. Yaponiya Avropa mədəniyyəti yolunu tutmaq üçün içində nə qədər sarsıntılar keçirdi. Çin ilə Osmanlı dövlətinə gəlincə, eyni işin görülməsi bu məmləkətlərin bünövrəsini belə sarsıtdı. Avropa doğrudan-doğruya bunları bu işi etməyə zorlamırdısa da fikir və dövlət adamları bunsuz yaşamanın imkanı olmadığını təqdir edərlər və dolayısıyla bütün vücudu sarsıtmaq bahasına da olsa bunu yapmaqda tərəddüd etmirdilər. Bu yenilmə deyil, bəs nədir? Həm də yenilmənin ən ağırı.

Bu gün Asiya cəmiyyətlərinin hamısına bir baxınız; hər tərəfdə içəridə iki axının bir-biriylə mücadiləsini görürsünüz.

Məhəlli, əski ənənələrə dayanan mədəniyyətlə Avropa mədəniyyəti tərəfdarları çarpışırlar, bir ölüm-dirim mücadiləsi gedir.

Bir tərəf əskini, ənənəni qorumağa çalışır, o biri tərəf isə bu mühafizəkarlığın ölüm demək olduğunu təqdir edərək, Avropa mədəniyyətini almaq sayəsində varlığını davam etdirməyə çabalayır. Həyatın hər günkü təcrübələri, olayları bu ikinci cərəyana haqq verməkdədir. Avropa mədəniyyətindən sakınmaq istəyən bütün cəmiyyətlərin və özəlliklə islam mədəniyyətinə mənsub olanların hər gün tükənib getməkdə olduqlarını görürük. Əksinə olaraq, Yaponiya kimi o mədəniyyətlərə vaxtında və tam olaraq yaxınlaşmış olanları həyatlarını qorumuş, qüvvət və qüdrətlərini artırmış görürük. Pək açıq olan bu halın inkar və təsdiqi qabil deyildir. Sel kimi axıb gələn və qarşısında öz türündən əngəllər görməyən Avropa mədəniyyəti hər şeyi sürükləyib götürür. Bu halda tək çarə yenə o mədəniyyətə isinişmək, onu almaqdır.

Fəqət bu alışın öləmli və bəlli olmayan bir tərəfi vardır ki, özəlliklə aydınlaşdırılmağa və anladılmağa möhtacdır. Bu gün aramızda Avropa mədəniyyətinin üstünlük və qələbəsini təqdir etməyən heç bir anlayışlı insan qalmamışdır. Fəqət bu üstünlüyü, o mədəniyyətin yalnız bəzi ünsürlərinə, məsələn elm və fənninə bağlayaraq, başqa tərəflərindən vaz keçmək istəyənlər vardır. Başqa bir deyimlə, bu kimilər Avropa mədəniyyətində görülən bir çox nöqsan və hətta iyrənc tərəflərdən qurtarmaq niyyətilə o mədəniyyətin bir süzgəcdən keçirilməsini istəyirlər. Bu kimi fikir-ləri söyləyənlər səmimi deyillərsə, cahillər məntiqinə uymaq istəyənlərdir. Səmimi isələr mədəniyyətin nə olduğunu haqqıyla təqdir etməyənlərdir. Yuxarıdan bəri qısaca söylədiyimiz düşüncələr isbat edir ki, bir mədəniyyət zümrəsi bölünməz bir bütündür, parçalanmaz, süzgəcdən keçilə bilməz. Qalibiyyət və üstünlüyü qazanan onun bütünüdür. Yoxsa ayrı-ayrı filan və yaxud filan qismi deyildir. Avropa sahəsində elm və fənn başqa çevrələrdən ziyadə gəlişirsə, bunun səbəbləri o çevrənin bütünündə aranmalıdır, bu günkü Avropa elm və fənni doğrudan-doğruya öz şərtlərinin və ümumi ünsürlərinin bir əsəridir. Başqa bir şey deyildir.

Bunlar o bitkilərə bənzərlər ki, inkişafları üçün bəlli şərtlərin tapılmasına möhtacdırlar. Başqa çevrələrdə, başqa şərtlər içində həmən solub gedərlər. Bundan dolayı Avropa mədəniyyəti başqa mədəniyyətlərə qələbə çalmışsa, yalnız elm və fənni ilə deyil, bütünü ilə, bütün ünsürlərdə, bütün nöqsanları və fəzilətlərilə çalmışdır. Bu halda, bu selə qarşı, yenə onun vasitəsilə həyatlarını qorumaq istəyənlər, onu olduğu kimi qəbul etməlidirlər. Yoxsa parça-parça, qisim-qisim almalar heç bir nəticə verməz, necə ki vermədi və verə bilməz də. Məsələn, Avropa sənayesini alıb, indüstrializmdən, sosializmdən çəkinmək nə qədər mümkün deyilsə, bir-birinin gərəkli parçaları olan digər alışlar da elədir. Bir tərəfdən söz hürriyyəti istəmək və digər tərəfdən də filan və filan şeydən bəhs olunmaması iddiasında olmaq istənilən şeyin mahiyyətini anlamamaq və ya səmimiyyətdən uzaq olmaq deməkdir.

Ümumiyyətlə və əslində mədəniyyəti inkar etməyi, ondan çəkinməyi və sakınmağı biz anlar və hətta bir dərəcəyə qədər təqdir edərik. Necə ki, J.J.Russo³⁶ və Tolstoy kimi yüksək ideallı, dərin düşüncəli fikir adamları mədəniyyəti ancaq bir fəlakət hesab etmişlər. Təbiəti taparcasına sevən J.J.Russo mədəniyyəti pozucu və aldadıcı adlandırmışdır. Onun fikrincə, təbii hala yaxın insanlar yalnız daha əsil, daha təmiz, daha əxlaqlı deyil, eyni zamanda daha xoşbəxtdirlər. Tolstoy isə bugünkü milyonlarca nüfusu daşıyan şəhər yığınlarını və sənaye mərkəzlərini sadəcə bir fəlakət kimi görür. Bu fikir adamına görə, elm və fənn, hətta ədəbiyyat və fəlsəfə belə insanlığın qurtuluşuna deyil, fəlakət və soysuzlaşmasına səbəb olur və “İnsanlar nə ilə yaşayırlar” adlı əsərində Tolstoy bütün Avropa araşdırıcı və fikir adamlarının bütün əsərlərinə İncilin bir tək cümləsi qədər qiymət vermir. Tolstoya görə, insanlar üçün tək xoşbəxtlik çarəsi şəhərləri buraxıb köylərə daşınmaq, təbii hala qayıtmaqdır.

İştə, bu bir görüşdür və həm də tam geniş bir görüşdür. Bunu hər kəs anlar, zövq və inanışına görə ya qatılar, ya rədd edər. Fəqət bir tərəfdən mədəniyyəti qəbul, onu çeşidli vasitələrlə almağa çalışmaq, hətta tək qurtuluş çarəsini onunla uyuşmaqda görmək, digər tərəfdən də onu parçalamaq, bəzi qisimlərini alıb digərlərini atmaq istəmək heç bir məntiq və əsasa dayanmış sayılmaz.

Zatən mədəniyyət bölünməz olduğundan onu tam almaq istəməyənlər ona çarpır, çökürlər. Yüz ildən bəri çabalayıb müsbət bir sonuca varmadığımızın səbəbi həp budur. Mədəniyyəti elə-belə idarə etmək üsuluna tabe tutmaq istəyərək güclü və qəhredici bir qüdrəti bazar məntiqi ilə idarə etmək əməlində bulunduq. Və təbii o qüvvətə çarpır, məhv oluruq. Hər şeydən əvvəl, səmimi olmalıyıq. Qərb mədəniyyətinin üstünlük və qələbəsini qəbul və etiraf edirikmi, etmirikmi? Ediriksə, o qələbəni yalnız elm və fənnə və hətta bəzi siyasi və ictimai təşkilata bağlamamalıyıq, mədəniyyətin bütünlüklə zehniyyətinə, görüş tərzinə, ruhuna, beyninə, şüuruna, qəlbinə bağlanmalıyıq. Qərb həyatı bütünlüklə bizim həyatımızın bütününə qələbə çalmışdır. Bundan dolayı qurtulmaq, yaşamaq, varlığımızı da-vam etdirmək istəyəriksə həyatımızın bütünüylə yalnız əlbisələrimiz və bəzi müəssisələrimizlə deyil, beynimiz, qəlbimiz, görüş tərzimiz, zehniyyətimiz ilə də ona uymalıyıq. Bundan kənarda qurtuluş yoxdur.

Burada önəmli bir nöqtəyə toxunuruq. Milli şəxsiyyətimiz nə olacaqdır? Əcəba, belə zahirdən və daxildən, bütün varlığımızla başqalarına uymaq istəsək, milli şəxsiyyətimizi qeyb etmək təhlükəsinə uğramayarıqmı?

Əvvəla, bu özlüyün nədən ibarət olduğunu anlayalım. Əcəba, bir millətdə dəyişməyən, ölümsüz, mükəddər bir özəllik, bir özlük vardırmı? Özlükdən bəhs edənlər davamlı olaraq bunun əxlaqdan, hüquqdan, dildən və şairədən ibarət olduğunu iddia edirlər. Fəqət millətlər tarixi üzərində ən səthi bir düşünüş bütün bu ələmanların dəyişməz və əbədi olmadığını isbat edər.

Tarixində dinini ən aşağı iki dəfə dəyişməyən hansı millət vardır? Türklər, məsələn, vaxtı ilə şamanizm və daha sonra bir çox dinlərə girdikdən sonra islamiyyəti qəbul etmişlər.

Ərəblər də islamiyyətdən əvvəl bir neçə dinə mənsub idilər. Zatən belə olmayan bir tək millət yoxdur. Əxlaq və hüquqa gəlincə, bunlar mahiyyətləri etibarı ilə belə dəyişikdirlər. Daha dünən fəna və çirkin sayılan bir şey və ya hərəkətin eyni çevrə içində bu gün yaxşı və gözəl sayıldığı hər gün görülən olaylardandır. Hüquqa gəlincə, həyatın davamlı olaraq keçirdiyi dəyişiklikləri təsbit etmək üçündür ki, bütün bu yaşama məclisləri, bu parlamentlər bütün dünyada qurulmuşdur.

Hüququnu dəyişməz sayan millətlər donmuş və daş halına keçmiş olan qövmlərdir ki, onlardan burda söz açıla bilməz. Az-çox əbədilik qoxusu dildən gəlir. Fəqət bu da gerçək və ümumi deyildir. Məsələn, bu gün slavyancanı qəbul etmiş olan bulqarlar öz əski dillərini qeyb etmişlər. Bunun kimi bugünkü ingiliscə İngiltərədə yaşayan başlıca dörd ünsürdən hansına aid dilin davamıdır? Hankısı özəl bir tərzdə onu mənimsəyə bilir? Bununla bərabər, bir millətin tarixində ən sağlam olan və həmən dəyişməzlik dərəcəsinə varan amil dildir, yəni yalnız dildir ki, mahiyyəti dəyişmədən özəlliyini daşıyır.