Kitabı oku: «Մթնաձոր», sayfa 10
* * *
Եկավ գարունը: Մի օր էլ գզիր Իբիշը ձայն տվեց, որ հարևան գյուղում ժողով կա:
– Թազա պրիստավ են դրել, ա՜յ ժողովուրդ, թազա քյոխվա են ընտրելու: Տունը մի մա՜րդ…
Տանուտերի ընտրությանը պապս չգնաց: Ալա եզն այդ օրը տնքում էր, նրա պնչերից ծորում էր ժահրոտ լորձունք: Պապս տաք մոխիր էր կապել եզան ճակատին, շոյում էր նրա մեջքը և փաղաքշական խոսքեր ասում:
Մի քանի օր անց, երբ հիվանդ եզը ոտքի կանգնեց ու ոտքերը զգուշությամբ փոխելով սկսեց լիզել բակի քարերը, – պապս դարձյալ նստել էր իր սովորական տեղը, աչքը հանդից տուն դարձողներին: Ու մեկ էլ երևաց գզիրը:
– Թազա պրիստավը քեզ էգուց առավոտ կանչել ա: Վախտով էնտեղ լինես, թե չէ ասում են հերսոտն ա…
– Խեր լինի, Իբիշ… – հարցրեց պապս, տեղից վեր կենալով:
– Հաստատ տեղեկություն չունեմ: Ինձ էդպես ա հրամայել:
– Ո՞վ:
– Թազա քյոխվան, Մուքելանց Առստամը:
Պապս էլ ոչինչ չհարցրեց: Իբիշը հեռացավ: Լավ նշան չէր Առստամի մասնակցությունը: Նա հին հաշիվ ուներ պապիս հետ:
– Ի՞նչ էր ասում բայղուշը, – հարցրեց տատս:
– Առստամը կաչել ա, թազա քյոխվան:
– Հը՞, – պապս նորից կրկնեց:
– Պատասխանը եկած չլինի՞, – ասաց տատս:
– Կարող ա: Վախտն ա. եկած էլ չլինի, հրես որտեղ որ ա կհասնի: Համա ասեց պրիստավն ա կանչում: Հը՞, – դարձավ նա մեզ:
Մենք հաստատեցինք, որ Իբիշն այդպես ասաց, և որպեսզի ավելի ստույգ իմանայինք, պապս մեզ ուղարկեց նրա մոտ մի անգամ ևս հարցնելու: Գզիրը նախ մեզ վրա բարկացավ, թե չենք թողնում, որ հանգիստ հաց ուտի, ապա մեզ հայտնեց, որ պապիս կանչողը պրիստավն է, բայց ինքը հրամանը ստացել է Մուքելանց Առստամից:
– Հենց քու ասածն ա լինելու, Նազու աղջիկ, – ասաց պապս մեզ լսելուց հետո: – Երևի պատասխանը եկել է կամ թե ո՞վ գիտի, թագավորի կողմից մի հարցմունք պիտի անի:
Քնելուց առաջ պապս ինձ պատվիրեց առավոտը կանուխ վեր կենալ: Ես նրան պիտի ուղեկցեի և այնտեղ նրա ձին պիտի պահեի, մինչև պապս ներկայանար պրիստավին:
Ուրախությունս անչափ էր: Ես պիտի տեսնեի հարեվան գյուղը, պապիս թարքին նստած պիտի բարձրանայի սարի գագաթը, որ մեր բակից անչափ հեռու էր երևում: Վերջապես ես պիտի տեսնեի պրիստավին: Այս մտքի վրա ուրախությունս տեղի էր տալիս ահավոր երկյուղի:
Լուսաբացին մի անգամ ձայն տալուց իսկույն վեր թռա և արագ հագնվեցի: Բակում պապս հագցնում էր ձիու սանձը: Քիչ հետո երկուսով նստեցինք ձին ու ճանապարհ ընկանք:
Երբ հեռացանք գյուղից, ամեն ինչ ինձ համար նոր էր և անծանոթ: Իմ հարցերին վերջ չկար: Ու դեռ մեկի պատասխանը չստացած, մյուսն էի տալիս, իսկ պապս դողդոջ ձայնով պատասխանում էր, երբեմն կանչում ձիու վրա և սանձը ձգում, երբ ձին ոտքը դիպցնում էր քարին:
– Հրեն է՜, էն սպիտակ տունը, կտուրն էլ կարմիր, – ցույց տվավ պապս սարի գագաթից, – պրիստավն էնտեղ է նստում:
– Պապի, որ թագավորը գրած լինի, թե իրավունք եմ տալիս, քեռին քանի՞ օրում կգա:
– Մի աչքը ճպելում: Թագավորի համար ինչ: Ուզենա մի օրում հազար ոչխար մորթել կտա:
– Հազար ոչխա՜ր…
Քիչ հետո մենք սպիտակ շենքի մոտ էինք: Ինչքա՜ն նորություն կար ինձ համար: Այստեղ փողոցներն ավելի լայն էին, տներն ավելի գեղեցիկ: Փողոցում շատ ժողովուրդ կար: Խանութների առաջ մարդիկ խռնվել էին իրար` յուղ էին ծախում, կով, բուրդ, մեկը գովում էր իր ապրանքը, մյուսը՝ բարձրաձայն սակարկում գնորդի հետ: Մի քանի հոգի բարևեցին պապիս: Այդ ինձ ուրախություն պատճառեց:
– Էս հեռու տեղը ո՞րտեղից են իմ պապիս ճանաչում, – մտածեցի ես:
Սպիտակ տան առաջ իջանք, ձին քաշեցինք բակի ստվերը: Սանդուղքի վրա նստել էին գյուղացիներ՝ հայ, թուրք, ոմանք զրուցում էին իրար հետ, ոմանք պատի ստվերում պառկել էին, գլխատակին աղլուխի մեջ փաթաթած պաշարը: Պապս մոտեցավ և խառնվեց նրանց: Մի րոպե ես նրան իմ աչքից կորցրի. սիրտս ահ ընկավ և երբ տեսա նրա սև փափախը, կանչեցի.
– Պապի՜…
Ժպիտն երեսին մոտեցավ, պատվիրեց որ ձիուն լավ նայեմ և չթողնեմ, որ մոտենա մյուս ձիերին:
– Քեզ քացի կտան, աչքդ վրան պահիր, – և հուսադրելու համար ասաց. – Թե որ պատասխանը եկած լինի, քեզ համար խուրմա եմ առնելու…
Նրա խոսքը կիսատ մնաց. սանդուղքի գլխից մեկը կանչեց.
– Ադամով Արություն:
Ես տեսա, թե ինչպես պապս շտապեց արագ հասնելու սանդուղքին: Աստիճանների վրա նստած գյուղացիները նրան տեղ տվին անցնի: Հետո պապիս սև փափախը ծածկվեց դռների ետևը:
Ձիու սանձից պինդ բռնած, ես աչքս չէի հեռացնում փակ դռներից: Երբեմն դռները բացվում էին, ներս ու դուրս էին անում պսպղան կոճակավոր մարդիկ, աստիճաններին նստած մարդկանցից ոմանք ոտքի էին կանգնում և նրանց խոնարհ գլուխ տալիս: Իմ աչքին բոլորն էլ պրիստավ էին, ու ես չէի կարողանում ջոկել, թե նրանցից որն է ավելի մեծավորը:
– Պրիստավն էն է՞, – հարցրի ես կողքիս նստած մի գյուղացու, որի գլխին փաթաթած կեղտոտ շորի վրա և երեսին կային արյան չորացած կաթիլներ:
– Էն ուրյադնիկ Վասոն ա. պրիստավն օթախումն ա, – ասաց նա: Ես չհարցրի, թե ուրյադնիկը պրիստավի ի՞նչն է: Սակայն հետաքրքրությունս ավելի սաստկացավ: Եթե ուրյադնիկն այդքան շատ ոսկի կոճակներ ուներ, ապա ինչեր կլինի պրիստավի հագին: Իսկ թագավո՞րը…
Ինձ թվաց, թե սպիտակ տան ներսը մեկը գոռգոռում էր և ոտքը խփում գետնին: Սանդուղքի քարին նստած մարդկանցից ոմանք իջան և կանգնեցին բակում:
Հանկարծ դռները բացվեցին, երևացին մի քանի ձեռքեր, իրար խառնված մարմիններ, անթիվ փայլուն կոճակներ և այդ ամենի մեջ պապիս ալեհեր գլուխը:
Ձեռքերն իջնում էին նրա գլխին:
Ու մինչև ես բարձր կանչեցի և ձիու սանձից բռնած վազեցի սանդուղքի կողմը, – պապս արդեն թափ էր տալիս փեշերը: Վերևից մեկը ոտքով շպրտեց նրա սև փափախը: Դռները նորից փակվեցին:
Մի քանի հոգի սիրտ արին և մոտեցան մեզ: Սակայն ոչ ոք ծպուտ չհանեց: Իսկ երբ սանդուղքի վրա երևաց ուրյադնիկը, նրանք իսկույն հեռացան: Պապս փոշոտ գլխարկը թափ տվեց ու դարձավ ինձ.
– Ձին պահի, բալաս… Պատասխանը չկա:
Բերանից արյուն եկավ: Ես տեսա նրա ջարդված ատամը: Արյունը թքի հետ խառնված կաթում էր նրա արխալուղի վրա:
Ձին մոտ քաշեցի: Մեր գյուղացի մեկը օգնեց ինձ ու պապիս՝ ձին նստելու:
Մենք անխոս ճանապարհ ընկանք:
Պապս գլուխը կախել էր և ձախ ձեռքով բռնել ծնոտը: Ես պինդ գրկել էի նրան, գլուխս հենել մեջքին: Լսում էի նրա ընդհատ շնչառությունը:
Նա հեկեկում էր:
Էլ չկարողացա ինձ զսպել, և արցունքներս, ամբարտակը պատռած ջրի նման, ժայթքեցին դուրս: Ես ավելի պինդ փաթաթվեցի նրա մեջքին:
Երեկոյան, երբ պապս, ատամների ցավից տնքալով, հազիվ լսելի պատմում էր, թե ի՞նչ եղավ ներսը, երբ ներկայացավ պրիստավին, երբ Մուքելանց Առստամը պրիստավի ականջին փսփսաց, – պրիստավը փրփրեց, հայհոյեց և ոտքը գետին տալով բղավեց.
– Ես քեզ ցույց կտամ, թե ինչ ասել է թագավորին նամակ ուղարկել:
Պապս իզուր էր փորձել թարգմանի միջոցով հայտնելու, թե ինքը ռուսաց թագավորին նամակ է ուղարկել միայն իր որդու՝ Եգոր Ադամովի մասին:
– Բերանս բաց արի թե չէ, մի անգամ խփեց: Աչքերս սևացան… էլ միտս չի, թե ինչպես դուրս գցեցին… Առստամը բեղի տակ ծիծաղում էր…
* * *
Այն օրից շատ տարիներ են անցել: Պապս վաղուց է մեռել: Նրա գերեզմանի հողը նստել է, և թեք է ընկել գերեզմանաքարը:
Մինչև վերջին րոպեն միամիտ ծերունին հավատում էր, որ մի օր պատասխանը գալու է: Երբ հիշում էր այն օրը, դեմքն այլայլվում էր, և աղոտանում էր նրա հույսը: Սակայն հետո նորից հուսադրում էր իրեն էլ, մեզ էլ:
– Նազու աղջիկ, ես մեռնում եմ: Հուր հավիտյան պարտական մնաս, թե պատասխանն ստանալիս չգաս և իմ գերեզմանին իմաց չտաս, – ասել էր նա վերջին լուսաբացին:
Նրանից մի տարի հետո մեռավ և տատս:
Նազու աղջիկն էլ դատարկ ձեռքով էր պառկել նրա կողքին: Ու նրա հետ թաղել էին և թղթի այն կտորը, որ իբրև թանկագին ավանդ պառավը պահում էր սնդուկի մեջ:
Եվ այդպես էլ չիմացվեց, թե ինչ եղավ Եգոր Ադամովը:
…Շատ տարիներ են անցել: Այդ անցյալը ինձ համար դարձել է հիշողություն, որ հետզհետե ընկղմվում է մոռացության անդունդը: Միայն երբեմն աչքիս առաջ երևում է իմ Արթին պապի ալեհեր գլուխը, նրա կապույտ աչքերը և խեղճ ժպիտը: Սակայն հանկարծ ավերվում է և այդ պատկերը, նրա ժպիտը դառնում է ցավ, և ծերունու ջարդված ատամից նրա արխալուղի վրա ծորում է արյունը:
ԲՐՈՒՏԻ ՏՂԱՆ
Քամին հալածում է մառախուղի թանձր քուլաները: Նրանք խրտնած ոչխարի պես փախչում են ձորերով: Մառախուղի փեշերից ցցվում են պղնձագույն ժայռերի կոնուսները: Քարափոր տներից կապույտ ծուխը ձգվում է դեպի վեր և լիզում խոնավ ժայռերը:
Լուսանում է. լեռան ետևից ելնում է արևը, մամուռից պոկվում են անձրևի կաթիլները և ջինջ արցունքի նման շողշողում:
Տերրասաձև բարձրանում են ժայռերը՝ մեկը մյուսից խոժոռ և ահռելի: Ահա մեկը՝ ռնգեղջյուրի մռութը հառել է մի ուրիշի, որ նման է վիթխարի գորտի: Նրանց մոտ մի ժայռ՝ կարծես ծագող արևի դեմ խոնարհվել է հեթանոս քրմուհին: Նրանցից բարձր՝ քարե արծիվը ճիգ է անում թևերը թափահարելու և չի կարողանում:
Այս մեր գյուղի, մեր Գյունեյ թաղի թիկունքն է, մի խավար լաբիրինթ, որի խոր ձորերում բարակ առուն վշշում է փրփրած հեղեղի նման, ուր ծտի ոտքի տակից գլորված ավազը խուլ արձագանքում է:
Ավելի խորը Դրնգանն է, լռակյաց, հիվանդոտ և աղքատ մարդկանց բնակավայրը, ուր ամառվա երկար արևը հազիվ մի ժամ ջերմացնում է: Տարին բոլոր այդ ձորերում ստվեր է, խոնավություն: Մարդիկ ապրում են քարանձավներում և բարձրանում են քարե սանդուղքներով: Ուռենու մամռոտած փչակով ժայռից ժայռ ջուր են բերել ու քարերի վրա բազմացրել ընկուզենի: Հորդ անձրևին ավազախառն հեղեղը ահագին վշշոցով իջնում է ժայռերից, աղմկում, քամուց ընկուզենիները խշշում են, ձգում են արմատները և կռանում ձորի վրա:
Մեր Գյունեյ թաղն արևոտ է, գետի ափին: Ճանապարհը ձգվում է գետի եզրով, անցնում կամուրջի հին կամարների վրայով և քարափի լանջով գնում դեպի քաղաքը: Ջրաղացները սահմանն են: Քարափի գլխին նավթի պահեստն է, որի ստորոտով ջուրը շառաչելով իջնում է ջրաղացների վրա:
Արևը չորացնում է ժայռերի խոնավությունը: Տաք ու փափուկ գոլորշի է բարձրանում աթարի դեզերից, բակերից ու բոստաններից: Անա զիզին փեշերը շաղաթաթախ, քաղում է կանաչ պամիդորը, գոգը լցնում: Շեմքի առաջ չոր խսիրի վրա մեկնվել է կատուն, մռռում է, աչքերը կիսախուփ անելով:
Անա զիզին կուզեկուզ բարձրանում է քարի վրա և կանաչ պամիդորները շարում պատուհանի փայտերին, որ ավելի շուտ կարմրեն…
* * *
Յոթ-ութ տարեկան երկու մանուկ բարձր ժայռի գլխից նայում են Գյունեյ թաղին, դողդողացող գոլորշուն, Անա զիզու բոստանին, աթարի դեզերին… Դիմացը, ընդարձակ տափարակի վրա, քաղաքն է: Արևի տակ շողշողում են թիթեղյա կտուրները, կարծես տները ծածկված են ապակիով: Ապակեշող տների մեջ ցոլանում է «ռուսաց ժամի» ոսկեզօծ գմբեթն ու խաչը: Արևի ճառագայթներն արտացոլում են այնպես փառահեղ, կարծես գմբեթն է արևը, որ հրդեհվում է տների և կանաչ պարտեզների մեջ:
Գետի ափին կանայք ցորեն են լվանում: Նրանք կռացել են և ձեռքերը ջրի մեջ հետ ու առաջ են տանում: Մի քանի կտուրների վրա դեղնին են տալիս դդումները. ամայի բակերում օրորվում է արևի տակ փռած գույնզգույն լվացքը:
Մանուկները միատեսակ են հագնված՝ երկուսն էլ տրեխավոր, չթե հասարակ շապիկ: Նրանցից մեկի գոտին ծոպավոր է, կապույտ փնջերով:
Աջ ու ձախ խոր ձորեր են… Ահա Գայլաբունի ձորը՝ հատակը մութ ու խոր. վշշոց է գալիս ներքևից, ջո՞ւր է վազում, թե սառը քարանձավներում շաչում է քամին: Քար են գցում և կռացած ականջ դնում: Ապա լուռ իրար են նայում. նրանք չեն կարողանում որոշել՝ ջո՞ւրն է վշշում, թե` քամին:
Վայրի աղավնիների երամը փռռոցով անդունդից դուրս է թռչում և գլորվող քարի աղմուկից վախեցած, ճախրում արևի տակ, ապա նորից իջնում մութը: Արևի տակ փայլփլում են նրանց ճերմակ թևերը: Հետո ներքեվից հարյուրավոր թևեր թափահարում են և հետզհետե սուզվում անդունդը: Մանուկները լսում են լուռ և, երբ այլևս ձայն չի գալիս ներքևից, կամաց հարցնում են.
– Ո՞ւր կորան…
Վեր են կենում մանուկները, հացի կապոցն առնում և բարձրանում դեպի բրուտի քարանձավները: Մարդկանց ոտքերը և ձիերի սմբակները փորել են նեղ արահետ: Որտեղ քարը փուխր է, փոս է ընկել: Իսկ կարծր տեղերը պսպղում են կապույտ փայլով: Այդ արահետի կապերն են՝ սանդուղքաձև, որոնց հասնելիս ձին գլուխը կռացնում է, հոտոտում և ապա զգուշությամբ ոտքը փոխում, ինչպես սառույցի վրա:
Եվ ինչ շատ են արահետները, որ կոշտացած ձեռքի երակների նման ցանց են կապել քարափների, ժայռերի ու քերծերի վրա, ճյուղավորվում են, բաժանվում իրարից, մեկը մի ձոր է իջնում, մյուսը բարձրանում մի քարափ, մի տեղ լայնանում, մյուս տեղը բարակում, – և դարձյալ խառնվում իրար:
Կա ձմեռվա ճանապարհ, որ անցնում է արևկող տեղերով, վտակների ավազոտ հունով, կա գարնան ճանապարհ, կա այծի արահետ, որ բանուկ է, երբ կանաչում են քարափի ծերպերին բուսած թփերը: Այծերը ժայռի ողորկ լանջով քայլում են. դունչը մեկնում մի ծաղկի, որ գլուխը կախել է անդունդի վրա:
Մանուկները գնում են ծանոթ արահետով. մյուս կածանները նրանց անծանոթ են և երկյուղալի: Ո՞վ գիտե ինչ մութ ձորեր են մտնում. ա՜յ, հենց այս մեկը, որ կեռմաններով իջնում է Հյումբաթի ձորը, այնտեղ, ուր ապրում է լիսեմնը, գանգուր մազերով այն կենդանին, որ գայլի նման չորեքթաթ է գնում, իսկ ծիծաղում է ինչպես մարդը:
Ջինջ ուրախություն է պատում ինձ, երբ գրում եմ այս տողերը ժայռերի մեջ կորած երկու մանուկների, գանգուր մազերով լիսեմնի և բրուտների քարանձավի մասին, որի կիսամթում բրուտը ոտքով պտտեցնում է փայտե «չարխ» – ի կլոր տախտակը և դեղին կավից կերտում գավաթ ու կուժ:
Ես և իմ ընկեր Անդոն հաց ենք տանում նրա հոր՝ բրուա Ավագի համար: Գունվար աղլուխի մեջ Անա զիզին փաթաթել է լավաշ, խորոված սիմինդր, սխտորած լոբի, մի քանի վարունգ և մի քիչ պանիր:
Բրուտի քարանձավը երկու մասից է՝ առաջինն ավելի ցածր, երկրորդը՝ բեմի չափ բարձր: Առաջին մասում «չարխ» – ն է, ջրի կուժը և կավե ցեխը. երկրորդ մասում բերնի վրա շարված են դեռ չթրծած կժեր, կուլաներ, գավաթներ և դորակներ: Քարանձավը դուռ չունի: Տուն գալուց բրուտ Ավագը մի քանի քար է դարսում իրար վրա, վերևն էլ դնում ցաքի փուշ, որպեսզի, ինչպես ինքն է ասում, «քամին խաղա» և չորացնի ամանները:
– Ա՜յ արևնիդ կծեմ, եկա՜ք, – կանչում է բրուտ Ավագը քարանձավի ներսից: Իսկ մենք հևիհև ներս ենք մտնում: Էլ սարսափելի չեն ժայռերը, երբ հնչում է այդ թավ, կրծքային ձայնը:
– Ա՜յ ձեզ մատաղ, էս կողմը նստեք, էդտեղ փոս է…
Դրսի արևից հետո մեր աչքերը դժվար են տեսնում քարանձավի ներսը: Իսկ բրուտը կարծես ուրախացած մեր ներկայությունից, ավելի արագ է շարժում ձեռքերը: Նրա ոսկրոտ մատների արանքից լպրծուն կավը հոսում է անընդմեջ, ապա մատները գրկում են կավե սյունը: Դառնում է չարխը, ձգվում է կավե սյունը, բարակում, ապա նստում է նրա բռունցքի տակ: Այս անգամ ձեռքը թաթախում է կավաջրի մեջ և կոխում կավե գնդի մեջ: Անորոշ է ձևը, բայց ձեռքերը այդ հարափոփոխ զանգվածին կերպարանք են տալիս:
– Էս ա հա՜, – և ճղփում է կավը, կարծես ճահճուտում բադ է կռնչում: Թռչում են ցեխաջրի շիթերը: – Էս կուժն էլ պրծնեմ, – և տնքում է բրուտը, ամբողջ ուժով սեղմում կուժի ներսը, – վեր եմ կենալու…
Արդեն չարխի վրա ֆռռում է կժի նման մի բան: Ոսկրոտ մատները սեղմում են վիզը, և հլու կավը ձգվում է, բարակում է կժի վիզը: Մնաց ունկը շինի և ոսկրով նախշի կողերը:
– Հե՜-հ՜ե-հե՜յ, Եգոր հե՜յ, – դմբդմբալով, պատեպատ գնում է նրա կանչի արձագանքը: Բոլոր կժերը, դորակները գվգվում են: Եգորը նրա հարևան բրուտն է. ապա լսվում է պատասխանը, կարծես արձագանքը հետ է գալիս՝ «հո՜ւ-հո՜ւ…»:
– Անդո՛, վազի ասա գա, հաց ուտենք…
Ես մնում եմ մենակ: Տեսնում եմ ինչպես է հագցնում ունկը, քարանձավի ճեղքից հանում է հին ոսկորները, որոնցով նրա պապերը դորակների և կժերի վրա գծել են նույն նախշերը: Բրուտը ոսկորի ծայրը սրբում է թևով և գծում ո՜վ գիտի որպիսի քարանձավաբնակ մարդու խաղ:
Իսկ չարխը շարունակ դառնում է: Բրուտի աջ ոտքը իջնում է փոսը, բարձրանում, մարմինն օրորվում է: Ապա հանկարծ չրխկում է մի բան, չարխը դանդաղում է, ձեռքերը պոկում են կուժը և բարձր պահում: Այդ բոլորը տևում է մի ակնթարթ:
– Բարի վայելում, – նույն ակնթարթում ասում է բրուտ Ավագը և քարից բռնելով դուրս գալիս փոսից:
Գինի՞ պիտի խմեն այդ կժից, թե աղջիկը հարսանիքի ջուրը պիտի տանի, և ո՞վ է այն հարսը, որ մեջքը օրորելով այդ կուժը պիտի կրի, – բոլորին, այդ անհայտ հարսներին և աղջիկներին է ասում բրուտ Ավագը պապերից լսած խոսքը:
– Հո՜-հո՜-հո՜, – հռհռում է Եգորը, փակելով մուտքը: Նա հանկարծակի է հայտնվում, և հռնդոցը սարսուռ է մաղում ինձ վրա:
Արև ենք դուրս գալիս: Չոր ցեխից տախտակ դարձած գոգնոցը թխթխկացնելով, մեր հետևից լոք լոք է անում Եգորը, կաղ ոտը քարշ տալով:
– Հը, բաջօղլի, Գյունեյ թաղը ո՞նց ա… Մեռնողն ա շատ, թե ապրողը:
Ես աչքերս բարձրացնում եմ նրա կողմը և չեմ պատասխանում: Նա նորից է հռնդում՝ «հո-հո-հո», բայց արևի տակ սարսափելի չէ նրա ծիծաղը: Խղճահարություն է իջնում ինձ վրա, երբ տեսնում եմ նրա գզգզված մազերը և ցեխի շիթը այտի վրա: Նա ինձ թվում է բարի մարդ, ինչպես բրուտ Ավագը, և ես մտածում եմ, թե ինչո՞ւ նա գյուղում չի երևում, ինչո՞ւ նրան անվանում են «շաշ»:
– Անդո, աշխարհում խելոքն է շատ, թե՞ սարսաղը…
– Սարսաղը: – Իսկ բրուտը բաց է անում Անա զիզու պաշարը:
– Ա՜յ մալադե՛ց, – բղավում է նա: – Պահ, պահ, խիա՜ր, կանաչ խիա՜ր… – և առողջ ատամներով կիսում է վարունգը:
…Այժմ էլ, երբ գրում եմ մեր հին Գյունեյ թաղի մասին, օրերի մշուշից մոտենում է ինձ չոլախ Եգորը, ելնում է, ինչպես մեր ժայռերը սպիտակ մառախուղի միջից: Ես տեսնում եմ նրա ցեխոտ մեջքը, խոնավությունից փտած շապիկը և կավի նման մաշկը, որ դեղնել էր քարանձավի խոնավությունից: Եվ նորից հռնդում է անասնական խրխինջով, ցցվում են մազերը, ինչպես տատասկի թուփը:
Պրոմեթեո՞ս էր նա, բանտարկված բրուտի քարանձավներում, թե՞ մի խեղճ սատիր…
* * *
Ահա մեր գետը, մեր զուլալ գետը: Կարող ես ջրի տակ խիճերը մեկ-մեկ համրել: Հորթերը վախվխելով, պոչները վեր պահած, մտնում են ծանծաղուտը, ջուր խմում, սարսռալով հետ գալիս: Սառն է ջուրը, բարձը սարից է գալիս, ուր միշտ մռայլ ամպ է նստում, ամպի տակ սառույցի հաստ շերտեր:
Իսկ երբ վարարո՜ւմ է… Կոճղեր է բերանն առնում, գազազած բաշը մեկ այս ափին տալիս, մեկ այն, նոր հուն ճեղքում՝ ավերելով բոստան ու մարգագետին: Հին կամուրջի գերանները դողում են շյուղի նման, գետը ծանր քարեր է շպրտում կամարի հիմքերին, ասես զայրանում է, որ կամուրջն իր հոսանքը բաժանում է ճյուղերի:
Գարնան մթնկա գիշերներին ջրի վշշոցը ահարկու սարսափ է տարածում գետափի տներում, Դրնգանի ձորերում: Ջաղացները լռում են, ջաղացպանը վառած լապտերը ձեռքին գիշերը մոտենում է գետին՝ տեսնի չի՞ բարակել:
Գյուղից ներքև, մի բարձր ժայռի մոտ, գետն արմունկ է կազմում ու կորչում ժայռերից պոկված հսկա քարերի արանքում: Ամեն տարի հեղեղն այդ քարերի վրա կիտում է ջարդված ծառեր, կոճղեր, թփեր, թռչունների քանդված բներ: Գետը հասնում է քարե այդ մաղին թե չէ, կորչում է, ջրերը շառաչով ներքև են թափվում և կատաղած դուրս գալիս Նեղը:
Նեղը, Լաստի խութի կարանը… Բնական այդ մեծ քարայրում, որից սև ջուր է դուրս հոսում, իբրև թե ապրում է օձերի թագավորը, գոհարապատ թագը գլխին: Անա զիզին ձեռքերը ծնկներին է խփում և աղաչում, որ Նեղում չլողանանք, ոչ էլ կարանի մոտ, այլ բաց տեղերը, ուր գետը փռվում է և հանդարտ հոսում ավազուտի վրայով:
– Հա՛ , զիզի, հա՛ … Մոտիկ տեղ ենք գնում:
Եվ Անդոն, ծաղկատար երեսով իմ ընկերը, նայում է ինձ, շարժում հաստ ու կարմիր շրթունքները, ձեռքով նշան անում դեպի ներքև, դեպի գետի արմունկը, փրփուր ջրվեժների մոտ:
Կուրծքը սպիտակ ջրածտերը թռչում են քարից քար, պոչը երերում, ծվծվում ու գնդակի պես իրենց նետում ջրի երեսին պտույտ անող մժեղների երամը: Մեզ հաճելի է դիտել, թե ինչպես նրանք թռչում են փրփուրի վրայով, կորչում ջրվեժի փոշու մեջ, նստում ցից քարերի ծայրին և անվախ ծվծվում, այնինչ շուրջը գետը կատաղությամբ կրծում է քարերը:
– Անդո, ա՜յ էն մեկին կարա՞ս խփես…
Անդոն կուզեկուզ մոտենում է, քարը բռան մեջ: Քարի հետ ջրածիտը թռչում է և կորչում փրփուրի մեջ:
– Թե իմացա՜ր նրանք որտեղ են քնում…
– Նրանք չեն քնում:
Իսկ Անդոն օրորում է գլուխը:
– Նրանք ջրի վրա ճոճք են շինում, մեջը քնում… Թե զիզին թողար մթնով գայի, բոլորին կբռնեի…
– Բա լի՞սեմնը:
– Լիսեմնը էստեղ չի գա: Նրա տեղը վերի ձորն է:
Ժայռերի ստվերոտ կողերը պատած են մամուռով: Ջրի ցնցուղները թռչում են վերև, հասնում նրանց: Ու երբ ժայռի տակով անցնում ենք, մամուռի ջուրն արճճի ծանրությամբ կաթում է մեր բաց գլխին:
– Էն ի՞նչ էր ֆշշաց…
– Սո՜ւս, օձ կլինի… Էստեղ օձի բներ են: Որտեղ քեղ կա, էնտեղ էլ օձը:
Ու սարսափով, վախից զգույշ կոխելով, ցատկում ենք քարից քար, ընկնում գետափի բանուկ ճանապարհը:
– Անդո՛, քեղն ո՞վ է տնկում:
– Օձը, – լրջությամբ և մեծի շեշտով պատասխանում է ընկերս: Եվ համոզումը, որ օձը հողի մեջ թաղում է քեղի սերմը, ինչպես զիզին՝ կոտեմը, ու հետո ծլում և մեծանում է լայնեզր, ճեղքված տերևներով քեղը, որի տերևի կպած տեղը մրմռում է, – այդ համոզումն արմատանում է իմ մեջ:
– Անդո՛, էդ քեզ ո՞վ է ասել:
– Չոլախ Եգորը:
– Բա նրան ո՞վ է ասել:
– Ո՞վ պիտի ասի: Իրա գլխիցն է դուրս բերել:
Ու Նեղը չհասած, շորներս հանում ենք, կռնատակին դրած վազում: Արդեն փրփուրների միջից մեզ են կանչում արևից խանձված մանուկները:
Անդոն քարից գցում է իրեն, օդի մեջ պտույտ անում և թաղվում փրփուրի ամենախոր տեղը: Ապա գորտի նման դուրս է թռչում, պառկում տաքացած քարերի վրա:
– Անդո՛, կովը քեզ կուտի՞:
– Չէ՛, կսատկի:
– Գոմե՞շը:
– Չէ՛:
– Ձի՞ն:
– Չէ՛… Մենակ ուղտը կուտի:
– Բա նա չի սատկո՞ւմ:
– Չէ՛, ուղտը ոչ օձից կվախի, ոչ քեղից: Նրա թուքը լեղի է, օձի կծածի նման կվառի:
– Ո՞վ ասեց էդ:
– Ուղտապանը, – և մեջքի վրա ընկնում է ջուրը: Իսկ ես նայում եմ ամառվա հստակ երկնքին: Մի ծուռվիզ ամպ լողում է, կարծես տափարակում արածում է տկլոր ուղտը: Նայում եմ ամպին և մտածում, թե Անդոն ե՞րբ է հարցրել ուղտապանից: Երևի նավթ առնելուց. պահեստի առաջ հաճախ չոքում են ուղտերը, որոնք տիկերով նավթ են բերում:
Մեր լողալու չափը կապտելն էր: Խշրտոցով իրար էին կպչում մեր ատամները, և, ինչքան էլ սեղմում էինք ծնոտներս, չէր հաջողվում ատամների կտկտոցին վերջ տալ: Արևը թեքվում էր, ստվեր էր ընկնում գետի վրա, ու սկսվում էր բարակ քամին:
– Է հերի՜ք… Դուրս ե՛կ:
Վերադառնում ենք այգիների ճանապարհով: Քար ենք գցում այս թթենուն, այն ընկուզենուն, ցանկապատի վրա կախ ընկած մոշն ենք ուտում, ամեն աղբյուրից ջուր խմում, մինչև հասնենք կամուրջի գլուխը:
– Անդո՛, Անա զիզին հրեն դռանը:
– Դու առաջ անցի: Որ հարցնի, ասա Մեծ ապոր բաղում թութ էինք ուտում:
Իսկ Անա զիզին երեկոյան դեմ մեր բակն էր գալիս ու մորս հանդիմանում.
– Ո՞ւր է էն փուչը… Ձեռս ընկնի, ականջը հլորեմ: Հալավը քար ու քոլի են գցել, ճղոտել:
– Մեր անիրավն էլ գոտին է կորցրել, – պատասխանում է մայրս:
Երկուսով անիծում էին մեզ, պատմում մեր չարաճճի արարքները, թե առավոտից մինչև իրիկուն անհաց կորչում ենք այգիներում, «վաթսուն անգամ մտնում ջուրը դուրս գալիս» և կապտած վերադառնում: Նրանք գանգատվում էին մեզանից, իսկ Անդոն գլուխը պատից վեր էր հանում և աչքով անում:
– Աղջի, ծեծած աղ չունե՞ս, մի բուռը տաս, – վերջացնում էր Անա զիզին:
Նրանք տուն էին մտնում, իսկ մենք ծլկվում էինք դեպի ձիթհանքը, մեր խաղերի իրիկվա տեղը:
***
Նստել եմ ծիրանի ծառի տակ, տաքանում եմ ինչպես քարը, ձյունից մրսած գետինը, ծառերը, որ դեռ մերկ են և արդեն թխանում են արևի ջերմությունից:
Մերկ ծառերի արանքից երևում է քաղաքը, գունավոր տները: Ծխի ու փոշու կապտագույն շղարշ է փռված քաղաքի վրա: Ավելի հստակ են երևում մոտակա կավե տները, այգիների մեջ ընկած ամայի հնձանները:
Քամին խշշացնում է չոր տերևները, որոնք թռչում են քարերի վրայով, իրար հրում, փաթաթվում ոտքերիս և քչփչում, ինչպես առվակը. գարո՜ւն է, գարո՜ւն է…
Քաղաքի կողմից քամին ձայներ է բերում: Լսելի է, թե ինչպես մեխում են տախտակը: Թա՛խկ, թա՛խկ, հնչում է թիթեղագործի փայտե մուրճի խուլ ձայնը: Մի շուն կաղկանձում է: Բլուրի վրայից ես տեսնում եմ կաղկանձող շանը, որ ոտը քարշ տալով դուրս է թռչում մի փոքրիկ հյուղակից: Նրա հետևից դուրս է գալիս մի կին, որ ինչ-որ բան է շպրտում շան կողմը: Մի՞թե այդ հողաթումբը տնակ է, և մարդիկ են ապրում այնտեղ: Նույնիսկ դուռ ունի, որովհետև կինը դուռը վրա է դնում և մի բան շալակած իջնում գետի կողմը: Այնտեղ երկու կին լվացք են փռում քարերի վրա: Նրանցից մեկը կռանում է, լվացքը լողլողում գետի մեջ, մյուսը քամու առաջ փռփռացնում է կապույտ, կարմիր լաթերը և ապա մեկնում: Առաջին կինը մոտենում է նրան. նա ձեռքերով ինչ-որ բան է ասում նրանց: Երևի անիծում է շանը: Եթե այդ կինը բլրակի վրա լիներ, կտեսներ, որ շունը վերադարձել է, պառկել փակ դռան առաջ, իբրև հավատարիմ պահակ և լիզում է իր ցաված ոտքը:
Սև ժապավենի նման սողում է գնացքը: Ծուխը բարդ-բարդ հետ է գնում ու նստում դաշտերի վրա: Շոգեմեքենան սուլում է. քամին բերում է նրա խուլ փնչոցը: Երևի հիմա ուղևորները վագոնների պատուհաններին են սեղմել իրենց ճակատը և սպասում են, թե երբ կերևան կայարանի շենքերը: Երևի կա մի աղջիկ, որի համար ամենից դժվարը այդ րոպեներն են: Նա էլ ունի մի խրճիթ, որի դուռը փակել ու հեռացել է: Պերրոնի վրա կդիմավորի նրան մեկը, և աղջիկը սրտի դողով կբացի սիրո դռնակը:
Քամին խշշացնում է տերևները: Չքանում է գնացքը… Փակում եմ աչքերս, և տերևների խշշոցը հիշեցնում է ինձ լուռ ընթերցանության ժամը դասարանում:
Դասարանում… Ծիրանի ծառը ստվեր է գցել տետրակիս վրա: Արևի շողը փայլփլում է մատիտի ծայրին և արտացոլում եղունգիս վրա: Մեկը բոթում է թևս:
– Մեծատառ ժ-ն ո՞նց է:
– Է՜…
– Մի շվի կտամ:
– Այ, տե՛ս, – և ցույց եմ տալիս:
– Վերջի նստարա՛ն, լռությո՛ւն, – սաստում է ամբիոնին կռթնած ուսուցիչը: Ճռռում են նրա կոշիկները: Մենք թեպետ վայելչագրության տետրակի վրա գլխահակ ենք, բայց գիտենք, որ նա դեպի մեզ է գալիս:
Շատ է խանգարում ծիրանի ծառը, որ բուսել է մեր դասարանի միակ պատուհանի առաջ: Երբ փչում է քամին, աղմկում է ծառը, ճղներով թրխկացնում պատուհանը: Նրա ստվերն ու արևի դեղին բծերը թրթռում են իմ տետրակի վրա, օրորվում, ինչպես ջրածտի ճոճքը:
– Վազի՛ր, զանգը տուր, – և օրապահը թռնում է տեղից:
Սկսվում է ամենից զվարթ և աղմկալի երկու րոպեն, մինչև զանգը հնչի, և վազենք բակը: Բոթում ենք իրար, կսմթում, մի խոսքով ելք է ստանում հոգնությունից և ակամա լռությունից զսպված մեր մանկական զվարթությունը:
Այս չոր ծիրանի տակ նստած, գարնան այս պայծառ օրը, երբ ուրախ արևը մեղմել է քարերի մռայլությունը, ես գրում եմ իմ մանկության, ծիրանի ծառի և իմ ընկեր Անդոյի մասին, և ինչպես դեղնած տերևները խշշալով փարվում են ոտքերիս և քչքչում, այնպես էլ երկու բարակ ձեռքեր ձգվում են դեպի ինձ և խնդրում.
– Ինձ էլ գրի՛ր:
Նուշիկն է: Վիզը բարակ, դեղնած աղջիկը: Նրա սև աչքերը խոշոր են ու տխուր: Նա հաճախ է լաց լինում: Հայր չունի, իսկ մայրը ուրիշների դռանը լվացք է անում: Երբ ցրտում է կամ խոնավ է գետինը, Նուշիկը ներս է մտնում, մրսած մատները գոգնոցի տակ: Երբեմն նախաճաշ չի բերում, իսկ երբ բերում է՝ հաց է և խորոված կարտոֆիլ:
Նուշիկը մեզ հետ է լինում: Մնացած աղջիկները վախենում են Անդոյից և նրան ձեռք չեն տալիս: Մի անգամ Մաշոն (նրա հայրը նստում էր նավթի պահեստի առաջ և, երբ հաճախորդ չէր լինում, նարդի էր խաղում «ռուսների» հետ), – Մաշոն մի անգամ դասարանում Նուշիկին ասաց, որ նրա մայրը լվացքից մի կտոր գողացել է: Նուշիկն արտասվեց.
– Մամաս գող չի՛:
Ուսուցիչը ներս մտավ: Դասն սկսվեց: Իսկ Նուշիկի նիհար ուսերը ցնցվում էին: Կուչ էր գալիս, կարծես մրսում էր:
– Մաշո՛, – ասաց դասամիջոցին Անդոն, – տեսնո՞ւմ ես էս դանակը:
Մաշոն տեսավ դանակը և արտասվելով վազեց ուսուցչի մոտ:
– Դու քեզ լավ չես պահում, Անտոն… Փողոցային երեխայի նման ես:
Ուսուցիչը խլեց դանակը, իսկ մյուս օրը Անա զիզին եկավ մեր տունը:
– Աղջի մեր ղմալթին ձեր տանը չի …
«Ղմալթին» կեսը ժանգոտ դանակ էր, կոթը ոսկոր:
Անա զիզին նրանով էր քաղհանում կոտեմի մարգը:
Անդոն Մաշոյին ցույց տվեց «ղմալթու» ծայրը և վախեցրեց.
– Թե վարդապետին ասել ե՜ս…
Եվ Մաշոն վարդապետին չասաց: Անա զիզին գարնանը ղմալթին փոխարինեց սուր ոսկրով:
* * *
Երեկո է. սարերի սպիտակ գագաթներից կապույտ ցոլք է բարձրանում: Պարզ երևում է լեռնաշղթայի թելը:
– Հորիզոն կոչվում է երկնքի և երկրի միացման գիծը…
Կրկնում եմ մտքիս մեջ այն, ինչ շատ տարիներ առաջ բարձրաձայն պատասխանում էի աշխարհագրության դասին:
– Դո՛ւ ասա, Անտոն…
Անդոն կրկնում է:
– Նստի՛ր:
Ներս է մտնում ավագ ուսուցիչը: Ոտքի ենք կանգնում: Մինչև շաբաթվա վերջը թոշակ չբերողը կհեռացվի դասարանից: Ավագ ուսուցիչը գլուխը բարձրացնում է, նայում լուռ դասարանին: Ապա նա հեռանում է: Կապույտ գլոբուսը պտտվում է աշխարհագրության դասատվի ձեռքին, և մենք խմբով կրկնում ենք.
– Երկրագունդը կլոր է՛ …
Նուշիկն ուշանում է և «է» – ն ասում է առանձին՝ դողացող ձայնով: Աղջիկները ծիծաղում են. Նուշիկը գլուխը խոնարհում է, իսկ վարժապետը քանոնը բարձրացնում է, քանոնի հետ բացվում են մեր բերանները, և մենք նորից ենք կրկնում, որ երկրագունդը կլոր է:
Երեկոն կապույտ է: Ծուխը ծալվեծալ փաթաթվում է ժայռին, ինչպես վայրի խաղողի որթը: Ծխում է Դրնգանը, կրակները շարժվում են: Այնտեղ մարդիկ իջնում են գետափի գոմերը: Մի կով աղիողորմ բառաչում է… Գյուղը գիտե, որ բառաչողը Նարգիզն է, որի հորթը քարովն է ընկել: Կովը լիզում է հորթի խոտով լցրած մորթին և չի զգում անասնական ջերմություն:
– Անդո՛, բա թոշա՞կը:
– Թող նանը վերջացնի:
Անա զիզին կթում է բառաչող Նարգիզին, խոսում է նրա հետ, աղաչում, և կովը հանդարտում է, կարծես հասկանում է նրա լեզուն:
– Նանի՛:
– Հե՜յ:
– Բա թոշակն ուզում են: Վարժապետն ասել է…
– Նանին քեզ մատաղ: Նարգիզն էլ ցամաքել է, որ կաթը ծախենք: Սպասի, հրես հերդ կժերը կտանի Գետերը:
Աշնանը բրուտները կուժ ու կարաս են տանում Գետերը և բերում են բրինձ, բուրդ, ցորեն: Գետերը հեռու է: Չոլախ Եգորը պատմել է, որ այնտեղ բուսնում է բամբակ, որ բրնձի արտերում թևավոր օձեր կան, քարերի տակ՝ սև կարիճներ:
Երեկո է… Քաղաքի փողոցները լույս են: Խանութներում շողշողում են պղնձե սամավարներ, հայելիներ, ափսեներ: Անդոն հոգնել է: Ձեռքին թաշկինակն է, մեջը թարմ ձվեը: Վերջացել է վայելչագրության տետրը: Իսկ ձվերը չեն առնում:
Հոգնած գնում է բարձր տների առաջով: Մեծ լուսավոր պատուհաններ են: Նրանք էլ են շողշողում ինչպես խանութները: Այնտեղ ապրում են «ռուսներ», Մաշոն, խանութի տերերը: Այս մեկը Ներսես բեյի տունն է, իսկ նրա կողքին ապրում է պրիստավը: Նա շատ շներ ունի, բարակ, նիհար շներ, որոնք ամբողջ օրը քնում են և թռռչկոտում են, երբ պրիստավը գնում է որսի:
– Այ տղա, ի՞նչ ես ծախում, – կանչում է մի ծանոթ ձայն:
Մաշոն է: Աղջիկն իջնում է վերևից: Դարպասի դուռը բացվում է:
– Էս իմ տյոտյայի տունն է:
– Քանի՞ ես տալիս ձվերը, – հարցնում է կինը: Անդոն կարմրել է: Նա չի ուզում, որ Մաշոն իմանա, թե ինքը ձու է ծախում: Անդոն չի ուզում, որ դասարանը խոսի: Իսկ ուսուցիչը պահանջում է վայելչագրության տետրը:
– Ձվերը ծախու չեն, – կտրուկ ասում է Անդոն և գլուխը բարձր պահած գնում է դեպի կամուրջը, դեպի մեր թաղը:
– Ես ուսումնարան չեմ գնում, – ասում է նա առավոտյան: Բայց Անա զիզին թախանձում է, և նա գալիս է ինձ հետ:
– Անդո, նանին քեզ մատաղ, հրես հերդ կժերը կտանի…
* * *
Հայոց «ժամը»:
Սպիտակ կամարներ և նկարներ՝ ոսկեզօծ շրջանակների մեջ:
Նուշիկի մայրը լալիս է… Մի քանի կանայք հեկեկում են, ինչպես կհեկեկան ուրիշի դագաղի վրա:
Մեր դասարանը երգում է տխուր երգեր, երկա՜ր, երկա՜ր…
Նուշիկի համար ենք երգում: Աղջիկը ձեռքերը խաչել է, ինչպես թևերը ծալում է սառած թռչունը: Գլուխը մի քիչ թեքել է և հանգիստ քնել: Երեսը առաջվա դեղինն է, բայց գլխավերևը կարմիր ծաղիկներ են և սպիտակ մոմեր: Ծաղիկների կարմիրը խաղում է նրա դեմքին, երբ թրթռում են մոմի կրակները:
Նուշիկի դագաղը հասարակ տախտակ է: Վարպետը լավ չի ռանդել – մեխը երևում է:
– Ոտքը կծակի, – մտածում եմ ես և տխուր երգում Նուշիկի համար:
Անդոն չկա, նա չի եկել:
– Ես չեմ երգի… Չեմ ուզում:
– Դու քեզ անկարգ ես պահում, – բարկացավ ուսուցիչը: Իսկ Անդոն լուռ հավաքեց գրքերը: Դասարանն սպասում էր: Ուսուցիչը նորից պահանջեց, որ նա էլ միանա խմբին, որովհետև Անդոյի ձայնը զիլ է և քաղցր:
– Չե՛մ գա, – համառեց Անդոն:
Ուսուցիչը դասացուցակը ամբիոնին խփեց և գնաց ուսուցչանոց: Որտեղ որ է կգա ավագ ուսուցիչը:
– Անդո՛…
– Ասացի չեմ գնա:
Մտնում է «ավագը»: Նա նրան անվանեց կամակոր, համառ, պահանջեց, որ խմբին միանա:
– Դո՛ւրս կորիր այստեղից, – գոռաց «ավագը»: Աղջիկներից մի քանիսը գունատվեցին: Անդոն վերցրեց գրքերը և գլուխը բարձր բռնած անցավ նստարանների արանքով:
– Անպատկա՛ռ, – շպրտեց նրա հետևից «ավագը»: Անդոն դասարանի դուռը պինդ փակեց:
…Մենք ուղեկցում ենք դագաղը: Փոքրիկ փոս է: Կարծես ծառ պիտի տնկեն: Դագաղն իջեցնում են: Հեռանում ենք. մնում են մայրը և հարևան կանայք:
Գերեզմանատանը շատ մանուշակներ են բուսել: Մենք մոռանում ենք Նուշիկին և փնջեր ենք կապում: Իբրև փոքրիկ գազան՝ պատի վրայից ներքև է թռչում Անդոն: Աղջիկները նրանից փախչում են:
– Ես ուսումնարան էլ չեմ գնա՜, – տխուր կրկնում է իմ ընկերը:
***
Քաղաքից խճուղին դուրս է գալիս, սլաքի նման ձգվում, կամուրջի մոտ կեռ տալիս, ապա ոլոր-մոլոր բարձրանում բարձր սարը: Ու գնում է, գնում է խճուղին, ինչպես գետը, բազմաթիվ լեռնային արահետներ խառնվում են նրան, և ինչքան գնում է, այնքան շատ է ծեծված, այնքան հին է ճանապարհը, և բազմաթիվ բանակներ, ժողովուրդներ տրորել են ճանապարհը, անցել մեկը հյուսիս, մյուսը հարավ:
– Բռնի էս ճանապարհը, գնա՜, գնա՜ ու չի վերջանա: Աշխարհը մեծ է, աշխարհը ծայր չունի:
Բրուտ Ավագը ինձ հողե փարչ է տվել և հողի մարդու օրհնություն:
– Ծարավես՝ կխմես: Կուռդ դալար մնա…
Գիշերն անձրև է եկել, խոնավ է գետինը: Կառքը աղմուկ չի հանում:
Ընկղմվում է Դրնգանը, քարերը ծածկում են մեր արևոտ թաղը, միայն գետափի տներն են երևում և ընկուզենիները: Եվ ինչքան բարձրանում ենք, այնքան խոյանում է Ցից քարը: Նրա տակն են բրուտների քարանձավները:
Երեկոյան հորթերն եկան, նրանց հետ հորթարած Անդոն.
– Գնում ե՞ս:
– Հա՛:
– Գնա՛:
Տխուր է Անդոն: Հոգնել է, բայց չի գնում տուն:
