Kitabı oku: «Մթնաձոր», sayfa 18
ՁՈՐԵՐԻ ԼՈԻՅՍԸ
1
Տեղատարափ անձրևին նա բախեց տան դուռը: Ներսը քնել էին որդին, հարսը և թոռը: Ապա անձրևախառն քամին ծեծեց դուռը, ներսում ճրագ վառեցին: Դուռը բացվեց, և անձրևի տարափի հետ տուն մտավ Սիդերո Սավվան:
Նա գործիքների կաշվե պայուսակը դրեց անկյունում, կախեց երկաթե ձողով կավե ճրագը, որ հանգցրել էր քամին: Եվ ասաց որդուն.
– Լազր, որդիս, ես եկել եմ, որ գնամ, որովհետև երևաց այն նշանը… Ես քնեցի գետնի տակ և երբ զարթնեցի, տեսա հանգում էր իմ ճրագը: Հետո դում-դում մի ձայն եկավ, Լազր, մի զորավոր ձայն…
Որդին հասկացավ, որ հայրը մահամերձ է: Այն երկյուղը, որ համակել էր հորը, անցավ որդուն, անցավ և հարսին: Կարծես դռան շեմքին ինքը մահն էր՝ անձրևախառն այդ փոթորկին, երբ կայծակի հրեղեն լախտը խփում էր լեռների լանջերին:
Հայրը զգեստները հանեց, մաքուր լվաց ձեռքերը և երեսը, հանձնեց իր զարմանալի մուրճը, հագավ սպիտակ շապիկ, և երբ եղավ լուսաբաց, օրորալով դուրս գնաց գերեզմանատուն: Նրա հետևից գնացին սարսափահար բարեկամները, որոնցից ոչ մեկը չհամարձակվեց հետ պահել նրան: Նրանք գիտեին, որ Սիդերո Սավվան, որ կնշանակի Երկաթ Սավվա, – ուրիշի խոսքով երբեք հետ չի դարձել մի անգամ բռնած ճանապարհից: Կամրջի վրա որդուն ասաց.
– Լազր, այս գետի ափին մի աղբյուրի ջրի մեջ կփնտռես իմ մեծ դանակը և որտեղ գտնես, գնա՛ այնտեղից ինչքան թռչում է մեղուն և կգտնես մեծ գանձեր քեզ և աշխարհի համար…
Հետո համարյա վազեվազ բարձրացավ գերեզմանատան բլուրը և ընկավ, ինչպես հասկը՝ մանգաղի զարկուց: Նա պառկել էր կողքի վրա, երեսը դեպի իր կնոջ խոնավ ոսկորները: Պառկել էր մաքուր շապիկով, ինչպես ամուսնության առաջին գիշերը:
Եվ դեռ ուրիշ առասպելական զրույցներ հերոսացնում են այն զարմանալի վարպետին, որից մնում է միայն երկու քանդակ և պողպատե մի գործիք: Իսկ ինչ նրա գերեզմանն է, այդ խառնիխուռն թափած քարի փշրանքներ են, մնացորդը այն նշանավոր արձանի, որ բարձրացրել է ինքը՝ վարպետ Սավվան իր կնոջ գերեզմանի վրա՝ մարմարից, բազալտից և մոխրագույն կրաքարից:
Այդ մահարձանի վրա քանդակել է նա երկու ողկույզ, մյուս էջին՝ մի նիհար բորենի, սուր ժանիքներով, մի այլանդակ գազան, որ նայում է նույն այդ ողկույզներին: Երրորդ երեսին միայն բորենին է, ավելի նիհար, ավելի ահավոր, ցցել է դունչը դեպի երկինք, և թվում է, թե ոռնում է մենակությունից և ահից: Վերջին երեսը պարապ է, և միայն շրջանակներն են հիշեցնում չորս կողմի համաչափությունը:
Ցանկացե՞լ է Սավվան ասել, որ նույնիսկ բորենին կանհետանա և կմնա տիեզերական լռությունը՝ անմարդաձայն և անշունչ, երբ բորենին ոչնչացնում է ծաղկած այգին: Գուցե հոգնել էբազուկը և այլևս չի գտել ոչ մի գաղափար պատկերելու վերջին ամայությունը: Բայց նա ձև է տվել ամբողջ արձանին. այդ նետ է, սուր ծայրը դեպի երկինք, կարծես ահա պիտի թռչի նետը և մեխվի երկնքի կողը:
Մի ջերմեռանդ հույն, որի մոտ են եկեղեցու բանալիները, երբ ցույց տվեց Սավվայի երկրորդ հիշատակը, ասաց, որ այդ սուրբ Գևորգի գլոկխն է: Միամիտ մարդ… Եկեղեցու մայր դռան վերևը, Սավվա Սիդերոն քանդակել է կանացի մի գլուխ, մի լուսավոր երես, որի փափուկ այտերի վրա կան փոսիկներ, և աչքերը ժպտում են: Երկու ֆալլուս գրկել են կնոջ պարանոցը և թվում է, թե հենց այդ է նրա ժպիտի պատճառը:
– Իսկ սրանք ոսկորներ են խաչի նման… որովհետև Սավվան մեծ վարպետ էր և սուրբ մարդ, – հավատացնում էր այն ջերմեռանդ հույնը, ձեռքին ծանր բանալինելը:
Երբ «Ոսկե գահի» բարձրության վրա Լազրը դողդոջ ձայնով երգեց իր հոր՝ Սավվա Սիդերոյի գովքը, մի քաղցր երգ, որ հորինել էին նրա բարեկամ վարպետները, ես լսում էի խաղի վերջին անընդհատ կրկնվող «Սավվա… մարմարա… Սավվա Բարբարա», որ նշանակում էր.
Սավվայի սիրած մարմար…
Սավվայի սիրած Վարվառ…
Իմ աչքի առաջ ելնում էր երկու ողկույզը և բորենին, ամայի անապատը, ապա նրա կինը՝ սպիտակ Բարբարան, կնոջ մարմարե պարանոցի վրա իբրև ժանյակ անարատ ֆալլուսը:
2
Որդին գնաց հոր ճանապարհով:
Նա ևս դարձավ քարի վարպետ, սակայն չէր սիրում այն, ինչ Սավվա Սիդերոն՝ մահարձաններ և քանդակներ եկեղեցիների վրա: Նա երբեք չմտավ եկեղեցի, գուցե նրա համար, որպեսզի չտեսնի հոր քանդակը և չհիշի այն անձրևախառն փոթորիկը և խավար գիշերը, հոր սպիտակ շապիկը և մահը:
Լազրը գնաց Շիրվան, Իմերեթ, եղավ Մասիսի կողմերը, շրջելով հասավ մինչև Սև ծովի ափերը, հետո գնաց Գիլան, եկավ Գետաբեկ: Եվ որտեղ նա գնաց, տներ կառուցեց, գետերի վրա կապեց կամուրջներ, աղբյուրների առաջ՝ քարե ավազաններ՝ մարդկանց և անասունների համար:
Սավվան նրան սովորեցրել էր, թե ի՞նչ կա գետնի խորքում, եթե ջրերը սև ժանգ են դնում քարերի վրա, և լեռան վրա խոտը փարթամ չի բարձրանում: Այն կաշվե պայուսակը, որ մաշել էր հոր մեջքը, որդին ուսն առավ ու շրջեց երկրից երկիր, և երբեք ժանգ չնստեց պողպատե գործիքների վրա:
Որդին այդ բոլոր վայրերում հորից ավելի եռանդով փնտրեց պղինձ, երկաթ և օնիքս-մարմար, ոսկի և կվարց, և գրաֆիտ, և սրաքար: Նա փորում էր լեռան լանջերը և ձորձերի հատակը, բարձրանում էր լերկ գագաթները և խփում այն ժայռերին, որոնք իրենց էին քաշում կայծակի թրերը: Զրնգում էր և՛ ժայռը, և՛ հոր մուրճը: Նա զննում էր ժայռի բեկորը և անսխալ որոշում, թե ի՞նչ կա նրա խավար ընդերքում: Երբեմն նա գտնում էր մաքուր երկաթե շերտ, լեռան կողի վրա: Նա ինքն էր հանում ծանր մետաղը, որից գյուղական դարբինները թափում էին խոփ և ծեծում սուր գերանդի, երբեմն փակում էր իր փորած հանքահորը, երբ նկատում էր, որ հանքը խորն է և քիչ են իր ուժերը: Այդպես տարիների ընթացքում նա սովորեց թափանցվել լեռների խորքը, նայել հարյուրավոր մետր ցած և այնտեղ տեսնել ավազի և խճի տակ թաղված պղինձը և մարմարը, սև երկաթը և գունավոր կվարցը.
– Լազր, հայրդ իսկապես գետի մե՞ջ էր գցել իր դանակը…
– Գցել էր գետի մեջ…
– Իսկ դու գտա՞ր դանակը…
– Ես գտա դանակը:
Եվ Լազրը պատմում էր հանքաքար փնտրողների հին սովորությունը: Աղբյուրների ջրերի և գետերի մեջ նրանք նետում էին երկաթի կտոր և ժամանակի ընթացքում երկաթի վրա նստում էր պղինձը, եթե ջրի մութ ակունքներում պղնձաքարի շերտեր կան: Մի այլ ձևով նրանք փնտրում են մարմարը և առանձին ուշադրությամբ են զննում այն վայրերը, ուր առատությամբ թափված է կուպրի նման սև և փայլուն «սատանի եղունգը»:
– Իսկ գտա՞ր դու այն գանձերը, որի մասին ասում էր քո հայրը՝ Սավվա Սիդերոն:
Նա լռում է:
– Այդ զրույց է… Բայց տես մեր գերեզմանատունը… Այ իմ մոր սպիտակ մարմարը և հորս գերեզմանը: Մինչև այստեղ թռչում են մեր մեղուները: Եվ ինչ պակաս հարստություն է այն սարը:
Մկանուտ ձեռքը մեկնում է դեպի դիմացի լեռան գագաթը, որտեղ ձյունի մաքուր փայլով շողում են մարմարի վիթխարի քարերը, և երբ իջնում է ամպը, թվում է, թե մինչև երկինք է հասնում սպիտակ մարմարը:
3
Այս վայրը կոչվում է «Ոսկե գահ»:
Կլոր հարթավայր է լեռնային թանձր խոտով: Կանաչը կարմրում է, երբ խոտերի մեջ բարձրանում է կարմիր պուտը, կապույտ է զանգածաղիկներից և սպիտակ՝ երբ բացվում է լեռնային մեխակը, կարծես մեկը ներկեր է տարել, և կանաչ մարգագետինների վրա անկարգ կաթկթել են ներկերը:
Այդպես է այդ հարթավայրը, երկու կողմը բլուրներ, հետևը բարձր լեռը. լեռան դիմաց անդնդախոր ձոր, որտեղ աղմկում է լեռնային մի անանուն ջուր: Եթե լիներ մի հսկա և նստեր «Ոսկե գահի» հարթավայրին, նա թևերը կհեներ բլուրներին, մեջքը՝ այն բարձր լեռան և ոտքերը կկախեր խոր ձորի վրա:
Բայց մենք ժամերով գնում ենք «գահի» կանաչների միջով. երբեմն խանգարում է խոտը, որ հասնում է մինչև մեր կուրծքը, և երբեմն էլ քամուց ծովի նման ծփում է բարձր կանաչը և քամին խլում է Լազրի խոսքերը:
…Գնացել է նա գետի հոսանքին հակառակ և ուշադիր նայել է ջրերին, նա հասել է մինչև գետեզրի այն աղբյուրը, որի ավազանների մեջ ընկած էր պղնձապատ երկաթը:
Գետի ջրի մեջ նա գտնում է մարմարի մի զարմանալի կտոր: Նա փշրում է քարը և տեսնում նրա կապույտ փայլը, այն հազիվ նշմարելի երակները և հազարավոր ոսկեփայլ աստղիկները: Նա մտաբերում է, որ գարնանը չափից ավելի բարձրացել էր գետը: Ուրեմն ձյունհալի ժամանակ կամ գուցե գարնան պղտոր հեղեղը լեռներում քերել է մի անհայտ լեռ, և հեղեղը գետին է հանձնել այդ չնաշխարհիկ մարմարի կտորները:
Գնում է հոսանքի հակառակ մինչև գետի ակունքները՝ ցրված-փռված խոր ձորերում, լեռների վրա, մինչև բարձր գագաթների սառն աղբյուրները: Նա սպասում է մի տարի, նորից է հորդանում գետը, և ավելի շատ են երևում այդ քարերը: Այդ տարին նա համոզվում է, որ ձախ վտակներն են բերում քարը և եռապատիկ համառությամբ շարունակում է մարմարի որսը:
Եվ գտնում է հանքավայրը մի ամայի լեռան գագաթին, որտեղ միայն ամառվա ամիսներին հնչում է հովվի սրինգը, և ապրում է քարարծիվը:
Հետո շալակեց մարմարի նմուշները, իջավ այդ լեռներից և գնաց Լեռշինարդ:
– Կային, որ չէին հավատում, թե մեր սարերում կա էդպես մարմարիոն… Իսկ ասում էի սա որտեղի՞ց է: Ես հո չեմ շինել:
Լեռն ելան պայթեցնողները և մարմարի վարպետները: Շատ անգամ պայթեց դինամիտը, մինչև ճանապարհը հասավ լեռան գագաթը, և այդ ճանապարհով եզներն իջեցրին մարմարի առաջին քարը:
Ձորերը լցվեց զվարթ աղմուկով:
Լազրը, Երկաթ Սավվայի արդեն ծերացած որդին, դեռ թարմ ավյունով նրանց հետ էր, որոնք ճեղքում էին լեռը, պայթեցնում էին ժայռերը և գետնի մութ ընդերքից դուրս հանում մարմարի ծանր քարերը:
Նա նայում է մինչև սայլերը ծածկվեն լեռան հետեվը, ապա նայում է ձորի մեջ ընկած իրենց գյուղին: Եվ մարմարի որսորդը գոհ է, որ իր և աշխարհի համար գտավ այդ գանձը:
***
Բարձում են օրվա վերջին սայլերը:
Սայլապանները երկաթե շղթաներով բարձրացնում են մի քար, որ ծանր է հարյուր փթից: Երբեմն բարձում են և քար, որ քաշում է երկու տոնն: Ապա մոտեցնում են սայլը, և մարմարը դանդաղ իջնում է սայլի վրա:
Ի՜նչ ահով են եզները նայում այդ սպիտակ քարերին, որ իջնում են շղթաների զրնգոցի և մարդկային աղմուկի մեջ:
Լազրը ինչ-որ բան է ասում սայլապանին, ապա շոյում է քարը:
Նա քարին զարկում է մի տարօրինակ գործիքով, որ և՛ մուրճ է, և՛ կացին, և՛ բրիչ… Զնգում է մուրճը, և արձագանք է տալիս քարը:
– Երկու հազարից ավելի արժի:
Ես նայում եմ նրա գործիքին, նույնիսկ կարող է սղոցել քարը, նայած որ կողմից կհագցնես կոթը:
– Լազր, ո՞րտեղից է քեզ այս…
Իմ ձեռքին է Սավվա Սիդերոյի նշանավոր հիշատակը:
Լեռան կատարին սողում է ամպը, և շողքն ընկնում է մարմարի ժայռերի վրա: Նրանց սպիտակության մեջ լողում է նույն ամպը: Հետզհետե խոնարհվում է արևը, զարթնում է լեռների երեկոն: Թվում է, թե ցածրանում է երկինքը, և թափանցիկ օդի մեջ բոլորովին մոտ են երևվում աստղերը: Բայց ասաղերից ավելի պայծառ թարթում են նոր տների ճրագները, և ձորերը ողողվում են մարմարի կաթնագույն լույսով:
ԱՆՁՐԵՎԸ…
Մթին սարերի ամպերից, կապույտ ձյուներից և սառն աղբյուրների ակունքներից գլոր-գլոր իջնում է Ձորագետը, գարնանը՝ հեղեղների աղմուկով, ամառվա տապին՝ զով կոհակներով և աշնանը՝ դեղնակարմիր տերևներով, որ հավաքում են ջրերը ձորերում: Հետո ջրերի վրա, նուրբ արահետների վրա ծանրանում է ցուրտ մառախուղը, և լոռեցիների բարձր աշխարհում մաղում է ձյունը:
Տխրություն, ահ, լեռնային երկրի երկա՜ր ձմեռ…
Արդեն տերևաթափ են թղենիները: Անտառում երևվում են հացենի ծառերը նարնջագույն տերևներով, կաղնիները՝ բաց դեղին և կարմիր տերևներով, տանձիները, որոնց շուրջը չոր խազալի վրա գիշերում է մի գազան: Ծառից ընկնում են տերևները, ահավոր կանչում է կույր մոշահավը, և բոլորովին մոտիկ, դեղնած սաղարթի մեջ փայտահարը կտուցով թմբկահարում է կեղևը: Անտառում մառախուղ է: Կաթում է խոնավությունը մամուռների վրա, ծառերի վրա և քարափների լանջին: Մի խանգարված մատուռի առաջ դեռ մխում է չոբան Սաքոյի կրակը: Ես զգում եմ ոչխարների՝ անձրևից տաքացած բրդի հոտը: Հետո իրար եմ հավաքում կրակը և մոխիրների տակ կարդում գերեզմանաքարի երկաթագիրր՝ «Երեմիա սուրբ ծերունի»… Խշշում են քարափի ուռիները: Բարձրերում բուք կա, և լեռնային բադերը մառախուղի միջով իջնում են դեպի տաք ձորերը:
Ահա քարանձավը… Նստել է որսկան Չատին, ոտքերի առաջ եղջերուն փռել է բարակ վիզը և սառած աչքերով նայում է գորշ մշուշին: Քամուց ծփում է որսկանի սպիտակ միրուքը, նրա ոտքերի վրա բուսել է մամուռը: Կարմիր մասուրներ կան մատների վրա: Նա նայում է ինչպես եղջերուն, չգիտես խեղճ աղերսով, թե՞ անբարբառ աղոթքով: Գուցե խարույկ է եղել նրա մոտ: Վառել է չիբուխը խարույկի կրակից և գիշերվա ահից կուչ եկած թուխ մանուկներին պատմել քարանձավներում քրքջացող այսերի և մարդագող ալքերի հեքիաթը, երկա՜ր, ինչպես լեռնային երկրի ահավոր ձմեռը:
Գվվում է ձորն անհայտ աղմուկից, դողում է գետինը, դողում են ծառերը, և տարափով տեղում աշնան անձրևի ծանր կաթիլները:
Գվվում է քարանձավը, և լսում եմ մի ձայն, որ արձագանքի պես հնչում է մութ փչակից.
… Էս խոր ձորերում
Էս է՝ չորս քսան տարիս լրացավ,
Ոչ մի խնդություն տեսա իմ օրում,
Ոչ էլ մի անգամ աչքս լիացավ:
Խշշում են մասրիները, որ բուսել են քարափի լանջին, որոնց խառնվել են այն տեսիլք ծերունու մեռած մազերը: Հետո աղմկում է ամբողջ անտառը, քամին է շառաչում, և հողմահալած մառախուղը կորչում է փչակներում, մթին քարանձավներում: Կաղնիների բաց դեղին սաղարթի միջից աշնան արևը լուսավորում է փափուկ արահետները:
Խաղաղ խնդությամբ իջնում եմ գետափը:
Վերևում՝ քարանձավների առաջ, մնացին այն լուսերես ծերունիները, որոնք ապրեցին «ամեն մեռնողին երանի տալով», ոտքերի առաջ մի մեռած եղջերու…
* * *
Գետը:
Գետի վրա, պողպատյա լարերից կախված օրորվում է մի կամուրջ: Այն ափին բարձրացել է հիդրոցենտրալի բազմահարկ շենքը, որի վիթխարի ապակիներն արտացոլում են Լոռու ձորի ժայռերը, անտառը, ավերակ մատուռը և այն երեք տուննը, որ ծվարել են քարափի գլխին:
Շենքի ներսը՝ այս ձորերին անծանոթ եռուզեռով խլրտում են մարդիկ, որոնք հերոսական ջանքերով և դժվար զրկանքներով հաստատեցին լույսի այս ամրոցը: Ահա երկաթակուռ բետոնի անկործան և անփոփոխ հունով Ձորագետի ջրերը բարձր ժայռից իջնում են ծանր տուրբինների վրա: Ամեհի թափով պտտվում է սյունը, հարյուրավոր մեքենաներ դարձ են անում, ռիթմով դառնում և վերևի ընդարձակ դահլիճում գեներատորը երկնում է հազար-հազար կիլովատ:
Մեքենաների ժխորի մեջ լսում եմ տարիների համառ աշխատանքի պատմությունը. – «Երեք ագրեգատ, յուրաքանչյուրը 10.500 ձիու ուժ… բացի այդ՝ մի պեյլտոն ագրեգատ… ընդամենը 32 հազար ձիու ուժ: Օդային ֆիդերները տանում են այդ ուժը դեպի պղնձաձուլարանները, դեպի ցիանամիդի և գրանիտի գործարանները, դեպի Ստեփանավան: Հետագայում մի գիծ կմիանա Քանաքեռի հիդրոկայանին, իրար կմիանան Լենինականը, Երևանը, և հիմք կդրվի Հայաստանի էներգետիկ հզոր հանգույցին»:
Զվարթ աղմկում են մեքենաները, և դժվար է լսվում այդ պատմությունը: Բաց լուսամուտից ներս է մտնում անտառի գաղջ բույրը և նոր ներկած վահանների հոտը:
Մեկը կանգնել է ամպերոմետրի մարմարե տախտակների մոտ և ուշադրությամբ նայում է պղնձե սլաքների ընթացքին: Նա երբեմն բաց պատուհանից նայում է դիմացի լեռներին, անտառին և այն երեք տանը, որ կուչ են եկել քարափի գլխին:
Նրա կապույտ աչքերից, նիհար և բարձր հասակից երևում է այդ լեռների մարդը, անբան հովիվների շառավիղը՝ լոռեցի բանվորը: Ոչ ահ կա սրտում, ոչ խոնարհ վախ աստծուց, թավադից, չարքից ու չարչուց:
Լոռու ձորում կնստի ձմեռը, և ծմակներում կոռնա քաղցած գազանը, հոտոտելով նա կհասնի մինչև քարափի եզրը և ահից ետ կդառնա, երբ տեսնի լույսերով ողողված ձորը:
Ձմռան գիշերը լուսավոր դահլիճում մարդը կլսի մեքենաների զվարթ աղմուկը, ապա նոր ճանապարհներով կդառնա տուն և իր թուխ մանուկներին կպատմի, որպես մի առասպել, այն ժամանակները, երբ քար ու քարափների վրայով, մեջքը կքած, մեջքին ծանր բեռ, բարձրանում էր լոռեցին իր գյուղը՝ խավարի ու աղքատության մագիլներում: Այն ժամանակները, երբ «մի տուն լիքը մանուկներ» ահով էին լսում և բուքի ոռնոցը, և պարտքատիրոջ ոտնաձայնը… Ապա կանցնի նորոգ օրերի պատմությունը, երբ Լոռու ձորում մի խեղճ Չատի սպանեց թավադին և «զակոնը» նրան քշեց Սիբիր: Կավանդի և հերոսական նոյեմբերը, որպես նոր պատմության սկիզբ, կպատմի և նրանց մասին, որոնք այս ամայի ձորում բարձրացրին լույսի առաջին ամրոցը…
…Դուրսը մաղում էր բարակ անձրև ջրերի վրա, արահետների վրա և դեղնակարմիր անտառի վրա…
Այն կապուտաչյա լոռեցին մերթ նայում էր պղնձե սլաքներին և մերթ արահետին, որով մի օր իջավ քարափի գլխին ծվարած տներից և այստեղ, այս նոր ամրոցի կառուցման հետ, նրա ներսն ամրացավ մի նոր հավատ, նոր բարբառ…
* * *
Ես նայում եմ նրան և հիշում իմ երկրի հին պատմությունը:
Քարերն ու մագաղաթներն ավանդում են նրա քաղաքների կործանումը և սուր, և գաղթ:
Ինչպես մի եղեգն՝ նա խոնարհել է գլուլխը հողմերի առաջ և խաղաղության ժամին նորից հառնել: Նա սարսափահար փախել է իր գյուղերից, ինչպես նախիրը՝ հրդեհվող անտառից, ապա տուն է շինել քարափների վրա, և անձրևախառն քամին ծեծել է նրա հողաշեն խրճիթը:
Մեր երկրի ժայռերի վրա հաղթողները սնապարծ ոճով փորագրել են ավարառության և կողոպուտի պատմություններ, իսկ խավար խուցերում պատմագիրը հորինել է նույնքան սնամեջ առասպելներ հին փառքի մասին:
Ռամիկն անմռունչ պառկել է խանի, թավադի և սպիտակ ցարի մտրակի տակ, երբեմն ըմբոստացել, որպեսզի մյուս օրն ապավինի իր տխուր երգերին և նորից քաշի հին լուծը: Նա հերկել է ուրիշի հողը, սերմել է արյուն-քրտինք, իսկ առյուծի բաժին առել են ռեսը, վանքը և ռուբլու արքան:
Նրա գորշ հյուղերի վրա երկինքը մաղել է տրտմության անձրևը:
Ես նայում եմ այս նորոգ մարդու աչքերին և կարդում նոր պատմությունը: Դեռ ինչպիսի շենքեր պիտի բարձրանան մեր լեռների լանջերին և ձորերում, ինչքան քաղաքներ պիտի հառնեն տափարակների վրա, և զվարթաձայն հնչեն կառուցողների նոր երգերը:
Երկրի և մարդկանց վրա, հերկած հողերի վրա, իջնում է աշնան բարեբեր անձրևը…
ՄԻ ԱՆԳԱՄ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 25-ԻՆ…
«Ավրորա» – ն խարիսխ էր ձգել Բալթիկ գործարանի առաջ: Ավելի հեռու «Իմպերատոր Պավել» հածանավն էր, նրա մոտ՝ նշանավոր «Վիոլա» – ն, որտեղ հուլիսյան օրերին Ցենտրոբալթիկ շտաբն էր, և ապա կայմերի մի ամբողջ անտառ օրորվում էր գորշ-կապարագույն ծովի վրա:
Ստեֆան Բորգան՝ «Ավրորա» – ի ծերունի նավաստին, վախտայի հերթապահն էր. նա ծծում էր ծխամորճը և անշարժ նայում քաղաքի կողմը: Արև էր, հյուսիսի սառն արև, որի սպիտակ շողերը հրդեհել էին Իսաակիի տաճարի գմբեթը: Տախտակամածի պղնձե ճաղերը փայլում էին արևից:
Վախտայի կամրջակից նա դիտում էր քաղաքը: Փողոցներում սովորական շարժում էր. կամուրջների վրայով անցնում էին տրամվայներ, ավտոներ: Չուխոնցի երկու նավավար, հասարակ նավակները տակառներով բարձած, հանդարտ թիավարում էին: Երբեմն երևում էին փոքրաթիվ զորամասեր, որ անհայտ էր, թե ո՞ւր էին գնում: Կազակների մի էսկադրոն անցավ արքայական կամուրջի վրայով: Հեռվից նկատելի էր նրանց թրերի փայլը: Եվ նույնիսկ նրանց երգը հին էր, կարծես Պիտերում ոչինչ չէր փոխվել: Ամեն ինչ առաջվանն էր, ինչպես Նևան, ինչպես նրա գրանիտյա ափերը:
Բորգան շրջվեց դեպի «Իմպերատոր Պավել» նավը, և նրա դեմքի վրա շողաց ժպիտը: Ահա կայմերից բարձր ծածանվում է կարմիր դրոշը, առաջին կարմիր դրոշը, որ բարձրացրին Բալթիկ ծովի նավաստիները: Եվ Բորգան հիշեց այն օրը, երբ լողացող սառույցները ծովի խորքը տարան Միչման Բուլիչի արյունոտ դիակը: Միչմանը հայհոյել էր կարմիր դրոշի առաջին պահակին, պահակը կրակել էր նրա վրա, և նրա ծանր մարմինն ընկել էր բորտից ներքև:
Վախտայի կամրջակի վրա ծանր քայլում էր Ստեֆան Բորգան, ծծում էր ծխամորճը և քթի տակ երգում էստոնական անուրախ «Ձասմա» – ն: Ներքև՝ տախտակամածի վրա եռում էր նավաստիների սովորական առօրյան: Ոմանք ավազով և ծանր խոզանակով լվանում էին տախտակամածը, մյուսները խաղում էին ոսկորներով, ոմանք թնդանոթների շղթաների մոտ կանգնած խոսում էին:
– Ասում են արդեն տպում են հայտարարություններ, որ իշխանությունը մեզ է անցնում.
– Իսկ Կերենսկին ֆրոնտից կազակներ է կանչել, երկու դիվիզիա…
– Ձեռքերը կարճ են… Չի հասնի:
– Ախ, եթե մեզ ուղարկեին Ձմեռային պալատի դեմ, ես գիտեի ի՜նչ կանեի…
– Ի՞նչ կանեիր:
– Ե՞ս… Կանանց բատալիոնից տասը հոգու գերի կառնեի և, հասկանո՞ւմ ես… Մանավանդ այն հաստլիկ Ֆենյային:
Նավաստիները հոհռացին: Նույնիսկ Բորգան, որ կամրջակից լսում էր նրանց զրույցը, ժպտաց: Նա կամեցավ միջամտել խոսակցությանը, բայց նկատեց ծանոթ ավտոն, որ շրջվեց դեպի ափը, ուղիղ «Ավրորա» – ի դիմաց:
– Գալիս են, – կանչեց նա, և տրապը հանդարտ նստեց գրանիտի վրա:
Եկողները Ռազմահեղափոխական կոմիտեի և Կարմիր նավատորմիղի ներկայացուցիչներն էին:
* * *
Թանձր ծուխը լցվել էր կամարակապ սենյակը, որ նման էր գետնահարկ խուցի: Ճրագը ծխի մեջ ավելի աղոտ էր լուսավորում, և նրանք, որոնք կռացել էին Պետրոգրադի քարտեզի վրա, ստիպված էին գործածել նաև մոմ և լուցկի, ավելի պարզ տեսնելու փողոցները, կառուցվող բարիկադները, կամուրջները, որ հարկավոր էր ըստ կարիքի բարձրացնել, և վերջապես շենքերը՝ փոստի, հեռագրատան, բանկերի, մինիստրությունների և մանավանդ զորանոցները, որ պետք էր անհապաղ գրավել:
– Ուրեմն նորից եմ հիշեցնում Ցեկայի կարգադրությունը, – խռպոտ ասաց Պոդվոյսկին, – առանց խուճապի, առանց երկյուղի… մենք պիտի բանտարկենք ժամանակավոր կառավարությունը, Կերենսկուն, գլխավոր շտաբը… Պետք է գրավենք Ձմեռային պալատը, այնտեղ են նրանք բոլորը: Պա՞րզ է…
– Պարզ է, – պատասխանեցին այս ու այն կողմից:
– Ընկեր Պոդվոյսկի, գիշերապահները կարո՞ղ են խարույկներ վառել, – հարցրեց մեկը:
– Դու էլ ինչի՞ մասին ես հարցնում, – կշտամբեցին նրան:
– Հանդա՛րտ, ընկերներ: Ժամանակը թանկ է: Խարույկ չվառեք, որովհետև տաքանալու համար կրակի մոտ կհավաքվեն զանազան քաղքենիներ, իսկ այդ հարկավոր չէ:
Անընդհատ ներս ու դուրս էին անում գնդացիրի ժապավեններ կապած և ձեռքի նռնակներով զինված նավաստիներ, բանվորներ, կարմիր գվարդիականներ: Նրանք ծանրախոհ մտնում էին այս և այն սենյակը, որոնք միանման էին, ինչպես խուցեր, և հաղորդում էին լուրեր, ստանում հրահանգներ և զենք: Բակում անընդհատ աղմկում էին մոտոցիկլետներ, ավտոներ. սուրհանդակների ձիերը դոփում էին փողոցներում:
Գալիս էին զորամասերի պատվիրակներ, որոնք հայտնում էին իրենց կամքը՝ կռվելու ապստամբող բանվորների հետ կողք-կողքի: Ոմանք միայն չեզոքություն էին խոստանում: Նրանք հեռանում էին ընկճված և իրենց հետ դեպի զորանոցներն էին տանում լուրեր ապստամբության մասին: Երբեմն գիշերային հետախույզները տեղեկություններ էին բերում քաղաքի շրջակայքում թշնամու կասկածելի զորաշարժերի մասին:
– Իսկույն ուժեղացնել հսկողությունը կամուրջների վրա… Կարմիր գվարդիականներին ուղարկել երկաթուղու կայարանները… Զինաթափել «Աստորիայի» սպաներին: Դիմադրության դեպքում անխնա եղեք: Ընկե՛ր Մոկշին, ստուգեցեք ժամանակը:
– Տասնմեկից տաս պակաս:
Եվ երկուսն էլ նայեցին ժամացույցներին:
– Տասներկուսին ինձ զեկուցեք, որ «Աստորիա» – ն մեզ այլևս չի խանգարի: Շտա՛պ:
Խավար միջանցքների քարերի վրա լսվեց սապոգների մետաղյա ձայն, ապա աղմկեցին երեք բեռնատար մեքենա, և զինված նավաստիների խմբերը սլացան դեպի «Աստորիա»:
– Ուրեմն օղակել Նևայից մինչև Մարսյան դաշտը, ապա Մոյկայից մինչև Մարինսկի պալատը: Հրետանին խփում է պալատի հրապարակի ուղղությամբ: Գրեցի՞ր, Վասյա… Հետո զրահապատները…
Բայց հանկարծ ներս մտավ մեկը, որին երկու ժամ առաջ ուղարկել էին շտապ հանձնարարության:
– Նրանք փակեցին դարպասները… Բայց պատուհանների վրա գնդացիրներ կան: Սպասում են կոզակների երկու էսկադրոնի:
– Փակել Միլիոննի փողոցը և Նևայի գետափը մինչև կամուրջ: Դադարեցնել տրամվայների երթևեկությունն այդ փողոցներով: Զինաթափել էսկադրոնները, եթե մոտենան կամուրջին: Ովքե՞ր են «Ավրորա» – ի հետ կապ պահպանողները:
– Ներկա են, – ոտքի ելան երեք երիտասարդ և մի ծեր նավաստի՝ Ստեֆան Բորգան:
– Կրեյսերը մոտեցնել կամրջին… Հետևել ազդանշանին և անհապաղ կրակել Ձմեռային պալատի կողմը: Քսան նավաստի ուղարկել ընկեր Անտոնովին՝ պալատի վրա արշավելու…
– Есть, – ասաց Բորգան, առաջին անգամ՝ առանց կապիտանի: Դռան մոտ մեկն արագ նշանակեց նրանց ազգանունները և տրված հանձնարարությունը:
Մթին պալատների առջևով անխոս գնում էին չորս նավաստի: Ցուրտ էր. ծովից փչում էր խոնավ ու սառը քամի. փողոցներում հատ ու կենտ լապտերներն օրորվում էին, և նրանց հետ օրորվում էին տների մութ ստվերները: Կողպ էին դարպասները, պատուհանների փեղկերը, և ձայն չէր լսվում բարձր հարկերից: Երբեմն նրանք հանդիպում էին զինված գիշերապահների, որոնք նշանաբանից հետո թողնում էին նրանց:
Փոթորկվել էր ծովը: Վիթխարի ալիքները արշավում էին Նևայի հոսանքին հակառակ, գետն ուռչում էր, խփում ափերի գրանիտին: «Ավրորա» – ն բոլոր լույսերը հանգցրել և զգույշ լողում էր դեպի արքայական կամուրջը: Միաժամանակ նավաստիները մթնում հանում էին թնդանոթների պղնձե երախակալները և նրանց պողպատյա փողերը դարձնում դեպի Ձմեռային պալատը…
Առաջին զրահապատները գրոհեցին Սենատի հրապարակից: Նույն ժամին, տաճարի առաջ դաշտային հրետանին հրաման ստացավ կարճ ճանապարհով միանալ պուտիլովցիների զորամասերին: Ապստամբ զինվորների զորասյուներն արշավում էին Մանեժի և Ինժեներական դղյակի կողմից: Կարմիր գվարդիականները Ալեքսանդրյան այգուց գնդակոծում էին Ձմեռային պալատի դարպասները:
Պալատի ներսից և հարևան շենքերի կտուրներից գնդացիրային կրակով պատասխանում էին յունկերները: Գնդակները շառաչով դիպչում էին ցուցանակների թիթեղներին, մայթի քարերին և աղմկով փշրում հաստ ապակիները:
Վախեցած քաղքենիները փակել էին դուռ ու լուսամուտ, նրանց հետևը շարել բարձեր, սեղաններ, գրքեր: Եվ դողում էին ահավոր երկյուղից. դողում էին, անիծում և աղոթում:
Մոտ երեք-չորս հարյուր հոգու մի բազմություն սպիտակ դրոշը բռնած մոտեցավ կարմիր գվարդիականների դիրքերին:
– Կանգնեցե՛ք, – և զրահավոր մեքենան դանդաղ մոտեցավ:
– Ճանապա՛րհ, – բազմությունից բղավեցին մի քանիսը: Նրանց մեջ կանացի մի ձայն կանչեց ամենքից բարձր.
– Մենք Պետրոգրադի Դումայի և հասարակական հաստատությունների ներկայացուցիչներն ենք և գնում ենք խնդրելու ժամանակավոր կառավարության, որ դադարեցնի այս արյունհեղությունը:
– Չկա՛ ժամանակավոր կառավարություն, նա տապալված է: Կա՛ հեղափոխություն…
– Ճանապարհ տվեք մեզ:
– Հեռացեք կամուրջից, թե չէ կրակում եմ:
– Ավազակներ, հայրենիքի դավաճաններ, – հիստերիկ ճիչով բղավեց այն կինը, որ կոմսուհի Պանինան էր…
– Հեռացեք կամուրջից, – և գնդացիրը կրակեց օդի մեջ:
– Հեռանանք, պարոններ… Տեղի տանք բռնության ուժին և աղոթենք աստծուն մայր Ռուսիայի փրկության համար, – երկյուղած ձայնով ասաց դավանության մինիստր Կարտաշևը:
Բազմությունը հետ նահանջեց:
– Կանգնի՛ր, – բղավեց երիտասարդ պահակը և ուղղեց հրացանը: Մի ավտո կանգնեց:
– Իջե՛ք ցած…
– Սա ի՞նչ անկարգություն է, – զայրացավ ավտոյի մեջ նստած պորտֆելով մարդը:
– Դուք պետք է ոտքով գնաք Սմոլնի, – հանդարտ պատասխանեց պահակը: – Իսկ մեքենան կմնա…
– Գիտե՞ք ես ով եմ, – ձայնը բարձրացրեց նա, – ես մինիստր Պրոկոպովիչն եմ… Ինչպե՞ս եք հանդգնում ձեռք բարձրացնել կառավարության անդամի վրա: Սա անկարգություն է: Ձեր ազգանո՞ւնը, պարոն, – և գրպանից հանեց բլոկնոտը:
– Գնացեք Սմոլնի, այնտեղ ձեզ կասեն…
Եվ մինիստր Պրոկոպովիչը, որպես կալանավոր, ոտքով գնաց Սմոլնի:
Ժամը երեքից անց բոլոր զորամասերը հրաման ստացան.
– Ուժեղացրեք գրոհը, գրավեցեք պալատը… Շուտով Իլյիչը ելույթ կունենա Խորհուրդում: Բանտարկվածներին և գերիներին ուղարկել Սմոլնի: Ձմեռային պալատը գրավող առաջին կոմիսարին հրամայում եմ անմիջապես ներսը սահմանել խիստ կարգ և առանց խուզարկության ոչ ոքի դուրս չթողնել:
Հրամանից հինգ րոպե հետո հանկարծ որոտացին «Ավրորա» – ի թնդանոթները՝ մե՛կ, երկու, ապա որոտացին Պետրոպավլովկայի կողմից: Դաշտային հրետանին, որ արդեն մնացել էր պուտիլովցիներին, հրապարակից զարկեց արքաների ձմեռային տան դարպասներին: Լսվեց մի հուժկու ուռռա, և բոլոր փողոցներից արշավեց զինված բազմությունը:
Ձմեռային պալատում գնդացիրները լռեցին:
Նավաստիների և կարմիր գվարդիականների մի զորասյուն խիզախ գրոհով մտավ բակը և ռումբերը պատրաստ բարձրացավ մարմարյա սանդուղքներով: Առաջին գրոհայինների մեջ էին «Ավրորա» – ից տասնյոթ նավաստի, որոնց թվում ծերունի Ստեֆան Բորգան:
Գրոհողները մեծ եռանդով փնտրում էին Կերենսկուն: Արդեն բանտարկել էին ժամանակավոր կառավարության անդամներին, զինաթափ էին արել յունկերներին և շարքի էին կանգնեցնում նրանց պալատից դուրս տանելու, – սակայն բանվորների և նավաստիների առանձին խմբեր Ձմեռային պալատի բազմաթիվ սենյակներում և ներքնահարկում դեռևս փնտրում էին անփառունակ «Բոնապարտին»:
Մեկը հանկարծ ներքևից կանչեց.
– Բռնել ենք, բռնել ենք…
Մի քանի նավաստիներ Ստեֆան Բորգայի հետ միասին ներքնահարկի մութ միջանցքում բանտարկել էին երկու հոգու սև վերարկուների մեջ փաթաթված, – և ոգևորված գոռում էին, դղրդացնելով կամարները:
Կոմիսարը նրանցից վկայական պահանջեց:
Ծերունի նավաստու սուր աչքը սև վերարկուի տակ տեսավ էպոլետի ոսկե երիզը: Նա հետ քաշեց վերարկուի օձիքը: Նույն րոպեին կոմիսարը կարդաց նրա վկայականը.
– Գեներալ-մայոր Բագրատունի, Պետրոգրադի մարզի շտաբի պետ…
Ստեփան Բորգան պոկեց գեներալի բրաունինգը և ոսկեզօծ էպոլետները:
Իսկ դրսում, Ձմեռային պալատի բակում, լսվում էր հոմերոսյան քրքիջ: Հռհռում էր զինված բազմությունը, ծիծաղում էին և սրախոսում:
Զինաթափ էին արել Կերենսկու վերջին հույսը՝ կանանց բատալիոնը: Նրանց շարքի էին կանգնեցրել և սպասում էին հրամանի՝ որևէ տեղ տանելու:
– Նու, Ֆենյա, հանիր բրյուկդ:
– Իսկ էն տյոտյան նրանց հրամանատարն է:
– Ախ դուք Կերենսկու հարսներ… Գնանք մեր զորանոցները…
Կոմիսարը կարգադրեց առանձնացնել կանանց բատալիոնը: Ապա հարցրեց.
– Ո՞ւր ուղարկեմ ձեզ…
– Ընկեր կոմիսար, նրանց ուղարկիր իրենց կազարման… Այնտեղ նրանք սնդուկների մեջ կունենան իրենց դեյրաներն ու կոֆտաները: Կհագնեն և կկորչեն տները, – միջամտեց Բորգանը:
Մեկը բղավեց:
– Պատգամավորները դեպի Խորհուրդների շենքը…
Ստեֆան Բորգան հեգնանքով նայեց գերի ընկած կանանց և հեռացավ: Իսկ մյուս նավաստին չդիմացավ գայթակղության և ծածուկ կսմթեց Ֆենյայի հաստլիկ թևը…
* * *
Պետրոգրադի Խորհրդի նիստի ժամանակ անսպասելի կերպով ներս մտավ գորշ վերարկուով մի մարդ: Նա մի վայրկյան նայեց ոգևորությունից հուզված պատգամավորների բազմությանը, որոնց վրա թանձր ծուխը ծփում էր, և օրորվում էին ջահերի ոսկե ժանյակները: Գորշ վերարկուով մարդը նայեց մի վայրկյան, ապա հաստատ քայլերով մոտեցավ ամբիոնին:
Դահլիճում աղմուկը դադարեց:
– Ընկերնե’ր, զրնգաց նրա ձայնը, – բանվորական և գյուղացիական հեղափոխությունը, որի անհրաժեշտության մասին միշտ ասում էին բոլշևիկները, կատարվեց… Ճնշված մասսաներն իրենք են ստեղծում իրենց իշխանությունը… Այսօրվանից սկսվում է պատմության մի նոր շրջան…:
Դահլիճը դղրդաց ծափերի որոտից, և նույն րոպեին Ծովային շտաբի գավիթից, «Ավրորա» կրեյսերից և Պետրոպավլովկայի հեռուներից ողջունեցին թնդանոթները, գործարանների հազարավոր սուլիչներն ահեղագոչ արձագանքեցին, և արձագանքը, որպես նոր պատգամ, սլացավ քաղաքից քաղաք, աշխարհից աշխարհ…
– Այսօրվանից ամբողջ իշխանությունը պատկանում է բանվորների, զինվորների և գյուղացիների խորհուրդներին…
Խոսում էր Լենինը:
