Kitabı oku: «Сляды волатаў», sayfa 3
Птушкі і вырай
Сапраўдны прыход вясны пачынаецца з вяртаннем птушак з выраю – з тых далёкіх і блізкіх цёплых краёў, куды яны адляталі восенню, каб перажыць зіму. Першага людзі заўважаюць грака, птушку вялікую, чорную, з белаю дзюбаю. Жывуць гракі паблізу чалавека, вясною пачынаюць ладзіць гнёзды нават у скверах і парках.
За горадам, калі яшчэ і снег не зусім растаў у палях, і марозікі бываюць ноччу і раніцай, у сонечным небе нястомна звініць песняй жаўранак. Аднымі з першых з’яўляюцца і пліскі, невялікія прыгожыя птушкі з доўгім чорным хвастом, якім яны нястомна пакіўваюць, калі бегаюць па зямлі і шукаюць на спажыву розных казюрак. Пра плісак людзі гавораць, што яны сваімі хвосцікамі лёд на рэках разбіваюць, бо ў гэтую пару на рэках пачынаецца ледаход.
Гучна аб прыходзе вясны заяўляюць вялікія птушкі – дзікія гусі і жураўлі. Іх касякі ляцяць высока ў небе, і галасы чуваць далёка навокал.
Дробнае птаства непрыкметна і дружна прылятае вялікімі чародамі, рассяляецца па лясах, узлесках, парках, садах і пачынае ладзіць новыя гнёзды. Іх вясновыя спевы не змаўкаюць з самага рання і да заходу сонца. Птушыны грай не моўкне ўсю вясну і першую палавіну лета. Калі адспявае свае песні і замоўкне салавей, яго заменіць не меней галасістая варакушка. Да палавіны лета большасць птушак ужо выводзяць птушанят, гадуюць іх, у гэты час менш часу застаецца бацькам на спевы, але зусім птушкі не замаўкаюць.
У другой палавіне лета птушкі гуртуюцца ў чароды, набіраюцца сілы і дужасці, каб з надыходам восені і першых халадоў зноў адляцець у вырай, у цёплыя краіны. Кожная птушка ляціць у выбраны ёю час – з пачатку і да самай позняй восені, ляцяць удзень і ноччу. Многія ляцяць ажно ў Афрыку.
Але ёсць птушкі, якія ляцяць у вырай не чародамі, як большасць. Самая маленькая дзікая палявая курачка – перапёлка, нястомнае «піць-палоць» якой чуваць у лугах, у палях усё лета, у адзіночку вярнулася з выраю, у адзіночку адправіцца туды на пачатку восені. Гэтаксама знікае і драч, дзяркаты голас якога чутны летам на балотах, але ўбачыць якога – рэдкая ўдача, бо ён актыўны пераважна ўначы. Лятае ён неахвотна, затое хутка бегае. Таму людзі гавораць, што драч у вырай пяшком ходзіць. Але гэта няпраўда, драч можа ляцець доўга і нястомна, бо, каб трапіць у Афрыку, дзе ён зімуе, яму трэба пераляцець цераз усё Чорнае мора.
Ды не ва ўсіх птушак вырай у далёкіх заморскіх краінах. Гракі, кнігаўкі, дзікія галубы і многія іншыя ляцяць у Балгарыю, Чэхію, Францыю, Англію – у Паўднёвую і Заходнюю Еўропу.
І наша Беларусь для паўночных птушак з’яўляецца поўднем. Калі пачынаюць набіраць сілу халады, з’яўляюцца ў нас чубатыя амялушкі, паўночныя жаўранкі і іншыя птушкі. Асабліва будуць цешыць наша вока зімою чырванагрудыя снегіры, якія на аснежаных кустах падобныя на кветкі.
Лоша
Прыгожа свяціўся вераснёўскім сонцам дзень. Ветрыку амаль не было. У прасторным негустым лесе драмалі пад сонцам маладыя бярозкі. Ледзь трапяталі лісцем асінкі. Маўчалі сваёй строгай зелянінай нячастыя між іх ялінкі. Бледна-ліловымі кветкамі цвіў верас. Зелянела папараць, зрэдку пабітая кропелькамі восеньскай іржы. Высока тырчала пікамі рэдкая лесавая трава.
Але самымі прыгожымі былі ваўнянкі, якіх яшчэ ваўнухамі завуць. Грыбы чырвона-рыжыя, яркія шапачкі, па краях якіх бачыўся шэранькі пушок, яны шчодра засялялі гэты лес. Маладыя, крамяныя, быццам назнарок выступалі на вочы грыбніку.
Тым грыбное шчасце і ўсміхалася Ягорку. Ён з радасцю зрэзваў халаднаватыя, вільготныя ад расы грыбы, клаў іх у сваё невялікае сіняе вядзерца. Калі яно напаўнялася, выносіў на дарогу дзеду ў яго вялікае вядро.
Дзед Алесь не замінаў унуку, ішоў утравянелаю лесавою дарогаю, любаваўся лесам, кустамі крушыны, якія сваімі чорнымі ягадамі хіліліся на дарогу.
Лясной прыгажосці не перашкаджаў гул трак-тарных матораў і роў бензапіл. Непадалёку была лесасека, там нарыхтоўвалі лес.
Лесавая дарога рабіла круты паварот. Ягорка толькі высыпаў у дзедава вядро свае грыбы. Між дрэў мільгала яго чырвоная куртачка.
Дзед зірнуў на дарогу і спыніўся. Насустрач яму ішла ласіха. Побач з ёю – гонкае, даўганогае ласянё. Ласіха таксама заўважыла чалавека і спынілася. Ласянё прыціснулася да мамы збоку.
Дзед Алесь ведаў, што ласіха – клапатлівая мама. З вясны ад нараджэння яна ні на крок не адпускае ад сябе ласянё, корміць малаком і пасля таго, як ласянё ўжо само пачынае абшморгваць з галін лісце.
І няхай толькі хто паспрабуе зачапіць ласянё! У ласіхі моцная зброя – капыты. Ударам капыта яна можа ссекчы, як сякерай, бярозку таўшчынёй з чалавечую руку. Каму хочацца трапіць пад такі ўдар?
У гэты час Ягорка вынырнуў з лесу на дарогу з чарговым вядзерцам грыбоў.
Ласіха заўважыла рух, нагнула вялікую гарбаносую галаву і грабянула капытом зямлю. Ягорка спалохана прыхінуўся да дзедавай нагі. Ласянё таксама тулілася да мамінага бока. Дзедь Алесь ведаў, што ў ласёў выдатны нюх і слых, але яны дрэнна бачаць. Таму любы рух можа падацца ласю знакам нападу, і ён кінецца ў бой.
Дзед Алесь з Ягоркам стаялі нерухома. Ласіха яшчэ раз пагрозліва грабянула капытом зямлю, потым падняла галаву, прыслухалася.
У гэты ж час на лесасецы моцна раўнула маторам заведзеная бензапіла. Імгненна бокам ласіха скочыла з дарогі ў лес. Паляўнічыя гавораць – скінулася. Тое ж самае зрабіла і ласянё. Толькі лёгкі пошум чуўся ў лесе за звярамі. Потым усё сціхла, як нічога і не было. Стаяў пагодлівы асенні дзень, працавала лесасека.
Дзед Алесь расказаў Ягорку, што раней ласёў было ў лясах намнога болей. І што ў народзе клапатлівую маму-ласіху называюць лошай. У гонар гэтых звяроў і рака на Беларусі называецца Лошай, яна вялікі прыток Нёмана.
І зноў Ягоркава куртачка замільгала між дрэў, бо прыгажуні ваўнянкі самі прасіліся ў вядзерца.
Жыў у дзеда заяц
У Ягоркавага дзеда Алеся была ў жыцці прыгода з зайцам. Жыў у дзеда ў хаце самы сапраўдны заяц-шарак. Дзед Алесь злавіў яго ў самым канцы жніва. Кінуўся зайчык уцякаць, заблытаўся ў аўсе, і дзед накінуў на яго пінжачок. Папішчаў, папішчаў, паплакаў зайчык ды і суцішыўся ў дзеда за пазухай. Не выпускаць жа яго ў халодныя жнівеньскія росы. Ды і ўнукам пацеха будзе.
І сапраўды, дзецям было і клопату, і забавы. І кармілі зайчыка, і спаць клалі, і гулялі з ім. Зайчык хутка прыручыўся, асвоіўся жыць з людзьмі. Ужо і падрослы, калі яго ўмудраліся злавіць за вушы і пасадзіць на калені, то сядзеў, слухаў, як яго гладзяць, – зусім коцік.
Назвалі зайчыка без лішніх выдумак Шарачком. Сваю пасцель, па-заячаму лёжку, ведаў. Дзеці наслалі яму анучак пад ложкам, саломкі, там у куце ён мог і схавацца, і адпачыць. І туалет сам сабе здагадаўся знайсці. У качаргешніку пры веніку свае шарыкі пакідаў, не разносіў іх па хаце.
Капусных лісцікаў, буракоў, морквы Шарачку хапала. І на пачатак зімы ён вырас у даволі ладнага зайчыка, якога ўжо, як коціка, на калені не пасадзіш. На зіму ў пушыстую шубу ўбраўся і стаў намнога прыгажэйшым. Але дзяцей, як і раней, сустракаў у парозе, выпісваў вакол кругі, танцаваў ад радасці. Тым і моркаўку зарабляў, хаця бабуля Ганна дабрадушна пакрыквала на ўнукаў, што гэты бальшун да вясны адзін усю назапашаную моркву з’есць.
Але не толькі пышная шэрсць вырасла на Шарачку. Раслі і зубы, работы прасілі. Аднойчы дзед Алесь агледзеўся, што за ноч ад новага бярозавага веніка застаўся толькі дзяркач. Аб’еў, абцыкляваў яго за ноч шарак. Атрымаў за гэта лупцоўку, але лупцоўкай справу не вырашыш. Пачухаў дзед патыліцу. Малы заяц – малыя клопаты. Вялікі заяц – большыя клопаты. Са звяркамі як з дзецьмі. Прыручыў звярка, чалавеча, – адказвай за яго. Цяпер душа звяркова на тваім сумленні.
Прыдумаў дзед Алесь выйсце: пачаў прыносіць зайцу бярэмца асінавых галінак. Таму яму на ноч і была работа. Заяц сваімі вострымі зубамі-разцамі не толькі абгрызаў галінкі, але і рэзаў іх на кавалачкі, як брытваю. Нават дарослыя дзівіліся, што ў зайца такія вострыя зубы.
Прыйшла зіма, заяц вырас, і яго ўжо не Шарачком, а Шараком клікаць пачалі.
Зімою мароз наглуха замуроўваў сваімі роспісамі шыбы на вокнах, у якія доўгімі начамі свяціла белая поўня. Прачнуўся неяк дзед Алесь ад дзіўнага гуку. Звычайна Шарак ноччу ціха гуляў па хаце, нікога не будзіў. А тут бачыць дзед, што заяц на задніх лапах на лаве стаіць, у акно глядзіць, туды, дзе мароз, дзе холадна, дзе снег у палях. І лапамі злёгку па шкле пастуквае, быццам просіцца туды, дзе снежна і месячна.
Пачуў, мабыць, Шарак, што дзед варухнуўся, скочыў долу і знік у сваім закутку пад ложкам.
Надыходзіла пара «заячых вяселляў», і магутны кліч прыроды зваў Шарака з цёплай хаты ў снежныя і марозныя палі.
Набліжалася развязка. Дзед Алесь прынёс ад шаўца новыя ялавыя боты. Рэч дарагая і неабходная. Хочаш – зімою абувай, пры цёплых анучах ног не памарозіш, і вясною, у самую бездараж такія боты не прамокнуць, ногі сухія будуць.
Скуру ялавічную на базары дзед сам купляў, боты майстар Яўхім шыў, які ніколі браку ў рабоце не даваў. Вечарам з сябрам-суседам дзед Алесь боты «абмыў», як і належыць. І, калі сусед пайшоў, яшчэ доўга прытупваў ботамі па хаце, пакуль баба Ганна не ўклала падвяселенага дзеда спаць.
А раніцаю бабуля Ганна ажно з двара пачула адчайны дзедаў крык: «Ганна, Ганна! Ідзі паглядзі, што гэты паршывец нарабіў!»
Спалоханая, нават дверы за сабою не зачыніўшы, убегла ў хату. Дзед стаяў у бялізне і толькі пальцам паказваў пад лаву, дзе пакінуў на ноч свае боты. Але што гэта былі за боты! Над кучаю скураных стружак толькі жалобна хіліліся да сцяны халявы. Ні дабротных перадоў, якія гэтак выштукоўваў майстар Яўхім, ні скураных падэшваў як і не было.
– Ну я яго, паршыўца!.. – дзед ухапіўся за качаргу.
І каб не расчыненыя бабай Ганнай дзверы, засталася б ад Шарака толькі шкурка на зімовую шапку і ладны чыгунок смажанай у печы зайчаціны, каб дзеду Алесю справіць памінкі па сваіх незвычайных, самых лепшых за жыццё ялавых ботах.
Шарак, ледзь не збіўшы бабу Ганну з ног, ламануў з хаты туды, дзе суджана была яму воля і снегавое поле.
А ў вёсцы і дасюль яшчэ, калі ўбачаць зайца, жартуюць: «Глядзі, Алесевы ялавыя боты пабеглі!..»
Каляндар прыроды
Сакавік
Першы вясновы месяц. Называецца так таму, што пачынае ісці бярозавы сок, бярозавік. Украінцы называюць гэты месяц беразнем. Па-руску назва месяца – «март», у даўніну і ў беларусаў – марац. Названы месяц так быў па імені старажытнарымскага бога вайны Марса.
У сакавіку ноч і дзень зроўніваюцца, і дні паступова большаюць, а ночы робяцца карацейшымі. Удзень добра ўжо прыгравае сонца. З дахаў, дзе яшчэ заставаўся снег, звонка звініць кроплямі капеж. З’яўляюцца ў полі першыя праталіны, а ў зацішку на прыгрэве маленькімі сонейкамі жаўцеюць кветкі падбелу, па-руску – «мать-и-мачеха». На вербах пачынаюць распускацца пупышкі, з-за таго што яны бухматыя, іх называюць коцікамі. Ладзяць гнёзды гракі, якія ўжо вярнуліся з выраю. На галінцы ў садзе весела пасвіствае шпак, над полем нястомна звініць жаўранак. Паціху вяртаюцца з выраю і астатнія птушкі.
У зайчых у гэты час нараджаюцца першыя зайчаняткі, у ваўчыц – ваўчаняты.
Сакавік сапраўды месяц абуджэння ад зімовага сну.
Але ў сакавіку могуць вярнуцца маразы і мяцеліцы. У горадзе так накідае снегу, што і машыны забуксуюць. Можа ціскануць і ладны марозік. Таму ў народзе і гавораць: «Марац яшчэ адмарозіць палец». Але гэта ненадоўга, бо на змену сакавіку ідзе красавік, які цалкам згоніць снег, апране дрэвы і зямлю ў светлую вясновую зеляніну, зацвітуць першыя лясныя кветкі.
8 сакавіка мы віншуем нашых мам, сястрычак і сябровак з Міжнародным жаночым днём.
Красавік
Месяц абуджэння зеляніны, кветак. Ён яшчэ працягвае паіць чалавека бярозавікам. Назва месяца ідзе з лацінскай мовы, у якой слова «aprіlіs» абазначае ‘адкрыццё’, значыць, канчатковае адкрыццё вясны. Рускія яшчэ называюць часам гэты месяц «цветенем».
Зацвітаюць альха, арэшнік. Арэшнікавыя завушніцы шчодра рассыпаюць залацісты пылок. На іх любяць грэцца божыя кароўкі. Ажывае зялёны колер азіміны. Выкідае здалёк бачныя вялікія залацістыя коцікі вярба-брэднік, якую называюць яшчэ «вербалоз».
У красавіку знікаюць астаткі снежнага покрыва, на рэках ідзе крыгаход. Гэты месяц можна назваць птушыным святам. Птаства звініць, спявае. На вадзе плюхаюцца, купаюцца вадаплаўныя птушкі. Адвячоркам над узлескам лятае ў пошуках сяброўкі слонка – велікаваты лясны кулік, па-нямецку – «вальдшнеп».
Птушкі заканчваюць будаваць гнёзды.
Пасля таго як канчаткова ўзламаўся на рэках і сплыў лёд, выходзіць з дрымотнага стану рыба, расплываецца па поймах і затоках. Пачынаецца нераст. З глыбокіх віроў нават выплываюць пасля зімоўкі самы.
Пераважна ў красавіку людзі святкуюць вялікае свята Вялікдзень, якое кожны год выпадае на розныя даты.
Май
Май – месяц веснавой квецені. Назву яму далі старажытныя рымляне ў гонар багіні Маі. Па-старажытнаславянску ён называўся «траўны», «травень». Траўнем яго называюць і ўкраінцы.
У маі цвіце ўсё: дрэвы, кусты, трава. Пачынаюць цвісці – каласаваць – азімыя жыта і пшаніца. Але найбольш вабяць квітнеючыя лугі.
А якою прыгажуняю ў лесе выглядае суровая яліна з паднятымі ўгору шышкамі-свечкамі пурпуровага колеру! Пад ялінамі можна знайсці і першыя веснавыя грыбы – смарчкі і страчкі.
У маі вяртаецца пазней за ўсіх з выраю прыгожая птушка івалга, якая дае знаць аб сабе мілагучным посвістам. Амаль адначасна з ёю вяртаецца і блакітная птушка з сінімі крыламі – сіваваронка.
Зайчыха тым часам яшчэ раз нарадзіла зайчанят, тое ж управілася зрабіць і вавёрачка.
Нарадзілі сваіх дзетак і магутныя ласіхі, якіх у народзе яшчэ называюць лошамі. І прыгожыя аленіхі – таксама, і мініяцюрныя казулі…
Хаця ў прыродзе зрэдку здараецца рознае. І вялікія маразы прыціснуць, і снег можа пайсці. У 1952 годзе ў маі падаў снег у Белавежскай пушчы шэсць гадзін. Ішоў ён і ў Мінску ў канцы мая 1945 года… На шчасце, такое бывае рэдка.
Але найперш май – месяц цвіцення садоў, іхняе святкаванне. У народзе гавораць: «Прыйшоў май, і пад кустом рай».
1 мая мы святкуем Дзень працы, а 9 мая – Дзень Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне.
Чэрвень
Месяц птушанят. Іх клапатліва гадуюць таты і мамы. Па-руску чэрвень – «июнь», у гонар старажытнарымскай багіні Юноны. На Беларусі і Украіне назва «чэрвень», хутчэй за ўсё, паходзіць ад назвы маленькіх чарвячкоў, якіх збіралі і выкарыстоўвалі для фарбавання тканіны. Іх многа з’яўлялася ў гэтую пару.
22 чэрвеня – летняе сонцастаянне, калі самы доўгі дзень і самая кароткая ноч у годзе.
Ужо адцвілі сады, але на лугах і на лясных палянах безліч новых кветак.
Працягвае каласаваць жыта. У лесе з’яўляюцца першыя грыбы: падбярозавікі, падасінавікі, лісічкі, сыраежкі, маслякі і цар грыбоў – баравік. Летнія баравікі называюць каласавічкамі.
У птушак чэрвень – месяц напружанай працы. Трэба не толькі выкарміць птушанят, але і паставіць іх на крыло – навучыць лятаць. Але ў лесе яшчэ чутны птушыныя галасы.
Вылазяць з нары лісяняты. У іх ужо раскрыліся вочкі, яны бачаць.
Ласяняты і алені ні на крок не адыходзяць ад сваіх мам.
У зуброў з’яўляецца папаўненне ў сям’і. Праз сем дзён зубраняты ўжо не адстаюць ад статка, які вядзе і ахоўвае магутны важак. Праз месяц яны пачнуць есці траву, асабліва сваю любімую: зуброўку, герань, ландышы, шалфей.
Лянівыя ліні, карасі, карпы толькі пачынаюць нераставаць. А ў галавасцікаў травяных жаб, якіх мы звычайна называем проста жабкамі, паадвальваліся хвосцікі, і яны выйшлі на зямлю на сваіх лапках, маленькія, прыгожанькія.
Рачны рак зліняў, скінуў свой панцыр, застаўся голы, з мяккімі белымі клюшнямі. Таму ціхенька сядзіць у сваёй пячоры, пакуль не вырастуць новыя «латы».
Ліпень
Вяршыня лета. Цвіце, раскашуе квеценню ліпа, і таму беларусы і ўкраінцы называюць гэты час ліпенем. А ў рускіх захавалася назва, дадзеная месяцу ў гонар старажытнарымскага імператара Юлія Цэзара, – «июль».
Ліпень – самы цёплы месяц года і самы дажджлівы. Вільгаць спрыяе росту травы і лугавых кветак. Самае смачнае сена атрымліваецца з травы, якая цвіце. Таму сяляне і гавораць: «Хоць і шкада кветак, але касі луг, пакуль цвіце».
На вадзе зацвітаюць белыя гарлачыкі, жоўтыя збаночкі, у самой вадзе з’яўляецца шмат водарасцей, надаючы ёй зялёную афарбоўку, таму і гавораць, што вада «цвіце». У ёй не перастаюць нераставаць нястомныя верхаводкі, уюны. А рак надзеў ужо новы панцыр і пачынае выходзіць на паляванне.
Даспяваюць суніцы, маліны, касцяніцы, брусніцы, чарніцы, буякі, чорныя і чырвоныя парэчкі.
Цвіце бульба, пачынае на ўзгорках бела-ружовіцца грэчка, блакітным морам цешаць вока льняныя палі.
Лес пацішэў ад птушыных галасоў, птушкі гуртуюцца ў перададлётныя чароды, ім трэба карміцца, набірацца сілы для пералёту.
У глушцоў, цецерукоў, рабчыкаў, чапляў, гусей, качак пачынаецца лінька, і вадаплаўныя ў гэты час сядзяць, схаваўшыся, у надводных зарасніках.
Лісяняты разам з бацькамі ўжо спрабуюць паляваць на маленькіх зайчыкаў, на мышак. Маладыя ваўкі таксама выходзяць на пробныя паляванні.
Па ліпеньскім надвор’і людзі спрабуюць прадказваць, якой будзе зіма: «Калі ўлетку на сонцы напячэшся, то ўзімку з холаду натрасешся».
3 ліпеня – Дзень Незалежнасці Рэспублікі Беларусь (Дзень Рэспублікі).
Жнівень
Месяц развітання з летам. Жніўнем яго беларусы называюць таму, што сама жнуць збажыну. Украінцы – серпенем, бо калісьці жалі сярпамі. А па-руску жнівень – «август», так названы калісьці ў гонар рымскага імператара Актавіяна Аўгуста.
У жніўні таксама многа цёплых дзён, але ўсё часцей і часцей прыходзяць прахалодныя ночы, кладуцца на траву золкія ранішнія росы.
Адчуваецца подых восені, карацеюць дні, даўжэюць ночы, пад раніцу наплываюць густыя туманы. Часта ідуць дажджы, няхай і не зацяжныя, але шчодрыя на ваду, амаль ліўневыя.
Пачатак жніўня мала чым адрозніваецца ад ліпеня. Але нестае ранейшага буяння кветак. З’яўляюцца першыя жоўтыя стужкі ў косах бярозак. Спеюць яблыкі. Пачынаюць чырванець рабіны, шыпшыны.
Пачынаецца адлёт птушак у вырай. У лесе ўжо рэдка пачуеш бесклапотны птушыны спеў.
Пачынае назапашваць на зіму тлушч мядзведзь, які не таўсцеў раней, каб не было горача. А зараз ён нястомна есць ягады, арэхі, жалуды, карэньчыкі раслін. Яму трэба назапасіць на зіму чатыры-пяць пудоў тлушчу. Гэткі ж клопат і ў барсука, каб не будзіў у час зімовага сну голад.
Жнівень – самы багаты месяц на грыбы, сапраўдны баль грыбоў. На радасць грыбнікам, высыпае многа лісічак, ваўнянак, сыраежак, валуёў, падасінавікаў, падбярозавікаў, бабак, махавікоў, рыжыкаў, баравікоў, груздоў…
У лесе ад імху і першага апалага лісця ідзе густы грыбны пах. У народзе на гэты конт ёсць прымаўка: «Калі грыбна, то і хлебна».
Верасень
Пачатак восені. Сама цвіце верас, таму і верасень у беларусаў і ўкраінцаў. У рускіх – «сентябрь», таму што калісьці ў старажытных рымлян гэты месяц па ліку быў сёмым.
Прырода няспешна развітваецца з летам, цяплом і кветкамі.
Карацее дзень, даўжэе ноч. 25 верасня падзяляе суткі папалам. Пачынаюць марасіць зацяжныя дажджы, можа здарыцца, што ў канцы месяца ненадоўга выпадзе і снег.
Жаўцее, чырванее, барвавее лісце. Яно робіцца такім рознакаляровым, бо дрэвы хочуць атрымаць як найбольш сонечнай энергіі, якой становіцца ўсё меней і меней.
А вось позні дуб, бэз, вольха восенню не мяняюць афарбоўку лісця.
Дацвітаюць блакітная цыкорыя, валошка, браткі, палявы гарошак…
Ліняюць, пераапранаюцца ў зімовыя шубкі звяркі. Нястомна запасаюцца на зіму харчам вавёркі, хаця асноўнай іх ежай будзе яловае насенне.
Нават вароны і сарокі ладзяць схованкі. Сарокі хаваюць у іх жалуды, арэхі.
Хаваюцца на зіму ў дуплах і пад карэннем, скруціўшыся ў клубкі, гадзюкі. А вужы выпаўзаюць пагрэцца яшчэ і на лістападаўскім сонцы.
Сплываецца да сваіх зімавальных ям рыба. У самыя глыбокія віры нырае сом.
У народзе пра верасень гавораць: «Восень на рабым кані едзе». І прыкмячаюць: «Буслы ляцяць высока – зіма яшчэ далёка».
Кастрычнік
Працяг свята асенняга лісця.
Апрацоўваюць, як некалі казалі, – труць лён, а ў выніку атрымліваецца шмат кастрыцы. Таму ў нас гэты месяц называюць кастрычнікам. Паўкраінску ён захаваў назву «жовтень», бо ў лясах яшчэ шмат і жаўталісту, і грыбоў.
Руская назва «октябрь» запазычана з лацінскай мовы: у старажытных рымлян гэты месяц быў па ліку восьмым.
У гэтым месяцы тыдзень ці два – сонечныя, цёплыя. Гавораць, бабіна лета прыйшло. Можа і павучок на павуцінцы паляцець, і страказа аднекуль з’явіцца, і навальніца пройдзе. Наогул, такія цёплыя дні могуць парадаваць і ў наступным месяцы – лістападзе. Так што правільней называць бабіным летам цёплыя і пагодныя асеннія дні, якія бываюць неаднойчы.
Але восенню ўсё ж пераважаюць дажджы, туманы, у нізкіх мясцінах здараюцца замаразкі.
Усю восень працягваюць адлятаць у вырай птушкі. Адлёт адных, якія ляцяць удзень, мы заўважаем, іншых – не, бо яны ляцяць ноччу. Не заўважыць мы не можам хіба што адлёт жураўлёў і гусей: чароды іх вялікія, галасы гучныя.
Калі прадбачацца халады, то да нас з Поўначы паціху пачынаюць адкачоўваць снегіры, чачоткі, амялушкі, крыжадзюбы…
Да чалавечага жытла пачынае туліцца сінічка, кружыць вакол яго сарока.
У зімовы колер да гэтага часу афарбоўваюцца зайцы-белякі, гарнастаі, ласкі.
Ападае і ападае лісце, таму людзі і гавораць: «Вясною лісток, а ўвосень сучок».
Лістапад
Ападае з дрэў апошняе лісце, таму беларусы і ўкраінцы называюць гэты месяц лістападам. А руская назва «ноябрь» запазычана ў старажытных рымлян і абазначае дзявяты месяц у календары.
Пахмурыя дні. Як ніколі павявае сумам. Плывуць нізкія хмары, сячэ халодны дождж, часам са снегам. Ад гэтых дажджоў нават асеннія паводкі здараюцца.
Пуста і гола ў палях і на лугах. Адно чарнее дзе-нідзе сцірта саломы або стог. Цешыць вока толькі рунь зелянінаю – гэта ўзышлі азімая пшаніца і жыта.
На зімовую спячку ўладкаваліся вожык, барсук. Залёг у сваю бярлогу і мядзведзь.
Даклёўваюць апошнія ягады цецерукі і рабчыкі, пераходзяць на насенне раслін і траў, пупышкі дрэў. Толькі сінічка, як званок, звініць у лесе, вышуквае на ствалах дрэў між карынак насякомых.
Сядзіць у гушчары заяц-бяляк: яму ў белым адзенні зараз лепш не паказвацца. Лісіца хаця і любіць палавіць мышак – памышкаваць, ды не надта ахвота лезці ў мокрае поле. Прырода чакае зімы, чыстага белага снегу.
7 лістапада мы святкуем Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі.
Снежань
Месяц першага снегу. І назва яго ў нас ад слова «снег». Ва ўкраінцаў ён называецца груднем, бо не ўсе замёрзлыя груды зямлі засыпаў снег. Па-руску «декабрь» – ад лацінскага «дзясяты», бо ў старажытных рымлян гэты месяц быў дзясятым па ліку.
21 снежня – зімовае сонцастаянне: самы кароткі дзень і самая доўгая ноч.
Калі ў прыродзе ўсё ладам-парадам, то ў гэты месяц паціскае лёгкі марозік, ідзе снег. Прырода рыхтуецца да белага свята зімы.
Прыцярушаныя белым снегам, па-свойму прыгожыя хвойкі, ялінкі, ядловец, з-пад неглыбокага снегавога покрыва выглядваюць вечназялёны бруснічнік, верас, зязюльчын мох.
Заяц-бяляк ужо зусім беленькі, і яго цяжка заўважыць. Рыжая пушыстая лісіца кіруецца з лесу ў поле паляваць на мышак.
Цяжэй за ўсё шэранькім курапаткам, якія жывуць на палях і ўзлесках. І відаць іх на белым снезе, і голадна. Таму падаюцца яны бліжэй да чалавечага жытла, да фермаў. Нават на ўскраіны гарадоў прыходзяць прыгожыя дзікія палявыя курачкі.
Снежань зіму пачынае, а год заканчвае.
25 снежня каталікі святкуюць Божае Нараджэнне.
Усе мы з радасцю рыхтуемся да сустрэчы Новага года, да канікулаў, да зімовых свят, якія будуць на пачатку наступнага месяца.
Студзень
Месяц маразоў, снегу, сцюдзёны, халодны. Украінцы гэты месяц завуць «січень», бо ён падзяляе зіму на дзве палавіны. У рускіх назва «январь» – з лацінскай мовы, ад імя старажытнарымскага бога Януса.
Але жыццё не спыняецца. На снезе можна заўважыць сляды палявых мышак, якія адважыліся выбрацца з норак, з-пад снегавога покрыва. Пакідае ў лесе свой след куніца. Вавёрачка стараецца без патрэбы не вылазіць з дупла, каб не патрапіць куніцы на вочы.
Зайчыкам даводзіцца карміцца найбольш карой дрэў, тонкімі галінкамі. Ласі таксама ядуць кару дрэў і галлё. А лісы і зайчыка не прамінуць, і курапатку злавіць могуць, і мышак умеюць даставаць з-пад снегу. Не адстаюць ад рыжых драпежніц і ваўкі, ды і рысь можа прыпільнаваць і аленя, і казулю.
Не спяць зімой у сваіх падводных хатках бабры, рачныя выдры ў сваіх норах, але на снег яны стараюцца амаль не выходзіць.
Кормяцца пераважна бярозавымі пупышкамі цецерукі. Яны падаюць з дрэў у глыбокі і мяккі снег і спяць, незаўважаныя, пад ім.
Упрыгожваюць заінелыя кусты чародкі чырвоных снегіроў.
1 студзеня мы адзначаем Новы год, ладзім ёлкі.
7 студзеня праваслаўныя вернікі святкуюць Раство Хрыстова.
Люты
Само слова сведчыць, што ён суровы. Украінцы яго таксама лютым называюць. Па-руску «февраль» – ад імя старажытнага італійскага бога Фебра.
Гуляюць мяцеліцы, ды і маразы трымаюцца. Таму людзі і гавораць: «Віхры і мяцелі ў лютым наляцелі». А ў пагодныя дні ў зацішку сонца ўжо пачынае прыграваць, могуць і кропелькі з даху, пакрытага снегам, закапаць – капеж.
У лесе працягваецца па-зімоваму суровае жыццё, але ў мядзведзіцы ўжо нарадзіліся медзведзяняткі. Ваўкі, лісы, зайцы спраўляюць свае звярыныя вяселлі.
Намнога весялей ценькае ў лесе сінічка. А калі месяц выдараецца цяплейшым, чым звычайна, то ў небе можна пачуць галасы пералётных гусей, нават першага шпака ўгледзець.
Пачынаюць чырванець галінкі ў бярозы і ліпы. Здаецца, што дрэвы выходзяць з лесу, з-за зялёных ялін і хваін наперад.
Усё ў прыродзе ў чаканні сапраўднага цяпла і вясны, бо заканчваецца апошні зімовы месяц.
