Kitabı oku: «Samet Vurgun», sayfa 3

3.3. Vatan

 
Bir də dilimizdə – “Vətən” sözü var,
Ana qucağıdır bu ilahi söz…
Onun nəfəsidir böyük arzular,
Nə könül doymuşdur ondan, nə də göz
 

– Samet Vurgun -

Samet Vurgun, Azerbaycan’ın cismen ve ruhen molekülüdür. Başka bir sözle o, Azerbaycan toprağının ve halkının özüdür.

Onun mayasının hamuru Azerbaycan toprağından yoğrulmuş Azerbaycan Türküdür.

Onun için Vurgun, Azerbaycan’ın sesi, sözü olmuş, onun sözcüsü, gözcüsü olmuştur.

O, Azerbaycan ile gönül sohbeti yaparken onunla olan ilgisini, bağını şöyle açıklıyor: Herkes biliyor ki sen benimsin, yurdumsun, yuvamsın, meskenimsin, senin bağrında vücut bulmuşum, seninle gönül ile can gibiyiz birbirimizden ayrılamayız.

 
El bilir ki, sǝn mǝnimsǝn,
Yurdum, yuvam, mǝskǝnimsǝn,
Anam, doğma vǝtǝnimsǝn!
Ayrılarmı könül candan?
Azǝrbaycan, Azǝrbaycan! (Vurğun, 1986: I/25)
 

Aynı şiirin diğer bir bendinde Namık Kemal’in vatanı ana ile özdeşleştirdiği gibi o da vatanı ana, kendisini ise yavru olarak nitelendirmiştir. Hangi tarafa, nereye gitse uçup geleceği yerin, halkının, hayatının, obasının, yuvasının Azerbaycan olduğunu poetik bir ifade ile belirtir:

 
Mǝn bir uşaq, sǝn bir ana,
Odur ki, bağlıyam sana:
Hankı sǝmtǝ, hankı yana
Hey uçsam da yuvam sǝnsǝn,
Elim, günüm, obam sǝnsǝn!
 

Vurgun, insanî duygular içerisinde en önemlisinin vatanseverlik olduğuna inanır. Halk aşkı, vatan sevgisi insanın hayat nefesidir. Havasız, nefessiz yaşanamayacağı gibi insanın vatansız da yaşamasının mümkün olamayacağını düşünür. “Vətənpərvərlik və Gənclik” (Vurğun, 2005: V/144) adlı makalesinde halk ve vatan sevgisini şöyle yorumlar:

“İnsan hisləri içində ən müqəddəs, ədəbi, tərəqqi və inkişafa tekan verən amillərdən biri, bəlkə ən mühümü vətənpərvərlikdir. Xalq eşqi, vətən məhəbbəti insanın həyat nəfəsidir desək, biz ömrün məqsəd üçün yarandığını bir daha dərk edərik. Öz arxasında xalqın, vətən torpağının qüdretini, onun həyat və mübarizə qabiliyyətlərini dərk edən bir qəhrəman döyüş meydanında yorulmaz, odlar, alovlar içində yansa belə, vətən torpağının gələcəyi, şərəf və şöhrəti ona böyük təsəlli olar, o, həyatın da mənasından razı qalar. Vətən eşqindən ilham alan bir şair ömrü boyu bəxtiyardır.”

Vurgun, vatanperverliğin önemini vurgulamakla kalmaz. Yeni nesillerin vatansever yetişmeleri için eğitim öğretimde her türlü tedbirin alınmasını da ısrarla öğütler: “Madəm ki, insan ömrünün ən böyük zinəti, onu yaşadan ən qadir qüvvə vətənpərvərlik hissidir, bu hiss bugünkü körpəler nəslimizin təlim və tərbiyəsinin əsas ruhu, çarpan ürəyi, düşünən beyni olmalıdır. Bu işdə bədii sözün, incə sənətin xidməti böyük və zəruridir. Uşaqlıq aləmində vətən yaxud vətənpərvərlik məvhumları ibtidai ve təbii bir haldadır. Onun şuurunda bütün anlaqlar mücərrəd haldan uzaq olduğu kimi, vətən məvhumu da mücərrəd dəyildir.”

* * *

 
Saç ağardı, ancaq ürək
Alovludur əvvəlki tək.
Saç ağardı, ancaq nə gəm!
Əlimdedir hələ qələm…
Bilirəm ki, deməyəcək
Bir sevgilim, bir də Vətən:
Şair, nə tez qocaldın sən!? (Vurğun, 2005: II/212)
 

* * *

 
Bağrıma basıram Ana Vətəni,
Bu ülfət ilhama çağırır məni! (Vurğun, 2005: II/175)
 

* * *

Azerbaycan’ın güzelliği, değeri ve stratejik önemi bakımından fevkalade ehemmiyetli bölgelerinden biri hiç şüphesiz ki Karabağ’dır. Karabağ, tarih boyunca Azerbaycan’ın kültür, medeniyet, sanat ocaklarından biri olmuştur. Vurgun, Karabağı’ı gözünden ve gönlünden uzaklaştırmamıştır.

 
Könlüm keçir Qarabağdan,
Gah bu dağdan, gah o dağdan;
Axşam üstü qoy uzaqdan
Havalansın Xanın sǝsi,
Qarabağın şikǝstǝsi.
 

Vurgun, aynı zamanda halkının da gözünü, gönlünü Karabağ’dan ayırmaması gerektiğini her vesileyle tembihlemiştir. O, Karabağ’ın geçmişinin derinliklerini, günümüzün yakınlarına taşımıştır. En önemli eserlerinden Vakıf dramını Karabağ’a hasretmiştir. Nizamî, İskendernâme adlı eserinde 15 asır önce hüküm süren Kral İskender’e halk adına hocası ve musahibi Aristo’ya nasihat ettirdiği gibi geleceği yakından gören Samet Vurgun da Veziri Molla Penah Vakıf’a Karabağ Hanı’na öğüt verdirir. Aynı zamanda göğsünü vatan için işgal güçlerinin önüne gerdiğini, kendisini vatan için kurban verdiğini gösterir. Gelecek nesillere hakkın, adaletin, halkın yanında yer almanın kudsiyetini ve bedelinin canla ödenebildiğini gösterir. 18. asırda Karabağ’da cereyan eden vahim olayların günümüzde de tekrarlanabileceğini bildirir.

Güney Azerbaycan Hasreti

Biz inanırıq ki, İran Azərbaycanı şairləri öz pəhləvan xalqı ilə birlikdə inkişaf edəcək və möhkəmlənəcəklər və onlar öz vətənlərini azad görəcək, doğma xalqlarının səadəti haqqında yeni gözəl şeirlər yazacaqlar.

– Samet Vurgun -

Samet Vurgun, ilk gençlik yıllarında Güney Azerbaycan meselesi ile ilgilenmeye başlamıştır.

Yukarıda işaret ettiğimiz gibi Bolşevik İhtilali’ni, “Kafkas İslâm Ordusu”nun işgal güçlerinin özellikle Bolşevik-Taşnak zulmünü önlemek için Azerbaycan’a gelişini, hatta İslâm Ordusu’nun bir kolunun Tebriz’e, diğer kolunun Bakü’ye giderek Tiflis/Gence/Bakü’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’ni; Tebriz’de Azadistan Devleti’ni kurmalarını idrak etmiştir. İki yıl geçmeden büyük güçlerin desteği ile bu iki devletin Bolşevikler ve Tahran Şah yönetimi tarafından yıkılma hadiselerini Kazak Muallimler Semineryasında gün gün hocalarından dinlemiştir. Bolşevikler adına yönetime getirilen “Kaçkın Ermeniler” ve Taşnak Ermeni Örgütünün elemanları tarafından ülke genelinde katliamların, sürgünlerin yapıldığı kanlı kadalı günlerde dahi Güney Azerbaycan hasretini benliğinde yaşatmıştır. Güney Azerbaycan davasının fikir babası sayılan Vurgun, 13 Aralık 1935’te, “Şairin Bloknotundan” epigraf kaydıyla yazdığı “Tebriz Güzeline” adlı şiiri, Kuzey ve Güney Azerbaycan halkı arasında yayılır.

“Təbriz Gözəline” adlı şiirinde (Vurğun, 2005: 1/210) geçmişi yâda salıp, günün derdlerini ortaya döküp geleceğe ayna tutmuştur.

Türk devlet ve topluluklarında ülkenin kızları, milletin özgürlüğünün sembolü olduğu için şair, yürek sözlerini “Tebriz Güzeli”ne söyleyip onunla hasbihâl etmiştir.

Önce söylentilere kulak vermemesini, yüreğinin kendisine bağlı olduğunu belirtir. Ardından başına niçin karalar örttüğünü bilmezyana sorup, arkasından aşklarının efsaneye dönüşüp destan olduğunu söyler.

 
Çox da fikir vermǝ danışıqlara,
Bilirǝm, ürǝyin mǝnǝ bağlıdır…
Nǝdir o başına örtdüyün qara?
Bizim ki, eşqimiz bir el nağlıdır…
 

Rüyalarında Tebriz Güzeli’nin “kuzeyinin sözcüsü” şaire “Sevgilim gelir mi ola?” dediğini, şairin de hayalinin eğilip elini öptüğünü, bu olumlu cevap karşısında Tebriz Güzeli’nin sevinçle kara örtülerini çıkarıp güllü, çiçekli başörtüsüyle yollara çıktığını tasvir eder.

 
Bilirǝm, ǝn şirin röyalarda sǝn
Deyirsǝn: “Sevgilim gǝlirmi ola?”
Xǝyalım ǝyilir, öpür ǝlindǝn;
Güllü yaylığınla çıxırsan yola…
 

“Kuzey” ve “Güney” hasretinin adı, adresi bilinmiyor. Bizi ikiye bölenin, buna sebep olanın evinde ışık yanmasın, ocağı sönsün. Azerbaycan’ı ikiye bölen Aras Nehri’ni muhatap alarak gönül sözlerini bu defa ona döker: Ah, Araz, ah Araz, verdiğimiz söz, vadimiz nerede kaldı? Bir yürek ikiye parçalanmasın!..

 
Nǝdir bu hǝsrǝtin adı, ünvanı?
Baisin evindǝ işıq yanmasın!
Ah, Araz, ah, Araz, vǝdimiz hanı?
Bir ürǝk ikiyǝ parçalanmasın!..
 

Gözlerin yaşarmasın, biraz daha bekle! Kalbindeki sevgin de, derdin de haktır, Azatlık bayrağı güllü, çiçekli bir bahar günü Tebriz semalarında dalgalanacaktır!

 
Gözlǝrin dolmasın!.. Dayan bir az da!
Qǝlbin dǝ, sevgin dǝ, dǝrdin dǝ haqdır…
Azadlıq bayrağı güllü bir yazda
Tǝbrizin üstündǝ parlayacaqdır!
 

Şair, son kıtada o güzel günlerin geleceğine inancını vurgular: O bayram gününe inanıyorum, Aras Nehri, üstünden geçmemize yol verecek, oğlumun elinden tutarak Kadim Tebriz’e misafir geleceğim, der.

 
O bayram gününǝ inanıram mǝn,
Araz yol verǝcǝk üstündǝn bizǝ.
Pioner oğlumun tutub ǝlindǝn,
Qonaq gǝlǝcǝyǝm qoca Tǝbrizǝ!
 

* * *

II. Dünya Savaşı arifesinde, Almanlarla yakın ilişki içerisinde olan Rıza Şah Pehlevî, Ruslar’a yardım etmek isteyen İngiliz ve Amerikalılara ülkesinden geçiş izni vermez. Bunun üzerine kuzeyden Ruslar, güneyden de İngilizler 25 Ağustos 1941 günü İran’ı işgal eder. Ruslar 11 Eylül 1941 günü Tebriz’e girer (Togan, 1979: II/118).

Sovyet Ordularının ardınca Mir Cafer Bağırov, gizli olarak Nahçivan üzerinden Tebriz’e gider. Vaziyeti yerinde görüp Moskova’ya bilgi verir. Bir an evvel yardımcısı Aziz Aliyev’in başkanlığında büyük bir sivil grubun Güney Azerbaycan’a gönderilmesine karar verilir (Həsənli 1998: 43).

Rıza Şah Pehlevî, tahttan indirilip bir İngiliz zırhlısı ile Morris adasına sürgüne gönderilir ve 21 yaşındaki oğlu Muhammed Rıza Pehlevî tahta çıkarılır (Kafkasyalı, 2010: 218).

İngilizler, İran hükûmetine sormaksızın Amerikan askerlerini İran’a davet eder. Ülke İngiltere ve Amerika’nın ortak egemenliği altına girer (Blaga, 1997: 22 vd.).

Sovyetler Birliği, İran’da yeni bir plânı uygulamak için harekete geçer. Zindanlarda bulunan siyasî tutuklular serbest bırakılır. 11 yıldır zindanda bulunan Mir Cafer Pişeverî de Kâşan Zindanı’ndan çıkarılarak Tahran’a, oradan da Tebriz’e getirilir. İtibarlı kaynaklara göre Hoylu bir Türk ailenin çocuğu olan (Attar, 2006: 283) Pişeverî siyasî faaliyetlere başlar.

Stalin’i ikna ederek Kuzey ve Güney Azerbaycan’ı birleştirme idealinde olan Azerbaycan Komünist Partisi I. Kâtibi Mir Cafer Bağırov, Pişeverî ve arkadaşlarını Bakü’ye davet eder. Bu heyete Pişeverî’nin (İran) Azerbaycan Demokrat Partisi’nin başına getirilmesi tembihlenir ve büyük vaatlerle gönderilir (Attar, 2006: 283).

Sovyetler Birliği Ordularının İran’a müdahalesi sırasında Güney Azerbaycan’da çalışmak için Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nden Azerbaycan Komünist Partisi Başkan Yardımcısı Aziz Aliyev’in başkanlığında 3816 sivil görevli gönderilir.

Sovyet Orduları İran’a girdikten 20 gün sonra Sovyet Azerbaycanı’ından 500 kişilik ilk memur grubu Eylül ayının ortalarında Güney Azerbaycan’a gönderilir. Bunların başlıca görevi Güney Azerbaycan’da Sovyet etkinliğini yaymak, edebiyat, sanat, kültür, ekonomi ve diğer alanlarda Sovyetlerin başarısını göstermektir. Ayrıca onların yalnız olmadığını, kuzeyde kardeşlerinin bulunduğunu, gerektiğinde birlikte hareket edilebileceklerini bildirmektir (Hesenli, 2002: 641; 1999: 74).

Sovyet Emperyalizmi, İran’da İngilizlere karşı verdikleri sömürü yarışında İran Türklerini kullanmak istemektedir. Bu sebeple Sovyetler Birliği, İran Türklerinin başlattığı mücadeleye destek verir (Saray, 1988: XII-II/434).

Samet Vurgun Tebriz’e gitmeden bir yıl önce 13 Aprel 1940’ta Azerbaycan’da Sovyet hâkimiyetinin 20. yıl dönümü için yazar. İlk defa 28 Mayıs 1940 tarihinde “Müellim”, “Edebiyat” ve “Komünizm” gazetelerinde yayımlanır (Vurğun, 1960: 2/340).

Şiirin “20 Bahar” adı semboliktir. Hem Azerbaycan’da Sovyet yönetiminin kuruluşunu hem de Mehmet Emin Resulzade’nin liderliğinde kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin ve Şeyh Muhammet Hiyabahi liderliğinde Tebriz’de kurulan Azadistan Devleti’nin büyük güçler tarafından yıkılışının 20. yılına işaret etmektedir.

Şiirin “prolog”, “I simfoniya” ve “Epilog” bölümlerinde Bakü’nün güzelliğinden ülkenin gelişmişliğinden, refahından ve vatandaşların özgür ve mutlu olmalarından söz etmektedir.

 
Ulduzlar sayrışır mavi göylerde,
İnsanlar çalışır, yaradır yérde
Yérdeki her soyuġ daş parçasından
Bir saray yaradır senetkâr insan.
Tebiet bizimle durub diz-dize,
Başından kéçeni danışır bize,
Onun da derdini yazır senetkâr,
Dünyanın ne uzun macerası var.
…
Bakı, penceresi açıġ bir bina
Ḫezer deryasını basmış bağrına.
Al géyib ġızarır yéne üfüġler,
Bir azdan gözünü açacaġ seher.
 
 
Güneş doğub seher oldu,
Ay géyindi gözel Bahar,
Düz iyirmi yaşa doldu
Ana yurda gelen bahar.
Gözel Bakı başdan-başa
Bezenmişdir al ġumaşa.
Al bayraġlar éyvanlardan
Baş eymişdir yollar üste.
Azad torpaġ… azad insan
Gelib kéçir deste-deste.
Her dodaġda bir gülüş var,
Her baḫışdan güneş parlar.
…
 

(Vurğun, 1960: II/55 vd.)

Şiirin “II simfoniya” bölümüne “Éşit bu nəğməmi Təbriz gözəli” mısrasıyla başlayan büyük şair, büyük ustalıkla bir nevi Güney Azerbaycan’la hasbihâl etmektedir.

II simfoniya

 
Eşit bu nǝğmǝmi, Tǝbriz gözǝli,
Adındır eşqimin ilki, ǝzǝli.
O qǝmli gözlǝrin intizardadır,
Xǝyalın qǝfǝsdǝ ömrün dardadır
O gün ki, parladı şahların tacı,
Sǝn oldun bir çörǝk, bir haqq möhtacı.
Yeyildi varlığın çeynǝndi ömrün;
Ömründǝ şadlanıb gülmǝdin bir gün.
Füzuli şerindǝ adın var sǝnin,
Qüssǝdir ovlağın qǝmdir vǝtǝnin
Pǝrişan saçların nǝ tarımardır…
Ruhunda ağlayan bir neymi vardır?
Bizim ki, atamız, anamız birdir,
Qǝlbimiz, eşqimiz ayrı deyildir.
Mǝn azad olmuşam, adım da Bahar,
Sǝninsǝ qǝlbindǝ bülbüllǝr ağlar!
 
 
Düşdü qılınc kimi ortadan Araz…
Fǝqǝt, yaman günün ömrü çox olmaz.
 
 
Ah, bacım! Ürǝyin çǝkildi dara!..
Tǝpǝdǝn-dırnağa geyindin qara…
Döyünǝn qǝlbinǝ köksün dar oldu,
Yediyin, içdiyin zǝhrimar oldu.
Ağ sinǝn üstündǝ od qalandıqca,
Eşqin, mǝhǝbbǝtin tapdalandıqca,
“Möhnǝt çǝmǝnindǝn gül dǝrǝ-dǝrǝ”.
Ucaldı şairin ahı göylǝrǝ:
 
 
“Şǝbi-hicran yanar canım,
Tökǝr qan çeşmi-giryanım;
Oyadar xǝlqi ǝfqanım,
Qara bǝxtim oyanmazmı?”
 

***

 
Füzuli yurdunun qǝm sǝsidir bu,
Pǝrişan bir elin nalǝsidir bu.
Yox, yox, bu nalǝlǝr, bu acı qǝmlǝr,
Çǝkdiyin ağrılar, dǝrdlǝr, sitǝmlǝr
Ağ gündǝn müjdǝlǝr vermǝdi sana,
Yatdığın yuxudan baş qaldırsana!
 
 
Dur, bacım! Haqqını sǝn özün istǝ,
Dur and iç Babǝkin mǝzarı üstǝ,
Ellǝri bir yeni, ağ günǝ sǝslǝ,
Sarıl günǝş rǝngli bir al bayrağa,
Sǝsinlǝ ellǝri qaldır ayağa…
Azadlıq eşqiylǝ hayqırdıqca sǝn,
Ellǝr ilham alsın ana sǝsindǝn…
 
 
Yandır ürǝyini zülmǝte qarşı,
Atıl cǝbhǝlǝrǝ aslanlar kimi.
Hünǝrlǝ atılır hǝr zülmün daşı,
Kükrǝyib bağıran bir ruzgar kimi,
Çağır döyüşlǝrǝ öz sevgilini;
Öz ana qǝlbini, ana dilini
O düşmǝn ǝllǝrdǝn özünǝ qaytar,
Qoy öpsün alnını gül üzlü bahar.
 

Əks-sǝda

 
Axma, Araz! Dayan, Araz!
İnsaf eylǝ bizǝ bir az.
Bir ürǝyi iki yerǝ
Cǝllad kimi bölmǝk olmaz…
 
 
Azǝridir mǝnim adım.
Bağlansa da qol-qanadım,
Dünya bilir şöhrǝtimi,
Mǝn ki, bir qul yaranmadım…
 
 
Yüz ildir ki dustağam mən,
Qürbət olmuş mənə vətən.
Min haqqımı çeynəmişdir
Hər tac qoyub yoldan ötən.
 
 
Təbriz oğlu! Təbriz qızı!
Yadlar yedi haqqınızı.
Bir üsyanla doğacaqdır
Azadlığın dan ulduzu!.. (Vurğun, 1986: 1/32 vd.)
 

* * *

II. Dünya Savaşı sürecini lehine çeviren Moskova, Tahran konferansını müteakip Kırım ve Ahıska meselesiyle birlikte Güney Azerbaycan meselesine de ağırlık verir. Sovyetler Birliği Halk Komissarları Kurulu 6 Mart 1944 günü önemli kararlar alır: Tebriz merkezli Azerbaycan Demokratik Hakûmeti kurulacak, Türk dilinde eğitim öğretim başlatılacak. Üniversite açılacak, sosyal ve kültürel çalışmalar hızlandırılacak…

Halk şairi Samet Vurgun’un başkanlığında Azərbaycan-İran Mədəni Alakalar Cəmiyyəti kurulur. 6 Mart Kararlarını hayata geçirmek için Samet Vurgun’un başkanlığında Güney Azerbaycan’a 620 kişi gönderilir. Vurgun, eşi ve 620 kişilik ekip Bakü’den trenle yola çıkar (Hesenli, 2002: 642 vd.). Vurgun, büyük yetkilerle yıllardır hasretinde olduğu Tebriz yolundadır. Yeni doğan güneşin sıcak ışınlarıyla Hudaferin Köprüsü’ne ulaşırlar. Şair bu seferini “Körpünün Hesreti” şiirinde şöyle anlatır:

 
Araz qırağında dayandı qatar³,
Elǝ bil qǝlbim dǝ dayandı⁴ bir dǝm…
Sıxlaşdı göydǝki seyrǝk buludlar,
Deyǝsǝn⁵, başıma dolandı alǝm.
 
 
Başlar uzanmışdır pǝncǝrǝlǝrdǝn,
O taya… o taya⁶ baxışır hamı.
Yanımda sevgilim ağlayıb hǝrdǝn⁷,
Deyir ki, “ah, Araz, tut ilticamı,
Mǝnim Sara bacım indi hardadır?
İyirmi ildir ki, uzaqlardadır”.⁸
…
Axşam qǝribliyi dağlardan enir,
Sakit dǝrǝlǝrǝ bir hǝsrǝt çökür.
Araz gah parlayır, gah kölgǝlǝnir,
Bǝzǝn dǝ hıçqırır o hönkür-hönkür.
Gözüm körpüdǝdir… Dayanmış qatar,
Elǝ bil o qǝsdǝn saxlayır bizi.⁹
Körpünü basmışdır yabanı otlar,
Nǝ cığır görünür, nǝ ayaq izi…
Kim bilir, kim bilir, nǝ vaxtdan bǝri
Bir insan keçmǝyir bu daş körpüdǝn
Elǝ bil yol çǝkir onun gözlǝri,
Fǝqǝt nǝ gǝlǝn var, nǝ dǝ bir gedǝn.
O kimdir? Gözümǝ görünür bu dǝm?
Kimdir o ixtiyar? Xǝyaldır, nǝdir?
Yox, yox, o nǝ xǝyal, nǝ ǝfsanǝdir,
Gördüyüm insandır, gözlǝrindǝ qǝm…
Çatıb qaşlarını körpüyǝ baxır,
Qǝlbindǝ dağ boyda sözümü vardır?
Başından tüstülǝr, dumanlar qalxır,
Cansız ǝllǝri dǝ qabar-qabardır…
Bildim, o memardır… O yaradandır.
Yaxın gǝl, oxucum, bax ǝllǝrinǝ!
O Araz üstündǝ xeyli zamandır
Ağlayır xar olmuş¹⁰ ǝmǝllǝrinǝ…
Kim bilir, kim bilir, nǝ vaxtdan bǝri
Bir insan keçmǝyir bu daş körpüdǝn.
Elǝ bil yol çǝkir onun gözlǝri¹¹,
Fǝqǝt nǝ gǝlǝn var, nǝ dǝ bir gedǝn… (Vurğun, 1986: 1/55 vd.)
 

* * *

Tebriz’e varan bu kafileler gazeteler, kitaplar yayımlayarak, kütüphaneler, kültür merkezleri oluşturarak, tiyatro, sinema ve konser salonları kurarak Güney Azerbaycan Türklerini bilinçlendirir (Hesenli, 1999: 74 vd.).

Ruslar, İran’da İngilizlere karşı verdikleri sömürü yarışında İran Türklerini kullanmak ister (Saray 1988a: XII-II/434).

Mir Cafer Pişeverî, ilk seçimde, İran Demokrat Partisi’nden Tebriz milletvekili seçilir. Şah Muhammed Rıza Pehlevî, Pişeverî ve arkadaşlarını meclise sokmaz. Pişeverî, Tebriz’e dönüp “Azerbaycan Demokrat Partisi”nin başına geçer. Kurucu Meclis oluşturulur. Ardından seçim yapılır ve 12 Aralık 1945 (21 Azer 1324) günü “Azerbaycan Millî Hükûmeti” kurulur. Pişeverî Hükûmeti, ilk iş olarak resmî dili Türkçe yapar, Radyo İstasyonu kurar, Tebriz Üniversitesi’ni açar (Kafkasyalı, 2010: 86).

8 Mayıs 1945 günü Almanlar, müttefik devletlere teslim olur. Anlaşma gereği işgal kuvvetlerinin altı ay içerisinde İran’ı terk etmeleri gerekir. İngiliz, Amerikan ve Fransız güçleri İran’dan çekilirler. Fakat Rus kuvvetleri çekilmez. İran Türklerinin bağımsızlık mücadelesini elinde koz yaparak İran petrolleri üzerinde imtiyaz sahibi olmak ister. Şah, Başbakan Kavam’ı bir heyetle Moskova’ya göndererek Ruslar’la gizli bir anlaşma yapar. Güney Azerbaycan petrollerinin işletme hakkı Ruslara verilir. Ruslar istediklerini aldıktan sonra Güney Azerbaycan’dan çekilir (Bayır 1999: 117).

Tahran yönetimi, artık “Azerbaycan Millî Hükûmeti”ni ortadan kaldırmanın yolunu açmıştır. Tahran yönetimi, “Azerbaycan Muhtar Hükûmeti”ni yasa dışı ilân ederek 10 Aralık 1946’da, Amerikalı General Norman Schwartzkopf’un komutasında ve Amerika’dan satın alınan 150 savaş uçağı ve binlerce ağır silahla donatılmış İran ordusu, beş koldan Tebriz üzerine yürür. Güney Azerbaycan şehir ve köylerinin üzerine bomba yağdırır. Şah orduları 12 Aralık 1946’da Tebriz ve Urmiye’ye girer. Üç gün bölgede katliam yapar. 25 bin Azerbaycan Türkü katledilir. 2500 kişi idama mahkûm edilir. 8 bin kişi ağır cezalara çarptırılır. 3600 aile Fars bölgelerine sürgüne gönderilir. 70 bin kişi Kuzey Azerbaycan’a sığınır. Bütün bunlar yetmemiş gibi Şah orduları, bütün kültür, sanat ve edebiyat ocaklarını, yayınevlerini, kitapçıları, şairler ve yazarlar evini, bütün kültür kulüplerini yakıp yıkar, yağmalar. Türkçe yayımlar başta olmak üzere, bütün Türklükle ilgili kitaplar toplatılarak tongallarda (büyük ateşlerde) yakılır (Mücirî, 1985:171; Bayır, 1999: 117; Tağıyeva vd. 2000: 260).

Türkiye’den sonra en büyük Türk toplumunun yurdu olan Güney Azerbaycan’da meydana gelen bu vahim olaylara dünyanın hiçbir gazeteci, şair, yazar, edibinden ses çıkmaz. Ne Türk Dünyasından ne İslam ülkelerinden ne de Hristiyan dünyasından kimse ağzını açıp ne bir cümle söyler ne de yazar. Sadece Kafkas Türklüğü’nün yanan yüreği Samet Vurgun sesinin en yüksek perdesinden itiraz sesini yükseltir.

Konunun vahametini daha iyi anlamak için katliamdan kaçıp Bakü’ye sığınan Şair Ali Tude’nin sonraki yıllarda kaleme aldığı ve bu vahşeti anlatan “Kitap Tongalı”¹² adlı manzumesinden birkaç dörtlük okumak yerinde olacaktır:

 
Şəhərin içində daşlı bir meydan,
Yanır ortalıqda kitab tonqalı.
Kənarda dayanan necə yüz insan,
Alova baxdıqca gözü qaralır.
…
Ah, öz dilimizdə yaranıb qalan,
Şerlər, nəğməler, dəstanlar yanır.
Sanki tək kağızlar deyil kül olan
Arzular, ilhamlar, vicdanlar yanır.
….
İzdiham içindən kiçik bir uşaq
Tonqalın yanına qaçır bu zaman,
O öz kitabını tanıyır, ancaq
Oddan götürməyə hardadır imkân?
…
O öz kitabını götürür meğrur,
İti addımlarla çıxır aradan.
Qezəbli valinin əmrile odur,
Dalbadal güllələr yağır arxadan.
 
 
Uşaġ üzü üstə yıxılır yərə,
Nəmli torpaqlara tökülür qanı.
Qalxır, izdihama baxır son kərə,
Köməyə çağırır bütün meydanı.
…
Ağır addımlarla o gəlir (atası), ancaq
Qəzəbli gözleri yaşlarla dolu.
İsti qucağında bayaqki uşaq,
Vaxtsız öldürülmüş günahsız oğlu.
 
 
O gəlir, oğlunun paltarı al qan.
Bir sarılıq çökmüş gül yanağına.
O sanki döyüşde yaralar alan
Al bayrağı almış öz qucağına.
(Kafkasyalı, 2002: 5/362 vd.)
 

* * *

Samet Vurgun, iktidar, irade, vicdan ve kalemlerini devrin zorbalarına kiraya vermiş yazar, şair ve “sahiplerinin” zulmünü alkışlayan, mazlumu görmezden gelen arsızlara ders verir. O, bir yandan ülkesinde başına açılan oyunlarla uğraşırken bir yandan da dünyayı yöneten büyüklerin ve onların yerli işbirlikçilerinin Türk diline, edebiyatına kültür ve sanatına karşı başlattıkları katliamı lanetler.

Vurgun, Amerika ve Batılı güçlerin güdümündeki Tahran hükûmetinin 12 Aralık 1946 günü Tebriz’i işgal edip “Azerbaycan Muhtar Hükûmeti”ni yıktıktan sonra bir yandan nice kahramanı darağacına çekerken bir yandan da o güne kadar Türkçe olarak yayımlanmış bütün eserleri toplatıp Tebriz meydanında yakmasını, “Yandırılan Kitaplar” manzumesiyle tel’in eder.

Samet Vurgun bu destanı kitaplar meydanda yakılırken yazmış, radyolarda okumuş ve 20 Yanvar 1947 günü “İnqilab ve Mədəniyyət” dergisinin 1. ve 2. sayfalarında yayımlatmıştır (Vurğun, 1960: 357 vd.).

Tamamını “Ekler” kısmında bulacağınız “Yandırılan Kitaplar” destanının birkaç bendini buraya alıyoruz.

 
Cəllad! Sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar,
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
Biz köçürük bu dünyadan, onlar qalır yadigar,
Hər vərəqə nəqş olunmuş neçə insan duyğusu;
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
…
Söyle, sənmi xor baxırsan mənim şeir dilimə?
Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!
Sənmi “türkəxər” deyirsən ulusuma, elimə?
Dahilərə süd vermişdir Azərbaycan gözəli…
Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!
…
Nədir o dar ağacları, de, kimlərdir asılan?
Oyuncaqmı gəlir sənə vətənimin haqq səsi?
Dayan!.. Dayan! Oyaq gəzir hər ürəkdə bir aslan,
Boğazından yapışacaq onun qadir pəncəsi.
Oyuncaqmı gəlir sənə vətənimin haqq səsi?
…
Sür atını, dördnala çap! Meydan sənindir… ancaq,
Mən görürəm al geyinib gələn bahar fəslini…
Qoca Şərqin günəşidir yarandığım bu torpaq,
Mən yetirdim al bayraqlı inqilablar nəslini.
Mən görürəm al geyinib gələn bahar fəslini!
 

(Vurğun, 1960: 212)

* * *

Samet Vurgun bununla kalmaz. Güney Türklüğünü bu vahim günlerinde yalnız bırakmaz. Gazetelerde yazar, konferans salonlarında, radyolarda konuşur. Gazete, dergi ve kitap sayfalarında defalarca yayımlanan “Qəhrəmanlara Eşq Olsun!” adlı makalesinde olayları şöyle yorumlar:

“Şaxta ¹³ kǝsirdi, qar yağırdı, canilǝr isǝ Azǝrbaycanın qǝhrǝman oğullarının cǝnazǝlǝrini küçǝlǝrin daşları vǝ xiyabanın asfaltı üzǝrindǝ sürüyürdülǝr (Abbas Cǝfǝri).

İnsan bu qanlı, bu dǝhşǝtli sǝhnǝni göz önünǝ gǝtirdiyi zaman ürǝk adi ¹⁴ vǝziyyǝtini itirir, keçirdiyimiz tǝlatüm ¹⁵ vǝ hǝyǝcan köksün qǝfǝsinǝ sığmır. Bu qanlı, faciǝli sǝhnǝ bizǝ orta ǝsr vǝhşǝtlǝrini, nǝhayǝt, bütün insani hisslǝrdǝn mǝhrum olan alman faşizminin insanları diri-diri odlara-alovlara atmasını xatırlatmırmı?

…

Öz müqǝddǝs qanları ilǝ Tǝbrizin daşlı küçǝlǝrini ¹⁶ , meydanlarını, bütün İran Azǝrbaycanı torpağını, elǝcǝ dǝ bütün İran torpağını suvaran, dar ağacı ayağına mǝrdanǝ gedǝn qǝhrǝmanlar kimdir? Onlar nǝ kimi amal vǝ mǝqsǝd uğrunda öz canlarını, gǝnc vǝ qoca ömürlǝrini qurban verirlǝr?

Biz bu suala öz dilimizlǝ deyil, İran Azǝrbaycanı demokratlarının sǝdaqǝtli ǝsgǝrlǝrindǝn olmuş Dadaş Tağızadǝnin vǝsiyyǝtnamǝsilǝ cavab verǝk; ‘Mǝn, Azǝrbaycanın lǝyaqǝtli oğluyam, budur, Azǝrbaycan xalqının azadlığı uğrunda başı uca can verirǝm. Güman etmǝyin ki, mǝnim vǝ yoldaşlarımın ölümü ilǝ azadlıq boğulacaqdır. Şübhǝsizdir ki, bizi mühakimǝyǝ çǝkib dar ağacına tǝrǝf aparan cinayǝtkarlar millǝt mǝhkǝmǝsindǝ cavab vermǝli olacaqlar.

Qǝhrǝmanın bu qadir ¹⁷ sǝsi bütün milli hüquqlardan mǝhrum edilmiş, öz ana dilindǝ mǝktǝbdǝn belǝ mǝhrum edilmiş beş milyonluq ¹⁸ İran Azǝrbaycanı xalqının İran müstǝbidlǝrinǝ qarşı, Rza xan üsulunun alçaq sǝlǝflǝrinǝ qarşı apardığı milli azadlıq hǝrǝkatının sǝsidir! Onlar gözǝl bilirlǝr ki, milli azadlıq olmayan bir torpaqda nǝ iqtisadi, nǝ ictimai, nǝ dǝ siyasi bir azadlıq ola bilǝr!” (Vurğun, 2005: V/214 vd.)

Bu felaketli günlerde Samet Vurgun’a Tebriz Şairler Meclisi Başkanı Mir Mehdi E’timad Natiqî’den bir mekup gelir. Samet Vurgun, cevabını kimsenin zarar görmemesi için Tebriz’in Şairler Meclisine gönderir. Ancak meclis başkanının ve dostlarının adlarını manzum mektubun mısralarına serpiştirir.

Təbrizin Şairlər Məclisine ¹⁹

 
Əzizlǝrdǝn gǝlǝn mǝktub dil açdı mehrü-ülfǝtlǝ
Onun hǝr sǝtrinǝ mǝn dǝ baş ǝydim hüsnü-hörmǝtlǝ.
 
 
Nǝlǝr gǝldi, nǝlǝr keçdi mǝnim sevdalı qǝlbimdǝn,
Bir ah çǝkdim, ahım yandı sinǝmdǝ daği-hǝsrǝtlǝ…
 
 
Uçub sǝyyar xǝyalımla dolaşdım xaki-Tǝbrizi.
Hǝr üzdǝ bir boran gördüm, döyür eflakı hiddǝtlǝ.
 
 
Nǝdir şahin baxışlarda qopan tufan, çaxan şimşǝk?
Alovlar, odlar övladı barışmaz yerdǝ zülmǝtlǝ…
 
 
Var olsun mǝslǝk²⁰ eşqilǝ qılınca qurşanan ǝrlǝr,
Vǝtǝn dünyası fǝxr eylǝr bu gün bir şanlı millǝtlǝ
 
 
Bir anlıq ömrǝ dǝymǝzmiş yüz illik nalǝnin ömrü,
Hünǝrdir varlığa zinǝt… günǝş parlar cǝsarǝtlǝ.
 
 
Görün nazǝndǝ bir mǝclis öz eşqim, “E’timadımla”²¹,
Mǝnim dǝ, “Biriya”²², qǝlbim dil açdı bir mǝhǝbbǝtlǝ.
 
 
Əzǝldǝn loğman olmuşdur sual et: “Azǝrin oğlu”²³
Günǝş Zǝrdüşt diyarından ucalmış ǝrşǝ “Fitrǝtlǝ”²⁴
 
 
Düşǝr bir gün yolum şǝksiz, düşǝr Tǝbrizǝ qardaşlar,
Salamlar Vurğunun qǝlbi sizi min sazla, söhbǝtlǝ. (1946) (Vurğun, 1986: 1/50: 2005: II/155)
 

* * *