Kitabı oku: «Təyyarə kölgəsi», sayfa 3
– Amma, maşallah, sağlam kişidir, – dedi. – Sonra nəsə əlavə etmək istəyirdi ki, zəng çalındı və mən sinfimizə qalxdım”.
“15 oktyabr, 195…-ci il.
Bu gün mənim həyatımda ən əziz gün hesab olunsun gərək. Əvvəllər mənə elə gəlirdi ki, toy günü adam ilhamı aşıb-daşan şair ola bilər. İstəyirəm gündəliyimə bu hisslərimi köçürəm, ancaq bacarmıram, “bu gün mənim toyumdur, bu gün mənim toyumdur!” sözlərindən başqa dilimə heç nə gəlmir”.
“10 may 195…-cü il.
Bu gün Ceyhunun – balaca, totuq balamızın bir yaşı tamamdır. Xudmani məclis düzəltmişik. Bax, bu saat mən bu sətirləri gündəliyimə yazan dəqiqə Salman o biri otaqda qonaqlarla yeyib-içir. Nə qədər ömrüm var, sənin üçün ad günü eləyəcəyəm, oğul. Bəxtəvər ol, mənim balam!”
“8 iyul 195…-cü il.
Atam bizə pul göndərib. Mənim zəhmətkeş atam…
Ürəyinə qurban olum, ata! Mən sənin necə pul qazandığını, bizi necə böyütdüyünü heç vaxt olduğu kimi təsəvvür eləyə bilməzdim, əgər bir dəfə səni vağzalda cüssəli, iki sən boyda olan kişinin yükünü taksi dayanacağına aparan görməsəydim… Gördüm, o gündən sonra sənin puluna alınan paltar, yemək mənə sevinc yox, dərd-qəm oldu, ata!.. Sənin yük altında əyilən belin, brezent qayışların qara-qançur elədiyi çiyinlərin, alnından axan tər damcıları, duz bağlamış köhnə əsgər köynəyin gözümün qabağından çəkilmir, ata!.. Bilirəm, sən bizdən nigaran olduğun üçün bu pulu göndərirsən, ata! Bilirsən, əlimiz aşağıdır, borcumuz var. Salman sən göndərdiyin pulu görən kimi sevinəcək…”
“18 aprel 195…-cü il.
Srağagün Salmanla ilk dəfə sözləşdik. Axşam evə şad gəldi. “Nə var?” – xəbər aldım. Sevinə-sevinə: “Dost” yanına çağırmışdı, – dedi. “Dostun” kim olduğunu soruşmadım, çünki bilirdim. Dalağım sancdı. “Neynirdi?”– “Məqalə yazmağı tapşırdı”– “Kimin barəsində?” – “Eloğlunun”.
Eloğlu bütün el-obanın sevimlisidir. Ən ucqar kənddə belə onu tanımayan adam tapmazsan.
Mən biləndə ki, Salman, Eloğlunu mətbuatda tənqid etmək, rüsvay etmək tapşırığını alıb, yuxusuz gecələrdə yana-yana qələmə aldığı o böyük tədqiqat əsərini heç-puç eləmək tapşırığını alıb, dəhşətə gəldim. Onu, “dost” deyilən zəhimli adamı ürəyimdə lənətləyib, Salmandan soruşdum: “Bəs sən nə dedin?” Güldü. “Nə deyəcəyəm? Əlimi qoydum gözümün üstünə, dedim baş üstə! Ayrı nə demək olar?”
Məni ağlamaq tutdu. Salman özü də bilmədən uçuruma yuvarlanırdı. Tək özü getmirdi, Eloğlunu da ləkələyir, gözdən salırdı. Kim bilir, o məqalə çıxandan sonra onun halı necə olacaq. “Sən yazmamalısan, Salman! Sən buyruq qulu olmamalısan, Salman!” – deyə bərkdən qışqırdım. Salman qorxu içərisində irəli gəlib əli ilə ağzımı qapamaq, səsimi boğmaq istədi, elə bil, “dost” bu saat qapının dalında dayanıb, bizim söhbətə qulaq asırdı. O, acıqlı-acıqlı dedi: “Nadirə, sənin başın xarab olub!”
Mən o axşama qədər ondan belə söz eşitməmişdim. Sanki üstümə qaynar su töküldü, bu mənim aləmimdə ən ağır təhqir idi. O sözlər nitqimi batırdı. Daha ona heç nə deyə bilmədim. İstəmədim də…
İki gecə yatmadı, yazdı. Mənə oxumadı. Özüm də maraqlanmadım. Qəzetdə çap olundu, Salmanın məqaləsini ancaq onda oxuya bildim. Başımı gizlətməyə yer axtarırdım, adamların üzünə şax baxa bilmirdim, oğurluq, qəbahət eləmiş adamlara oxşayırdım. Məqalə Eloğlunun bütün yaxşı cəhətlərini bir kənara qoyur, nöqsanlarını qabardır, heç ona dəxli olmayan şeylərdə ittiham edirdi. Ərim də olsa, mən bu sözləri deməkdən özümü saxlaya bilmədim: vicdansız adam!..”
“30 dekabr 195…-cü il.
Yazıq bacım Sədəf balası Rəhimlə tək qaldı. Fağır Cahangir, nigaran Cahangir! Necə gözəl insan idi!…”
“13 noyabr 196..-cı il.
Qələm əhli gərək heç vaxt məsuliyyət hissini itirməsin, vicdanının, qəlbinin əksinə getməsin, yalan yazmasın. İnsan özü qalmır, amma yaratdığı qalır. Yaxşısı da, pisi də… Gərək elə əməl sahibi olasan, elə əsər qoyub gedəsən ki, sağlığında özün, qohum-əqrəban, dostun-tanışın, öləndən sonra isə nəslin xəcalət çəkməsin!…
Mən bu sözləri ona görə yazıram ki, Salmanın acı taleyi gözümün qabağındadır. O məqalə unudulmur. Eloğlunun adı yaşadıqca, əsəri qaldıqca o məqalə də yad olunacaq və Salman pis bir adam kimi həmişə söyüləcək…
Budur, Salmanın məqaləsi çıxandan on iki il keçir… İndi nə Eloğlu sağdır, nə də “dost”, amma Salmanın töhməti yaşayır. Bizim bir alim yoldaşımız Eloğlu haqqında doktorluq dissertasiyası yazıb, orda Salmanın məqaləsinin daşını daş üstə qoymayıb. Qəribə burasıdır ki, o əsəri Salman özü də oxudu (ona göndərmişdilər), özünün rəhbər olduğu şöbədən də keçirdi – tər tökə-tökə, xəcalət çəkə-çəkə… İndi o elə vəziyyətdədi ki, qəzetin saralmış həmin nömrəsini bütün kitabxanalardan yığışdırmaq istərdi. Tutaq ki, bu mümkündür. Bəs axı onu insanlar oxuyub, insan isə haqsızlığı heç vaxt unutmur. Bəli, bir nəsil oxuyub o məqaləni. Bir nəsli isə, “yığışdırmaq, məhv etmək olmaz!..”
Nadirə ah çəkib dəftəri qatladı və ayağa qalxdı.
YEDDİNCİ FƏSİL
– Ceyhun.
– Nədi?
– Yaxın gəl görüm.
Ceyhun anasının nə üçün çağırdığını müəyyən eləməyə çalışırmış kimi, uzun kirpikli ala gözlərini ona dikdi və bu gün bir günah işləyib-işləmədiyini, pis iş tutub-tutmadığını yadına salmağa çalışaraq irəli yeridi. Çünki anası onu belə çağıranda həmişə ciddi bir söhbət başlanırdı; Ceyhun ya danlanır, ya da anası bərk hirslənirdi.
– Bayaq balkondan fikir verirdim. Sən nə üçün orada yad kimi dayanmışdın?
– Bəs neyləyəydim? – deyə qorxulu bir hadisə olmadığını başa düşən Ceyhun gülümsədi.
– Niyə qaynayıb-qarışmırsan onlara?
Ceyhun çiynlərini çəkdi.
– Onların arasında məgər dostun yoxdur?
– Yox.
– Niyə? Dostsuz, yoldaşsız adam olar? O qoca motorçunun oğlu pis oğlandı?
– Onun ancaq gitara çalmağından xoşum gəlir.
– Demək, özündən xoşun gəlmir, hə? Başqa uşaqlardan necə, onlardan da?
Çətin sual verilmişdi. Ceyhun nə deyəcəyini bilmirdi. Salman iş otağından çıxıb gümüşü saçlarına sığal verib dedi:
– Apar maşını qoy yerinə!
Ceyhun anasının sualını cavabsız buraxdı. Bu fürsət əlinə göydən düşmüş kimi açarı atasının əlindən qamarlayıb aldı, qaça-qaça otaqdan çıxdı. Pillələri şappıldada-şappıldada düşdü.
Salman maşın sürməyi oğluna gecən il öyrətmişdi, bağda olanda. Ceyhunda maşına böyük həvəs var idi. Üç-dörd ay bundan qabaq, Salman Moskvaya gedəndə Ceyhun təyyarə meydanından maşını özü qaytarıb gətirmişdi.
Nadirə üzünü Salmana tutub:
– Bu uşaq maşın sürməyə yaman can atır. Deyəsən, şoferdən-zaddan olacaq, – dedi.
Salman qabağına xalça sərilmiş divanda oturdu, qarşısındakı pianonun qara aynasında özünə fikir verib saçını əli ilə geri yatırtdı:
– Şoferə bax, a!.. Bizim oğlumuz şofer?
– Elə söz deyirsən ki,… – Nadirənin dodaqları qaçdı.
– Yox, canın üçün, dırnaqlarına döyə-döyə alim eləyəcəyəm onu!
– Alim?
– Bəs necə?
– Zornan?
– Ağzı nədir olmasın! Yox bir, desinlər, professor Salmanın oğlu şoferdi. Onda gərək mənim bağrım çatlaya.
Nadirə dinmədi.
– Sənin, mənim qabağıma kim düşüb, qolumuzdan kim tutub qaldırıb? Heç kəs! Nə böyük çətinliklərlə gəlib ortalığa çıxmışıq. O niyə çıxmasın? Nə şərait istəyir varıdı. Qabağında da şir kimi atası durub. Niyə olmasın, Nadirə?
– Gərək həvəsi, qabiliyyəti ola!
– Olar, olar.
Nadirə gəlib ərinin yanında əyləşdi: indi qənşərindəki pianonun qara aynasına iki şəkil düşmüşdü. Nadirə Salmana sarı döndü:
– Sən, deyəsən, elə Gülmirəni də “dırnaqlarına döyə-döyə” alim etmək istəyirsən, – deyə çoxdan demək istədiyi, münasib fürsət gözlədiyi sözü Salmanın üzünə vurdu.
– Gülmirəni?
– Hə.
– Niyə, ona nə olub ki?
– O olub ki, savadsızdır, ondan alim çıxmaz!.. Sən şöbə müdirisən, şöbəyə işçi götürəndə birinci növbədə onun elmi qabiliyyətini yoxlamaq borcundur. Yoxsa bir adam illzrla elmi-tədqiqat institutunda işləyib, dövlətin ətək-ətək pulunu alıb xərcləyir, əvəzinə nə verir? Heç nə! Özünü də aldadır, səni də, idarəni də! Bu cinayət deyilmi?!
– Axı Gülmirə…
– Bilirəm, deyəcəksən ki, axı biz onun atası ilə dostuq, ailəvi dostuq.
– Bəli.
– Özün görürsən ki, mən həmişə o ailəyə çox böyük hörmət etmişəm, edəcəyəm də. Ancaq bu tamam ayrı məsələdir.
– Yəni deyirsən, – Salman yavaş-yavaş səsini qaldırmağa başladı, – mən öz dostumun qızını şöbəmə götürməyəydim?
– Gərək götürməyəydin, Salman! – Nadirə qətiyyətlə bildirdi.
– O bəlkə də, müəllim olardı, bəlkə bir idarədə katibəlik edərdi. Ancaq alim… Sən elə bilirsən ona yaxşılıq eləyirsən?
– Yaxşılıq eləmək borcumdur. Bəs mən nə günün dostuyam? Nə zaman ona yaxşılığım keçəcək?! Şöbəyə neçə adam götürürəm, biri də olsun o! – Salman sözünə ara verib davam etdi! – Deyirsən, savadsızdır, kişinin qızı beş il universitetdə oxuyub, əlində gül kimi diplomu…
– Əlində diplomu olan hər kəs alim ola bilməz, Salman!
– Çox qəşəng ola bilər. Yoxsa mən, sən anamızın qarnında alim olmuşuq?
– Yox.
– Çalışmışıq öyrənmişik.
– Mən çox ümidsizəm, Salman! – deyə Nadirə mümkün qədər səsinə yumşaq ahəng verməyə çalışdı. – Çünki o, şöbədə, mənim gözümün qabağındadır. Sən öz otağında olursan, görmürsən. Ancaq mən görürəm. İşə gəldimi, kitabı, kağız-kuğazını açıb qoyur qabağına. Ancaq oxumur. Çalışmır. Bir az xəyalpərvərdir, deyəsən, gözü elə göylərdədir.
– Neyləsin, cavandır, yazığın yarı canı göydədir axı!..
– Bilirəm Əqdəm göydədir. Ancaq nə olsun, bunun elmə nə dəxli var? Alim olmaq istəyən öz fikir və düşüncələrini bəşəriyyət üçün mənəvi sərvətə çevrilmiş sənətkarı həvəslə, ehtirasla tədqiq etməlidir. Üzdən baxanda çox adi görünən sözdən söz çıxarmağı, ondakı ictimai mənanı, dərin məzmunu şərh etməyi bacarmalıdır. Ancaq sənin Gülmirən bu işin öhdəsindən gələ bilməyəcək, Salman! Onda qabiliyyət olsaydı, bu arzu onu daxilən dəyişərdi. Gülmirə bu böyük, çətin və nəcib işin qarşısında öz acizliyini açıq-aydın görür. Hər kölgədə böyüyəndən, onun-bunun daldasında gizlənəndən tədqiqatçı olmaz! Alimlik həvəsinə düşən Orxan kimi çalışmalı, Cəfər kimi özünə qarşı tələbkar olmalıdır. Onları bir dəqiqə boş gəzən görməzsən. Tənəffüsdə də, çörək yeyəndə də gözləri elə kitabdadır.
Orxanın adını eşidəndə Salman vəcdə gəldi:
– Sən yaxşı bilirsən ki, Orxanı mən yetişdirmişəm, o mənim tələbəm olub. İndi də Gülmirəni öyrədərəm, o da çalışar, fəallaşar.
– Quyuya su tökməklə sulu olmaz.
– Olar, olar. Ondan hərəkət olar, məndən bərəkət. – Professor bir an susub nəsə fikrə getdi, sonra dedi:– Pay atonnan! İllər nə tez gəlib keçir, Orxan, Gülalı mənim gözümün qabağında böyüdü. Orxan çəlimsiz bir oğlan idi. Elə utancaqdı ki, lap qız kimi… Yadındadır, Nadirə, sıxıla-sıxıla bizə gələrdi:
– “Professor, bir balaca məqalə yazmışam, vaxtınız olsa, baxın”, – deyərdi. Cəfər isə Nikolayı taxtda görüb, köhnə qurddur, pusquda duran bir yırtıcıdır. Əlinə fürsət düşsə, aman verməz, adamın boynunu vurar. Onun dabbaqda gönünə bələdəm. Su səhəngi suda sınar. Dilinin bəlasına düşdü, getdi neçə il yatıb gəldi. Amma yenə dilini dinc qoymur. Fikirləşə ki, bəs Salman məndən bir-iki yaş da balacadı, amma professordu. Bir nəticə çıxarda ki, o hələ indi kiçik elmi işçidi, indi namizədlik yazmaq istəyir. Prezident olmasaydı, yuxarıdan zəng çalmasaydılar, onu şöbəyə yaxın buraxan kim idi?
– Elə burada səhv eləyirsən, Salman. Cəfər Gülmirədən min dəfə savadlı adamdır. O, elmimizə çox xeyir verə bilər, nəinki sənin dostunun qızı.
– Heyif ki, yetmişində öyrənir, gorunda çalacaq.
– Onu bilmək olmaz. Obyektiv adamdı. Obyektivlik isə amansızlıq deyil.
– Eh Nadirə xanım, icazə verin ev elmi şurasının növbəti iclasını bağlı elan edib, bir az da beynəlxalq aləmlə məşğul olaq, görək dünyada nə var, nə yox, – deyə Salman adəti – üzrə həmişə belə uzun söhbətdən, mübahisədən sonra təkrar etməyi xoşladığı sözlərlə bu ixtilata xitam verdi və:
– Ay Sədəf!.. – deyə səsləndi.
Sədəf yan otaqdan çıxıb qapının ağzında dayandı.
– Sərin sudan-zaddan nəyin var gör xaladelnikdə? Bacın o qədər danışdırdı ki, boğazım lap qurudu.
– Badamlı var.
– Gətir.
Mətbəxdə soyuducunun qapısı şaqqıltı ilə açılıb örtüldü.
Salman nazik stəkanla su içib, Sədəfə:
– Çox sağ ol, oğlunun toyunda konyak içək, – dedi. Sədəf azca qımışdı, getdi.
Nadirə, Salman, Ceyhun masanın başına yığışdılar. Qəzetlər xışıltı ilə açıldı. Hərəsi birini nəzərdən keçirməyə başladı. Üç-dörd dəqiqə keçmiş Nadirə sevincək dedi:
– Bıy, “Kommunist”də Orxanın məqaləsi çıxıb.
Ürəyi Nadirənin Orxan haqqında bayaq dediyi sözlərdən atlanmış, sinəsi fərəh və qürur hissi ilə qabarıb qalxmış Salman əlindəki qəzeti böyrünə atıb dikəldi:
– Doğrudan? Hanı?.. Baxım… – Boğazını uzadab Orxanın adını iri məqalənin altında oxudu. – Hə, görürsən də mənim yetirmələrim neyləyir?
Salman bu eyhamla arvadına demək istəyirdi ki, Nadirə, darıxma, vaxt gələr indi sənin kölgəsini qılıncladığın Gülmirə də Orxan kimi məşhurlaşar.
Nadirə onun kinayəsini başa düşsə də bənd olmadı.
– Görəsən, nə barədədir?
Nadirə sərlövhəni bərkdən təkrar etdi:
– “Obyektivlik– sənətin canıdır”.
– Hm…”Obyektivlik – sənətin canıdır”. Sərlövhəyə bax! Ver oxuyum, Nadirə.
– Yox, mən oxuyum, sən qulaq as.
– Oxu.
Nadirə ucadan oxumağa başladı. Oxuduqca Salmanın pırpız qaşları aşağı-yuxarı tərpənir, barmaqları ilə çallaşmış bığını sığallayır, xoşuna gələn yerlərə “əhsən”, “lap əla!” – deyə öz münasibətini bildirirdi. Məqalənin necə deyərlər, şirin yerində Nadirənin səsi qırıldı.
– Nə oldu?
Nadirə bir neçə sətri səssizcə nəzərdən keçirdi, qəzetdən gözünü çəkib Salmana baxa-baxa:
– Orxan sənə də, Gülalı demişkən, bir balaca çəkib, – dedi.
Professor inanmaq istəmədi:
– Elə şey olmaz!
– Canım üçün!
Cavab professoru silkələdi, o, əl atıb qəzeti arvadından aldı:
– Hanı, hanı?
Nadirə barmağı ilə üçüncü sütunun əvvəlinə işarə etdi:
– Bax, burdan oxu.
Salman qəzeti tələsik alaraq gözlərinə yenicə yaxınlaşdırmışdı ki, ara qapının ağzında dayanmış Sədəf bacısını çağırdı:
– Daha bir işin yoxsa, mən gedim, Nadirə! Gecə keçir, Rəhim də təkdi.
– Heç bir işim yoxdur, get bacı. Çox sağ ol, – deyə Nadirə Sədəfın zənbilini mıxçadan götürüb ona verdi.
Sədəf zənbili götürəndə hiss elədi ki, ağırdı. O dəqiqə ürəyinə gəldi ki, Nadirə yenə həmişə olduğu kimi, onun üçün nə isə qoyub: ət, kartof, soğan.
Ürəyini üzüntü-sıxıntı bürüdü. Dayandı. Nadirənin mərhəmət və şəfqətlə parlayan gözlərinə sözlü adam kimi baxdı, baxdı. Nadirə bacısının halındakı dəyişikliyi duydu.
– Sənə nə olub, Sədəf – deyə qapı ağzında bacısından xəbər aldı. – Niyə tutulmusan?
– Heç…nə… heç…nə… – deyə Sədəf gözlərini dolandırıb qonşunun qapısına nəzər saldı və pillələri səssiz-səmirsiz, kölgə kimi enməyə başladı.
Nadirə geri qayıtdı, – Salmanın yanına. Salman ayağa durmuşdu, qəzeti əzib döşəməyə atmışdı; gəzinir, papiros çəkirdi. Ceyhun təəccüblə atasına baxdı.
– Haramzada! – Salman açıldı. – Görürsən, bu çörəyi dizinin üstündə olanı. Kül başına, ay Salman, gör nə günə qalmısan ki, dünən yumurtadan çıxan cücə sənə cip-cip öyrədir.
– Sakit ol, Salman!.. Elmdir bu, belə şeylərdən sarı…
– Qələt eləyir, hər kim də eləsə, gərək Orxan eləməyə idi!..
– O yazıq elə bir şey deməyib axı sənin barəndə.
– Necə deməyib? Sən də qəribə adamsan! Özün oxudun ki! Necə yəni, “Professor Salman Qurbanzadənin bu barədəki bir sıra fikirləri ilə razılaşmaq mümkün deyil!” Mümkün deyil, ha! Bunun ədasına bax, yazısına bax…
– Sən nahaq yerə bu qədər hövsələsizlik eləyirsən.
– Hövsələdən çıxmayım, neyləyim? Mənim öz aspirantım, öz tələbəmdir axı o! Gözündən gəlsin ona çəkdiyim zəhmətlər, gözündən gəlsin! Başqası desəydi məni yandırmazdı, ancaq bu, adamı çalın-çarpaz yandırır, Nadirə!..
Salman içəridə duruş gətirə bilmədi, elə bil, divarlar üstünə yeriyirdi. O, balkona çıxdı, məhəccərə söykənib aşağı baxdı. Yadına bir şərq hekayəsi düşdü…
Qədimlərdə, hansı şəhərdəsə, ağ saçlı, müdrik bir alim yaşayırmış. Alim biliyini, gücünü, ağlını fərasətli tələbəsindən əsirgəmir, onu oxudurmuş. Günlərin birində, necə olursa, məmləkətin padşahının o qocaman alimə qəzəbi tutur, əmr verir ki, onu şəhərin böyük meydanına çəksinlər, daş-qalaq eləsinlər. Əmrə görə bütün şəhər əhli ona bir daş atmalı imiş. Kim atmasaymış, dar ağacından asılacaqmış.
Can şirindir, yetən o qoca alimə bir daş atır. Alim dinmir, haray-həşir qoparmır.
Gözünün biri çıxır, o, məğrurluqla susur. Başı yarılır, cınqırını da çıxarmır. Bu ara onun otuz il dərs dediyi tələbə gəlir. Padşah öz taxtından, müəllim isə daş-kəsək arasından ona baxır. Tələbə odla su arasında qalır.. Vursun, necə vursun, axı onun sevimli müəllimidir. Vurmasın, necə vurmasın, padşah o saat dar ağacından asdıracaqdı. O, çox fıkirləşir, axır naəlac qalıb əyilir, yerdən bir qum dənəsi götürüb, yavaşca öz müəlliminə sarı atır. Bu dəm bayaqdan məğrur-məğrur susan o müdrik qoca dəhşətlə elə qışqırır ki, padşah taxtında, adamlar isə meydanda sarsılırlar. Hamı təəccüb eləyir; nə oldu ki, o belə qışqırdı? Padşah əlini qaldırır, meydana sükut çökür.
Padşah yarımcan qocanı yaxına gətirib soruşur ki, ey qoca, sənə nə oldu belə qışqırdın? Axı bayaqdan susurdun!..
Qoca əli ilə gözünün üstünü örtən qanı silib deyir:
– Bax, o başını aşağı salıb dayanan adam mənim tələbəmdir. Mən ona otuz il dərs demişəm. Bayaqdan məni tanımayanlar, yaxşılığımı görməyənlər daş atırdılar, dözürdüm. O – mənim sevimli tələbəm isə mənə daş atmadı, qum dənəsi atdı, xırdaca bir qum dənəsi!.. O qum dənəsi mənim ürəyimə dəydi, canımı yandırdı… Məni daş-kəsək öldürməzdi, ancaq, o qum dənəsi öldürəcəkdir!..
Salman indi özünü o qoca alimə oxşadırdı. Orxan – tələbəsi ona “qum dənəsi” atmışdı. Amma qum dənəsi necə də ağrıdırdı!..
Salman hövlnak içəri cumdu:
– Alçaq! Bu saat sənə bir toy tutum ki!.. – deyə telefonun üstünə yeridi.
Nadirə həyəcanla ayağa qalxıb:
– Salman! – deyə qışqırdı. Onun qolundan tutanda Salman Nadirənin sinəsinə axıb düşdü.
– Salman, Salman, sənə nə oldu? – Cavab gəlmədi.
Nadirə Ceyhunla köməkləşib, onu divana uzatdı. Salman:
– Ürəyim!.. – deyib zarıdı.
– Tez doktor çağır, Ceyhun!
Ceyhun ikinci mərtəbəyə düşdü, birotaqlı mənzildə tək yaşayan həkimə xəbər verdi. Qayıdanda təzə qonşuları – eynəkli arvad qapını aralayıb Ceyhundan soruşdu.
– Nə olub sizdə?
– Heç, atamın ürəyi qısılıb.
O:
– H…ə?! – deyib başını dala çəkdi.
Həkim tez gəldi. Salmanın nəbzini yoxladı, qoluna iynə vurdu, haçandan-haçana kişinin halı yaxşılaşdı.
– Nə üstə əsəbləşib? – deyə həkim soruşdu. Nadirə özünü eşitməzliyə vurdu. Həkim professorun nəbzini əlindən buraxmayaraq:
– Siz gərək bunu əsəbləşdirməyəsiniz! – dedi.
– Biz əsəbləşdirmirik, doktor. – Nadirə fikirli-fikirli dilləndi.
– Bəs kim əsəbləşdirir? Ceyhun astaca cavab verdi:
– Qəzetdə tənqid ediblər…
Həkimi gülmək tutdu. Onun gülüşünə Salman da gözünü açdı. Həkim dedi:
– Qardaş, sən hər şey üstə axı niyə dilxor olursan? Hələ de görüm aşağıdan tənqiddi, ya yuxarıdan?
Qonşu həkimin zarafatcıllığına bələd olan Nadirə gülümsündü; onun ən yaxşı dərmanı lətifələr, məzəli söhbətlər idi. Nadirə dedi:
– Aşağıdandı, öz tələbəsidi.
Həkim əlini yellətdi:
– Eh, onda lap boş şeydi, mənim canım üçün. Lap boşdan da boşdu. Bu aşağıdan tənqid, yuxarıdan tənqid əhvalatını bilirsiniz? Yox! Məzəli əhvalatdır, Salman qardaş, lap səninçün deyiblər, mənim canım üçün. Hə, biri dissertasiya yazırmış. Siz məndən yaxşı bilərsiz, indi moddu axı, az qala hər şeydən dissertasiya yazırlar. O kişinin də mövzusu tənqid və özünütənqid məsələsi imiş… Dissertant tənqidin bütün variantlarını öyrənirmiş… Bir gün arvadı soruşur ki, ay kişi, sən ki, bu tənqidnən məşğulsan, de görüm aşağıdan tənqid nədi, yuxarıdan tənqid nədi? Kişi fikrə gedir, sonra izah eləyir, ancaq çox qəliz çıxır, arvad başa düşmür. Kişi naçar qalıb arvada əyani surətdə anlatmaq istəyir. Deyir, arvad, düş aşağı, həyətdən bir daş götür, mənə sarı at, balkona. Arvad elə də eləyir. Balaca bir daş götürüb atır, daş üçüncü mərtəbədən qayıdıb düşür arvadın öz başına. Əri deyir:
– Bax, bu aşağıdan tənqiddi.
Sonra kişi balkondan kibrit qutusunu arvadına sarı atır. O da gedir düz arvadın başına düşür:
– Bax, bu da yuxarıdan tənqiddi!.. Yəni hər iki halda – kötək aşağıdakının başına dəyir.
Onlar güldülər. Həkimin bu söhbəti professorun da könlünü açdı… Bir az sonra divanda uzanmış ərinə baxan Nadirənin ürəyini müdhiş, üzüntülü bir hiss sıxmağa başladı.
Həkim əlini yellətdi:
– Eh, onda heç hirslənməyə dəyməz, sən sevinməlisən, fəxr etməlisən ki, belə tələbə yetişdirmisən.
SƏKKİZİNCİ FƏSİL
Orxan bu zaman alimlər evindəki geniş mənzilinin aynəbəndində oturub, sahildən xeyli aralı lövbər salıb dayanmış, işıqları yanan gəmiyə tamaşa edirdi. O, həmişə burada, qaranlıqda əyləşib, düşünməyi xoşlardı. İşləyib yorulanda yazı masasının arxasından durar, aynabəndə çıxıb bir papiros yandırar, tüstülədə-tüstülədə dənizin gecə mənzərəsinə baxıb həyat haqqında, tanıdığı-bildiyi adamlar haqqında, yazdığı əsər haqqında xəyala dalardı. Bu mənzili ona keçən il vermişdilər. Anası, bacıları şəhərdən kənardakı bağlı-bağatlı qəsəbədə, ata-baba mülklərində yaşayırdılar. Yol üç-dörd saat vaxtını alırdı deyə o, evlərinə gedib-gəlmirdi. Buraya köçənə qədər subay dayısından qalma otaqda gün keçirmişdi. Təzə mənzilinə yığışanda kitablarından və bircə dəst təmiz yorğan-döşəkdən savayı gözə dəyən bir şeyi yox idi. Orxanın evinə mübarəkbadlığa gələn iş yoldaşları iri otaqları bomboş görəndə çiyinlərini çəkib, qaşlarını dartmışdılar.
Qonaqları gülərüzlə qarşılayan anası Şirin arvad irəli çıxıb:
– Bizim Orxanın bu kasıb evinə xoş gəlibsiniz– deyəndə professor Salman Qurbanzadə tələbəsinin zəngin, nəfıs kitablarla dolu kitabxanasını göstərib:
– Kasıb niyə olur, ay bacı? – demişdi. – Bəs bunlar var-dövlət deyil?!
– Var-dövlətin ən yaxşısı budur, ana, – deyə Orxan da sözə qarışmışdı.
Bir azdan yemişdilər, içmişdilər, içəndən sonra ehtiyat edib professorun yanında artıq-əskik danışmaqdan qorxanların da dili açılmışdı. Hələ ağız-ağıza verib “Şəbi-hicran”ı da oxumuşdular; -Orxanın dostu, onun şadlıq günündə hamıdan çox sevinən Cəfər məclisin şirin yerində ayağa qalxıb elə buradaca düzəltdiyi bir lətifəni söyləmişdi:
– Bu lətifəni elə “Alimlər evi”nin astanasına ayaq basanda quraşdırmışam. Bir alimə deyirlər ki, gəl sənə “Alimlər evi”ndə mənzil verək. Deyir, yox, getmərəm. Soruşurlar: niyə axı? Cavab verir ki, bir azdan o alimlər evinin birinci mərtəbəsinin divarları ağ xatirə lövhəsi ilə dolacaq, bizim üçün heç yer də qalmayacaq. Bəs biz öləndə xatirə lövhəmizi hara vuracaqlar?
Gülmüşdülər.
Şadlıq, sevinc dolu o gecənin xoş təəssüratı içərisində təkcə Gülalının qara, uzun sifəti, nəsə daxili bir narahatlıqla, qara muncuq kimi dərinlikdə dəbərən gözləri Orxanın yadında ayrıca qalmışdı.
– “Niyə rəngin elə qaradı, Gülalı?” – deyə Orxan bu sakit aprel axşamında bütün varlığı ilə qarşısında canlanan Gülalı ilə səssiz bir həsbi-hala girişmişdi.
“– Anadan belə doğulmuşam”.
“– Yox, inanmıram, mənə elə gəlir ki, ürəyinin qarasıdı, çıxıb üzünə”.
“– Sən diliacısan, Orxan”.
“– Həqiqət deyən dil həmişə acı olur…”
“– Biz axı bir yerliyik, Orxan…”
“– Bəzən səninlə bir yerli olduğum üçün də xəcalət çəkirəm”.
“– Niyə, Orxan? Oğruyam, əyriyəm, nəyəm?”
“– Sənin qanında qurd var, Gülalı…”
Gülalının qaranlıqda gözləri işım-işım işıldadı:
“– Yox, Orxan, sən səhv eləyirsən…”
“– Var, Gülalı. O qurdu doktor görə bilməz. O adi qurd deyil, xəbislik, paxıllıqdır qurdun adı!”
Elə bil Orxanın ürəyində dediyi bu son sözlər Gülalının xəyalını məhv elədi, o harasa çəkilib getdi, cavab verə bilmədiyi üçün getdi. Yenə məclis Orxanın gözlərinin qabağında canlandı.
Professor şən-şən deyirdi:
– İndi Orxanı evləndirmək gərəkdir. Vaxtıdır.
– Hə, hə, dilinə qurban, ay qardaş, – deyə Şirin arvad aşağı başdan dillənmişdi, – mən də intizardan qurtarardım. Yoxsa haçanacan bu qədər yolu gedib-gələcəyəm, bunun pal-paltarını yuyacağam, ev-eşiyini təmizləyəcəyəm?
– Yox, gərək mütləq evlənsin! – deyən professorun səsindəki qətiyyət Orxanı sanki xəyaldan ayırdı. Məqaləsi yadına düşdü. Bu gün qəzetdə çıxan məqaləsi. Bir papiros yandırdı: “Görəsən, professor məqaləni oxudu? Oxuyar. Tənqidim xoşuna gələcəkmi? Mən düzünü demişəm… O boyda adam belə xırda tənqiddən inciyərmi? Yox, inciməz!”
Onlar on ilə yaxın idi ki, tanışdılar. Salman Orxanın universitetdə müəllimi olmuşdu, institutda elmi rəhbəri. Bu illər ərzində aralarında narazılıq baş verməmişdi. Tək bircə dəfə rəy üstə Orxan professorun xətrinə dəymiş, dediyini eləməmişdi: Orxan məqalə yazmışdı, məcmuədə çap olunması üçün rəy lazım idi. Professor özü razılıq vermişdi, məqalənin ora-burasına baxıb demişdi:
– Orxan, mənim indi heç vaxtım yoxdur. Özün otur məqalən haqda balaca bir rəy yaz, gətir, qol çəkim. Onsuz da bilirəm sən yaxşı məqalə yazacaqsan.
Orxan heyrətlə:
– Nə danışırsınız, professor? – deyə dillənmişdi, – mən özüm haqqımda rəy yazım?
– Özün haqqında yox, məqalən haqqında.
– Nə fərqi, yenə özüm barədə yazmaq kimi bir şeydi. Bu mənim üçün çətin olar, professor, mən bunu eləyə bilmərəm.
– Niyə? Mənim dilimdən yazacaqsan da.
– Əlim gəlməz, professor.
Orxan o rəyi yazmamışdı, məqalə isə üç ay gecikmişdi.
Hava soyumuşdu. Dənizdən rütubətli yel əsməyə başlamışdı. Orxan qolunun tüklərinin biz-biz durduğunu hiss eləyib ayağa qalxdı, evə keçib işığı yandırdı. Səliqə-səhman, stolun üstündəki güldana qoyulmuş həmişəbahar gülünün dəstəsi Şirin arvadın bu gün buraya gəldiyini xəbər verirdi.
Orxan üç bacının tək qardaşı idi. Qızlarının üçünü də böyüdüb ər evinə köçürən Həsən kişi ilə Şirin arvad bütün ümidlərini Orxana bağlamışdılar.
Oğul toyu görmək qocaların yeganə arzusu idi. Orxan isə, necə deyərlər, çörəyini-suyunu götürüb elmin dalınca düşmüşdü, evlənmək fıkrini, deyəsən, yadından çıxarmışdı.
Şirin arvad onu hələ tələbə ikən evləndirmək, halal süd əmmişlərdən birinə bənd eləyib “uşağın” əl-ayağını bir yerə yığmaq istəmişdi. Ancaq Orxan ipə-sapa yatmamışdı: “Məktəbi bitirəndən sonra, – deyə fikrini bildirmişdi. – Hələ ələ baxıram, özümü saxlayırsınız bəs deyil, üstəlik arvadımı da sizə yük eləyim?!”. Vaxt dolanmış, o, məktəbi də bitirmişdi. Bu vaxt ayrı bəhanə gətirmişdi: “Aspiranturanı qurtarmasam evlənməyəcəyəm!”
– Ay başına dönüm, bu qədər də oxumaq olar? On beş ildi oxuyursan, hələ köçünü bir yerə çıxarmayıbsan. İndi də gərək filan qədər gözüyün qarasını tökəsən? – deyə səbri tükənmiş ana söylənmiş, dözməkdən qeyri bir çarə görməmişdi. İndi Orxan il yarımdan çoxdu müdafiə eləmişdi, maaşı çoxalmışdı, təzə ev almışdı. – Hə, tay indi nə deyirsən, ay ömrüm-günüm? – deyə ana tez-tez xəbər alırdı– yoxsa yenə oxumaq fıkrin var?”
Orxan gülə-gülə başını tərpədirdi.
Şirin arvad ayda dörd dəfə – bazar günləri elektrik qatarı ilə qəsəbədən şəhərə, oğlunun yanına gələrdi. Pal-paltarını yuyardı, evi silib-süpürərdi, isti xörək və Həsən kişinin həyətdə əkib-becərdiyi güllərdən bir dəstə oğlu üçün gətirərdi. İlin o fəsli yox idi ki, onların bağçasında gül olmasın. Bütün şəhərdə Həsən kişinin gülləri məşhur idi. Neçə dəfə bu sakit allı-güllü bağça haqqında, gül vurğunu Həsən kişi haqqında qəzetlərdə yazmışdılar.
Bəli, Şirin arvad hər gələndə oğlu üçün bir dəstə gül gətirərdi. Nə qədər qəribə olsa da, ona elə gəlirdi ki, bir gün bu güllər oğlunun istəklisinə qismət olacaq. O bu hissini heç vaxt Orxana deməmişdi, ancaq ürəyinin dərinliklərində bunun gec-tez doğru olacağına inanmışdı.
Bu gün səhər arvad içəri girəndə oğlunu şad görüb zənnlə, fəhmlə ona baxdı: “Dinmə, deyəsən, uşağımda iş var. Deyəsən, daşı ətəyindən töküb”, – deyə düşünən ana, Orxanı bir də təpədən dırnağa süzüb soruşdu:
– Məni bu dəfə sevindirəcəksən, oğlum?
Orxan anasının hansı simə vurduğunu dərhal anlayıb, ciddi görkəm aldı.
– Kimdi, ay bala?
– Nə kimdi, ana?
– Deyirəm, yəni qız kimdi, kimlərdəndi? – deyə ana bu səfər naümid olacağından qorxurmuş kimi, ağır-ağır soruşdu.
– Qız nədi, ana? – Orxan özünü saxlaya bilməyib güldü. – Yuxu görübsən nədi, ay arvad?
– Tay yaxşı da, ürəyimizi üzmə görək, sən allah…
– Vallah, qız söhbəti-filan yoxdu.
– Tay nə oldu bu? – Ana doluxsundu:
– Elə deyirdin namızad olum, sonra… Namızad da oldun. Daha sözün nədi, ay qurban olum?
– Darıxma ana, hər şey düzələcək…
Orxan belə dedi, ancaq ürəyində bu sözləri ümid və intizarla yaşayan anaya təsəlli vermək məqsədilə söylədiyini anlayıb, ruhunda bir ağırlıq hiss elədi və özlüyündə: “Yox, heç nə düzəlməyəcək, ana, heç vaxt, heç nə düzəlməyəcək”, – dedi. Bu düşüncədən canı sıxıldı. Bir şöbədə işləsələr də, hər gün neçə dəfə üz-üzə, göz-gözə gəlsələr də Orxan öz gözəlliyi ilə onun nitqini lal eləyən, rahatlığını pozan, qayğısız-qüssəsiz həyatına şirin, əzablı bir ahəng verən Gülmirədən nə qədər uzaq olduğunu hər dəqiqə bütün dəhşətləri ilə anlayırdı. Anlayırdı və məyus olurdu. O bu duyğunu ürəyində boğmaq, məhv etmək istəyirdi. Lakin cidd-cəhdləri boşa çıxırdı, daha doğrusu, Orxan üçün yeni bir aləm açan, hər addımda həyatı əfsanəvi əsrarəngiz dona bürünmüş şəkildə ona sevdirən o qəribə hissi heç kəsə bildirmədən öz ürəyində yaşatmaq, onu qoruyub bəsləmək, gizli-gizli bu duyğu ilə fəxr etmək arzusu daha qüvvətli, daha əzəmətli idi. Gülmirə gözəl qadın idi, su zanbağı kimi ağ və zərifdi, onun məhəbbətini cavabsız da olsa, sinəsində gəzdirən hər kəs özünü bəxtiyar hiss etməyə bilməzdi. Lakin Gülmirə Orxan üçün öz təyyarəçi əri ilə buludlardan yuxarı, ulduzların yanında uçan əlçatmaz, ünyetməz bir səadət idi.
Orxan ah çəkib güldandakı güllərə baxdı, dəstəni nəzərləri ilə yoxladı, ən yaxşı, iri ləçəkləri əzilməmiş bir gülü iylədi və: “Bu – Gülmirənin…” – deyə pıçıldadı.
