Balaca şahzadə

Leon Vertə

Bu kitabı yaşlı adama həsr elədiyim üçün uşaqlardan məni bağışlamalarını xahiş edirəm. Haqq qazanmaq üçün deməliyəm: bu yaşlı adam mənim ən yaxşı dostumdur. Bundan əlavə: o, dünyada hər şeyi başa düşür, hətta uşaq kitablarını da. Bir də o, Fransada yaşayır, orada isə bu saat aclıqdır, soyuqdur. Onun təsəlliyə çox-çox ehtiyacı var. Əgər bunların hamısı mənə bəraət qazandırmırsa, onda bu kitabı həmin uşağa həsr eləyirəm ki, o, indi mənim yaşlı dostumdur. Axı bütün yaşlılar əvvəlcə uşaq olublar, amma bunu xatırlayan çox azdır. Deməli, ithafımı düzəldirəm:

uşaq vaxtlarındakı Leon Vertə

I

Altı yaşım olanda balta dəyməmiş meşədən danışan “Gerçək əhvalatlar” adlı bir kitabda əcaib şəkil gördüm. Bu şəkildə nəhəng bir əfi ilan yırtıcı heyvanı udurdu. Şəkil belə çəkilmişdi:

Kitabda yazılmışdı: “Əfi ovunu çeynəmədən, bütöv udur. Bundan sonra tərpənə bilmir, altı ay ‒ yediyi həzm olana qədər yatır”.

Mən macəra dolu cəngəllik həyatı barədə uzunuzadı düşünüb rəngli karandaşla özümün ilk şəklimi çəkdim. Bu mənim 1 nömrəli şəklim idi. Mən belə bir şey çəkmişdim:

Mən əsərimi böyüklərə göstərib vahiməli olub- olmadığını soruşdum.

‒ Şlyapa niyə vahiməli olur? ‒ deyə etiraz etdilər.

Lakin bu, şlyapa deyildi, fil udmuş əfi ilan idi. Onda mən yaşlılara aydın olsun deyə əfinin iç tərəfini də çəkdim. Axı böyüklərə gərək həmişə hər şeyi izah eləyəsən. Bu da mənim 2 nömrəli şəklim.

Yaşlılar mənə məsləhət gördülər ki, daha ilanı nə içindən, nə də çölündən çəkim. Bunun əvəzinə coğrafiya, tarix, hesab və yazı qaydaları ilə maraqlanım. Bax beləcə, hələ altı yaşımda ikən mən gözəl rəssamlıq sənətindən əl çəkdim. 1 və 2 nömrəli şəkillərlə uğursuzluğa düçar olub özümə inamı itirdim. Yaşlılar özləri heç vaxt bir şey başa düşmürlər, uşaqları isə elə hey hər şeyi onlara başa salmaq yorur.

Beləliklə, mən başqa peşə seçməli oldum, təyyarəçilik öyrəndim. Az qala bütün dünyanı dolanmışam. Coğrafiya, doğrudan da, mənim çox karıma gəldi. Mən Çini Arizonаdan bir baxışla ayırırdım. Gecə yolu azanda coğrafiyanı bilməyin xeyri çoxdur.

Mən öz həyatımda hər cür ciddi adamları çox görmüşəm. Yaşlılar arasında uzun müddət yaşamışam. Onları lap yaxından görmüşəm. Düzünü desəm, elə buna görə də onlar haqda yaxşı fikirdə deyiləm.

Mən başqalarına nisbətən ağıllı, qanacaqlı görünən bir yaşlıya rast gələndə 1 nömrəli şəklimi ‒ mən onu saxlamışdım, həmişə yanımda gəzdirirdim ‒ göstərirdim. Mən bu adamın həqiqətən bir şey anlayıb-anlamadığını bilmək istəyirdim. Amma hamısı belə cavab verirdi: “Bu, şlyapadır”. Mən də daha onlarla nə əfilər, nə cəngəlliklər, nə də ulduzlar haqqında danışırdım. Mən onların anlayışlarına alışmışdım. Mən onlarla bric və qolf oyunlarından söz açır, siyasət haqqında, qalstuklar barəsində söhbət eləyirdim. Belə ağıllı bir adamla tanış olduqları üçün yaşlılar da çox məmnun qalırdılar.

II

Mən tənha yaşayırdım, ürək açmalı bir adam yox idi. Altı il bundan qabaq çarəsiz qalıb Böyük səhraya enməyə məcbur oldum. Təyyarəmin motorunda nə isə sınmışdı. Yanımda nə mexanik, nə sərnişin var idi. Qərara aldım ki, çox çətin olsa da, təyyarəni özüm təmir eləyim. Mən ya motoru düzəltməli, ya da məhv olmalı idim. Su ehtiyatım bir həftəyə çətin çataydı.

Beləliklə, birinci gecə mən səhra qumları üstə yatdım, minlərlə mil ətrafda heç bir yaşayış yeri yox idi. Gəmidə qəzaya uğramış, dəryanın ortasında sal üstündə qalmış adam da mənim kimi yalqız olmazdı. Dan üzü incə bir səsə oyananda nə qədər təəccübləndiyimi təsəvvür eləyin. O dedi:

‒ Lütfən… mənə bir quzu şəkli çək.

‒ Nə?

‒ Quzu şəkli çək.

Mən yerimdən sıçradım, eynən başımın üstə ildırım çaxmışdı. Gözlərimi ovuşdurdum. Yan-yörəmə baxdım. Məni ciddi surətdə gözdən keçirən qəribə bir balaca adam gördüm. Bu onun sonralar çəkə bildiyim ən yaxşı şəklidir. Amma mənim şəklimdə o, əlbəttə, əslində olduğu kimi gözəl deyil. Bu mənim günahım deyil. Altı yaşım olanda böyüklər məni inandırmışdılar ki, məndən rəssam çıxmayacaq, mən də əfinin həm çölünü, həm də içini çəkməkdən başqa bir şey öyrənməmişdim.

Beləliklə, gözlərimi bərəldib bu qeyri-adi adama baxırdım. Unutmayın, mən insan məskənindən minlərlə mil uzaqda idim. Bununla belə, bu uşaq qətiyyən azmış, bərk yorulmuş, ya qorxmuş, yaxud da aclıqdan, susuzluqdan üzülmüş uşağa oxşamırdı. Onun görkəmindən heç demək olmazdı ki, insan ayağı dəyməyən səhrada dolaşan bu uşaq yurdundan, yuvasından uzaqlarda qalıb. Nəhayət, mənim dilim açıldı, soruşdum:

‒ Bəs… sən burda neyləyirsən?

O, yenə astadan və ciddi tərzdə xahiş elədi:

‒ Lütfən… quzu şəkli çək…

Bütün bunlar o qədər sirli, o qədər ağlasığmaz idi ki, mən boyun qaçıra bilmədim. Bu səhrada nə qədər mənasız olsa da, həyat tükdən asılı qalsa da, mən cibimdən bir vərəq kağız, bir də qələm çıxardım. Ancaq elə buradaca xatırladım ki, mən coğrafiyanı, tarixi, hesabı və yazı qaydalarını daha yaxşı öyrənmişəm, ona görə də uşağa dedim (hətta bir az acıqlı dedim) ki, şəkil çəkməyi bacarmıram. O cavab verdi:

‒ Nə olur-olsun. Quzu şəkli çək.

Mən ömrümdə heç vaxt quzu şəkli çəkmədiyimə görə əvvəlki iki şəklimdən birini təkrarladım, bacardığım bu idi ‒ ilanın xarici görünüşü.

‒ Yox, yox! İlan qarnında fil mənə lazım deyil! İlan çox qorxuludur, fil isə çox böyükdür. Mənim evimdə hər şey çox xırdadır, mənə quzu lazımdır. Quzu şəkli çək. ‒ Bunu eşidəndə çox təəccübləndim.

Mən şəkli çəkdim.

O, çəkdiyim şəklə diqqətlə baxıb dedi:

‒ Yox, bu quzu çox sısqadır. Başqasını çək.

Çəkdim.

Təzə dostum yüngülcə, iltifatla gülümsədi:

‒ Sən özün də görürsən, bu, quzu deyil: bu, qoçdur. Onun buynuzları var…

Mən ayrı cür çəkdim. Amma o bunu da qəbul eləmədi.

‒ Bu, çox qocadır. Mənə elə quzu lazımdır ki, çox yaşasın.

Burada səbir kasam daşdı: axı mən motoru tez söküb düzəltməli idim, ona görə də bunu cızmaqara eləyib uşağa dedim:

‒ Bu da yeşik. Sən istədiyin quzu onun içindədir.

Mənim tələbkar hakimimin eyni açılanda heyrətə gəldim.

‒ Bu, yaxşı oldu. Sən necə bilirsən, bu quzuya çoxmu ot lazımdır?

‒ Necə məgər?

‒ Axı mənim evimdə hər şey çox azdır…

‒ Ona yetər. Mən sənə lap balaca quzu verirəm.

O, başını əyib şəkli gözdən keçirə-keçirə dedi:

‒ Çox da balaca deyil… Bir bax! O, yuxuya getdi…

Balaca şahzadə ilə mən belə tanış oldum.

III

Onun haradan gəldiyini mən gec öyrəndim. Balaca şahzadə sualları dolu kimi yağdırır, amma mən bir şey soruşanda özünü eşitməzliyə vururdu. Yavaş-yavaş, ötəri deyilmiş sözlərdən hər şey mənə aydınlaşdı. O, ilk dəfə təyyarəmi görəndə (təyyarənin şəklini çəkməyəcəyəm, onsuz da çəkə bilmirəm) soruşdu:

‒ Bu nə olan şeydir?

‒ Şey deyil. Bu, təyyarədir. Mənim təyyarəm. O uçur.

Mən öyünə-öyünə izah elədim ki, uçmağı bacarıram. Bunu eşidəndə o dedi:

‒ Necə?! Sən göydən düşmüsən?

‒ Bəli, ‒ təvazökarlıqla cavab verdim.

‒ Maraqlıdır…

Balaca şahzadə elə qəhqəhə çəkdi ki, acığım tutdu: xoşlayıram ki, mənim fəlakətimə ciddi yanaşsınlar. Sonra o əlavə elədi:

‒ Deməli, sən də göydən gəlmisən. Bəs hansı planetdən?

“Onun buraya, səhraya belə qaibanə gəlişi indi aydın oldu”, ‒ deyə düşündüm və açıqca soruşdum:

‒ Sən bura ayrı planetdən düşmüsən?

Amma o cavab vermədi. Təyyarəyə baxa-baxa başını buladı:

‒ Bunda sən uzaqdan uçub gələ bilməzdin…

Sonra nə barədə isə uzun müddət düşündü və mənim quzumu cibindən çıxarıb bu sərvətin tamaşasına daldı.

“Ayrı planetlər” barəsində bu yarımçıq etirafın məni necə maraqlandırdığını təsəvvür eləyə bilməzsiniz. Mən daha çox bilməyə can atdım.

‒ Balaca, sən haradan gəlmisən? Sənin evin haradadır? Sən mənim quzumu hara aparmaq istəyirsən?

O, xəyal içində bir müddət susub sonra dedi:

‒ Mənə yeşik verməkdə çox yaxşı iş gördün. Quzu gecələr orda yatacaq.

‒ Əlbəttə. Əgər sən ağıllı olsan, mən sənə ip verərəm, gündüzlər onu bağlayarsan. Çomaq da verərəm.

Balaca şahzadə qaşqabağını tökdü:

‒ Bağlamaq? O nə üçün?

‒ Sən onu bağlamasan, baş götürüb gedər, azar.

Bu zaman dostum yenə qəhqəhə çəkib güldü:

‒ O hara gedə bilər?

‒ Getməyə az yer var? Yolu qatıb qabağına hara gəldi gedər.

Onda Balaca şahzadə ciddi dedi:

‒ Burası qorxulu deyil, mənim yerim çox balacadır.

Sonra məyus-məyus əlavə elədi:

‒ Əgər düz getsə, çox uzaq gedə bilməz…

IV

Beləliklə, mən daha bir mühüm şeyi öyrəndim: onun doğma planeti vur-tut bir ev böyüklükdədir.

Həm də bu məni bir elə heyrətləndirmədi. Mən bilirdim ki, Yer, Yupiter, Mars, Venera kimi böyük planetlərdən savayı, yüzlərlə başqaları da var; bunların içində elə xırdaları var ki, onları teleskopla da seçmək olmur. Astronom belə kiçik planetləri kəşf edəndə ona ad deyil, adicə nömrə verir, məsələn: 3251-ci asteroid.

Balaca şahzadənin “V-612 asteroidi” planetindən gəldiyini ehtimal etməyə xeyli əsasım vardı. Bu asteroidi yalnız bir dəfə, 1909-cu ildə türk astronomu teleskopdan görmüşdü. Astronom o zaman öz gözəl kəşfi haqqında beynəlxalq astronomiya konqresində məlumat vermiş, ancaq heç kəs ona inanmamışdı, özü də ona görə ki, əynində türk libası vardı. Bu yaşlı camaat belədir.

V-612 asteroidinin bəxtindən Türkiyə sultanı öz təbəələrini ölüm cəzası ilə qorxudaraq onlara Avropa paltarı geymək əmri verdi. Astronom öz kəşfi haqqında 1920-ci ildə yenidən məlumat verdi. Bu dəfə o, son moda ilə geyinmişdi, ona görə də hamı onunla razılaşdı.

Mən ancaq yaşlılara görə V-612 asteroidi haqqında belə müfəssəl danışdım, hətta onun nömrəsini də bildirdim. Yaşlılar rəqəmi çox sevirlər. Onlara mənim təzə bir dostum barəsində danışanda heç vaxt əsas məsələ haqqında bir şey soruşmazlar. Heç vaxt deməzlər: “Onun səsi necədir? O hansı oyunları xoşlayır? O, kəpənək tuturmu?” Soruşarlar: “Neçə yaşı var? Çəkisi nə qədərdir? Atası nə qədər qazanır?” Bundan sonra elə bilərlər ki, adamı tanıdılar. Yaşlılara deyəndə ki, “Mən çəhrayı kərpicdən tikilmiş gözəl bir ev gördüm, pəncərələrində ətirşah, damında göyərçin vardı”, onlar heç vəchlə bu evi təsəvvürlərinə gətirə bilmirlər. Onlara demək lazımdır: “Mən yüz min franka başa gəlmiş bir ev gördüm”, bu zaman onlar heyrətlə çığırırlar: “Nə qiyamət evdir!”

Əgər onlara desən ki: “Balaca şahzadənin varlığını sübut edən dəlillər bunlardır: o, çox, çox qəşəng idi, o gülürdü, istəyirdi quzusu olsun. Kim quzu istəyirsə, deməli, o, sözsüz, yaşayır”. Əgər belə desən, yenə onlar çiyinlərini atıb sənə fərasətsiz uşağa baxdıqları kimi baxacaqlar. Əgər onlara “O, V-612 asteroid planetindən gəlmişdi” desən, bu onları inandırar, sənin də yaxan sual-cavabdan qurtarar. Bu yaşlılar belə adamlardır. Onlardan inciməyə dəyməz. Uşaqlar böyüklərə güzəştə getməlidirlər.

Ancaq biz, həyatın nə olduğunu başa düşən adamlar, əlbəttə, nömrələrə də, rəqəmlərə də gülürük! Mən bu povesti həvəslə sehrli nağıl kimi başlardım. Mən belə başlamaq istərdim:

“Biri vardı, biri yoxdu, balaca bir şahzadə vardı. O özündən bir balaca iri olan planetdə yaşayırdı, dosta çox ehtiyac duyurdu…” Həyatın nə olduğunu başa düşənlər dərhal görərdilər ki, bunların hamısı həqiqətdir.

Mən qətiyyən istəmirəm ki, kitabımı sadəcə əyləncə xatirinə oxusunlar. Mən öz balaca dostumu xatırlayanda ürəyim yaman sıxılır, onun haqqında danışanda da çətinlik çəkirəm. Onun öz quzusu ilə birlikdə məni tərk elədiyi vaxtdan altı il keçib. Mən onu unutmamaq üçün haqqında danışmağa çalışıram. Dostları unutmaq çox pis əməldir. Hər adamın dostu olmur. Mən rəqəmdən başqa bir şeylə maraqlanmayan yaşlılar kimi olmaqdan qorxuram. Mən həm də buna görə bir yeşik boya və rəngli karandaş almışam. Əgər bütün həyatım boyu, həm də altı yaşımda, içdən və çöldən bir əfi şəkli çəkmişəmsə, bu yaşda yenidən şəkil çəkməyə qayıtmaq o qədər də asan məsələ deyil! Əlbəttə, mən bacardıqca bənzətməyə çalışacağam. Ancaq buna nail olacağıma əmin deyiləm. Şəklin biri yaxşı olur, o biri isə zərrə qədər də oxşamır. Boy məsələsində həmçinin: şəklin birində şahzadə çox böyük, digərində isə hədsiz kiçik çıxır. Mən onun paltarının rəngini də pis xatırlayıram. Mən onu həm belə, həm elə, zənlə, birtəhər çəkmək istəyirəm. Nəhayət, hansısa başqa mühüm xırdalıqda da səhv eləyə bilərəm. Ancaq siz irad tutmayın. Dostum heç vaxt mənə bir şey deməmişdi. Bəlkə, o elə bilirmiş ki, mən də onun kimiyəm. Amma mən təəssüf ki, yeşiyin taxtaları arasından quzunu görməyi bacarmıram. Bəlkə, mən bir az yaşlılara bənzəyirəm. Yəqin, qocalıram.