Kitabı oku: «Duel», sayfa 2

– Heç kim yoxdur, əlahəzrət.

– Necə? Nə?

– Heç kim yoxdur, əlahəzrət.

– Yaxşı, get.

Məğrur-məğrur yanını basaraq, limonad köşkünə doğru addımladı. Samoylenko alaya komanda verirmiş kimi yüksək səslə piştaxta arxasındakı gürcü bəzək-düzəyi taxmış yəhudi qadına səsləndi:

– Zəhmət olmasa, bir bardaq soda!

II

Layevskinin Nadejda Fyodorovnanı sevməməyi ən çox da özünü bu yerdə büruzə verirdi: bu gənc qadının bütün sözləri, bütün davranışları ona saxta, süni təsir bağışlayır, Layevski məhəbbət və qadınlar haqqında bütün oxuduqlarına özündən, Nadejda Fyodorovna və onun ərindən daha yaxşı nümunə olmadığını fikirləşirdi.

Evə girəndə Nadejda Fyodorovna artıq geyinib-kecinmiş, saçları daranmış halda pəncərənin qabağında oturmuşdu. Qalın bir jurnalı vərəqləyərək qayğılı-qayğılı qəhvə içirdi. Layevski düşünüb qəhvə içməklə qayğılı sima arasında bir əlaqə tapa bilmədi. Bundan əlavə, otaqda Layevskidən savayı, kimsə olmadığı üçün saçını son dəblə daramağı da izafi əziyyət idi. Jurnal vərəqləməyi də süni təsir bağışlayırdı. Geyinib-daranmağını gözəl, jurnal vərəqləməyini isə bilgili görünmək üçün elədiyi açıq-aşkar bilinirdi.

Qadın:

– Bu gün üzməyə getsəm, qəbahət olmaz ki, yox?! – deyə soruşdu.

– Qəbahət niyə olsun axı?! Sən üzməyə getsən, dünya dağılmayacaq ki…

– Fikirləşdim ki, həkim hirslənib-eləyər, ona görə soruşdum.

– Elədirsə, get həkimin özündən soruş, mən həkim-zad deyiləm.

Layevskinin həmin gün Nadejda Fyorovnada ən çox xoşuna gəlməyən şey ağ, çılpaq boynu ilə ənsəsindəki hörüklər idi. Anna Kareninanın ərindən soyuyandan sonra ən çox ərinin qulaqlarından xoşu gəlmədiyini xatırlayıb düşündü: “Necə də doğru imiş!”

Bədəni əzgin idi, beyninin içində yorğunluq hiss edirdi. İş otağına keçib divana uzandı. Ağcaqanadlardan qorunmaq üçün üzünü dəsmalla örtdü. Yağışlı bir payız axşamında hey yol alıb gedən qatar kimi tənbəl, cansıxıcı düşüncələr uzanıb gedirdi.

Nadejda Fyodorovnaya və onun ərinə qarşı özünü günahkar hiss edirdi, ona elə gəlirdi ki, kişi onun ucbatından ölüb. Özəl həyatını, ali ideyalarını və iş mühitini də öz əllərilə dağıtmışdı. Qiymətini gec bildiyi bu şeylərin vəhşi türklərin və dayaz abazinlərin⁶ məskunlaşdığı bu sahillərdə deyil, operanın, teatrın, qəzetlərin, hər cür yaradıcı təfəkkürün mövcud olduğu şimalda var olduğuna, bu şeylərə yenidən ancaq quzeydə qovuşa biləcəyinə inanırdı. İnsan buralarda yox, ancaq orada özünü nəcib, bilgili, uca və təmiz saxlaya bilərdi. Özünü məqsədsiz adam olmaqda, yaşamına istiqamət verən düşüncələrinin olmamağında da günahkar hiss edirdi. Bunun nə demək olduğunu indi-indi anlayırdı. İki il əvvəl Nadejda Fyodorovnaya vurulmuş, həyatın boşluğundan, yeknəsəqliyindən qurtulmağın yeganə yolunu bu qadınla birləşməkdə, onunla bir yerdə Qafqaza getməkdə görmüşdü. İndi də inanırdı ki, özünə gərəkli olanı yalnız və yalnız Nadejda Fyodorovnanı tərk edib Peterburqa dönməklə əldə edə bilər.

Qanrılıb oturdu, dırnaqlarını gəmirərək:

– Qoyub qaçmaq lazımdır! Elə bu saat qaçmaq lazımdır! – deyə mızıldandı.

Xəyalında canlandırdığı tabloda səhər tezdən buxarlı gəmiyə minir, gəmidə qəlyanaltı edir, soyuq pivədən içir, göyərtədəki qadınlarla söhbətləşirdi. Sevastopola çatan kimi özünü ilk qatara atıb yola düşürdü. Və budur, azadlıq! Ard-arda sıralanan stansiyalar, get-gedə soyuyub-sərtləşən havalar, qayın və şam ağacları, nəhayət, Kursk, Moskva! Stansiya bufetlərində kələm borşu, qoyun ətindən şorba, nərə balığı, pivə… Qısası, bura artıq Asiya deyil, Rusiyadır, ana vətən Rusiya! Qatarda sərnişinlər ticarətdən, yeni müğənnilərdən, Fransa-Rusiya münasibətlərindən danışır; hər yerdə canlılıq, sivil, aydın, təptəzə bir həyat qaynayır… Bir az da, daha da sürətli! Sonda Nevski xiyabanı, Bolşaya Morskaya prospekti, bir vaxtlar tələbə yoldaşları ilə qaldığı Koven küçəsi, gümüşü, doğma göy üzü, çiskin yağmur, islanmış faytonçular…

Qonşu otaqdan kimsə səsləndi:

– İvan Andreyeviç, evdəsiniz?

Layevski cavab verdi:

– Evdəyəm, nə lazım idi?

– Sənədlər…

Başı gicəllənə-gicəllənə, tənbəl-tənbəl yerindən qalxdı, əsnədi, çəkələklərini sürütləyərək yan otağa keçdi. Küçədə, açıq pəncərənin qənşərində dayanan cavan iş yoldaşı sənədləri pəncərə taxtabəndinin üzərinə yayırdı.

Layevski yumşaq səslə:

– Bircə dəqiqə, əzizim, – deyib mürəkkəbqabını gətirməyə getdi.

Yenidən pəncərənin önünə qayıdanda kağızları oxumadan imzalayaraq:

– Çox istidir! – dedi.

– Elədir, İvan Andreyeviç. İşə gələcəksiniz?

– Çətin… Bir az kefim yerində deyil…Əzizim, Şeşkovskiyə çatdırarsınız ki, günortadan sonra ona baş çəkəcəyəm.

Məmur getdi. Layevski təzədən divana uzanıb düşüncələrə daldı.

“Hə, yüz ölçüb, bir biçib qərara gəlməliyəm. Əvvəla, çıxıb getməmişdən qabaq gərək bütün borclarımı bağlayam. İki min rubla yaxın borcum var, amma cibimdə qara qəpik də yoxdur. Əslində, bu çox da vacib deyil. Yarısını bir yolla tapıb, ödəyərəm, yarısını da Peterburqa qayıdandan sonra yollayaram. Əsas məsələ Nadejda Fyodorovnadır. Əvvəlcə gərək münasibətlərimizə bir aydınlıq gətirək, vacib olan budur!”

Bir az duruxduqdan sonra gedib Samoylenko ilə məsləhətləşməyin məqsədəuyğun olduğu qənaətinə gəldi.

“Yaxşısı, gedim yanına, ancaq bundan nə çıxacaq ki? Boş yerə yenə ona buduardan, qadınlardan, şərəfdən, ləyaqətdən dəm vuracağam. Başına çarə qılmaq, lənətlənmiş kimi bu cür əli-qolu bağlı yaşamaqdan xilas olmaq, özünü göz görə-görə məhv olmaqdan xilas etmək əvəzinə, şərəf-ləyaqətdən söz açarlarmı heç?! Başa düşmək lazımdır ki, belə yaşamaq alçaqlıqdır, özünə zülmdür, bu boyda məsələnin qabağında hər şey əhəmiyyətini itirir”.

Qanrılıb oturaraq mızıldandı:

– Yox, qaçmaq lazımdır, bu saat qaçmaq lazımdır!

Uğursuz sahil, yaxıcı isti, daim lal, daim tənha, başı dumanlı bənövşəyi dağların yeknəsəqliyi onu əhatəyə alıb ətalətə sürükləyirdi. Bəlkə də, istedadlı, zəkalı və xariqüladə adam idi, əgər burada – bu dəniz və dağların arasında qapanıb qalmasa, ondan bacarıqlı dövlət məmuru, yaxşı jurnalist, natiq, yaxud mömin, çalışqan bir adam çıxardı. Kim bilə bilər! Belə olan halda, şərəfdən, ləyaqətdən söz açmaq cəfəngiyyat deyildimi?! İlahi vergili, yaradıcı bir adam, məsələn, bir bəstəkar və ya bir rəssam, əsirlikdən xilas olmaq üçün divarları söküb, zindanbaşının əlindən qaçsa, buna ləyaqətsizlik demək olarmı?! O cür adamlar üçün belə vəziyyətdə hər şey könüllüdür.

Günorta saat ikidə Layevski və Nadejda Fyodorovna yemək süfrəsinə əyləşdi. Layevski aşpaz qadının pomidorlu düyü supu gətirdiyini görcək soruşdu:

– Elə hər gün eyni şey. Kələm borşu niyə bişirmirsiniz ki?

– Kələm yoxdur.

– Necə yəni yoxdur?! Samoylenkonun evində hər gün borş bişir, Marya Konstantinovnanın evində də həmişə kələm borşu tapmaq olur, amma niyəsə bircə elə mən hər dəfə bu yeməkfason bulaşıq suyunu içmək məcburiyyətində qalıram?! Olmaz ki belə, əzizim!

Çox ailədə olduğu kimi, əvvəllər Layevski ilə Nadejda Fyodorovnanın da heç bir yeməyi dava-şavasız, səs-küysüz ötüşməzdi, ancaq Layevski yanındakı qadını sevmədiyini anlayandan bəri hər şeyə dözməyə, onunla şirindilliklə, nəzakətlə, gülərək danışmağa çalışır, “əzizim, canım-gözüm” kimi sözlərlə ab-havanı yumşaldırdı.

Yenə gülümsəyərək:

– Şorba elə bil biyan kökünün suyu kimi dadır, – dedi.

Gülərüz görünməyə çalışsa da, çox davam gətirmədi:

– Çünki ev işlərilə maraqlanan yoxdur. Madam ki, xəstəsən, özünü büsbütün oxumağa həsr edirsən, onda qoy, mətbəx işlərini mən öhdəmə götürüm! – dedi.

Əvvəlki olsaydı, Nadejda Fyodorovna: “Yaxşı, elə olsun,” ya da: “Belə baxıram, məni aşpaz eləmək fikrin var?!” – kimi bir cavab verərdi. Amma indi Layevskiyə ürkək-ürkək baxaraq, üzü qızara-qızara qaldı.

Layevski yenə şəfqətlə soruşdu:

– Yaxşı, bu gün necə hiss edirsən özünü?

– Pis deyiləm, bir az əzginliyim var.

– Özünü qoru, əzizim, sənə görə əməlli-başlı narahatam.

Nadejda Fyodorovnanın bir xətəliyi olması dəqiq idi. Samoylenko bunun isitmə olduğunu söyləyərək, müalicə üçün kinin⁷ verirdi. Başqa bir həkim Ustimoviç isə onda qadın xəstəliyi aşkarlayıb isti sarğı tövsiyə etmişdi. Ustinoviç hündürboy, quru, zəif, adamayovuşmaz, gündüzlər çöl-bayıra çıxmayan, gecələr qamış çəliyini kürəyinə atıb buxtada təkbaşına öskürə-öskürə var-gəl edən bir adam idi.

Əvvəllər – Nadejda Fyodorovnanı sevdiyi vaxtlarda qadının xəstəliyinə acıyır, qayğılanırdı. Amma indi bu şeylər ona süni gəlirdi. Qadıncığazda isitmə əlamətləri peyda olandan sonra üzünün saralmış rəngi, bayğın baxışları, əsnəməyi, xəstəlik güc gələndə odeyalın altına girib yatmağı, belə vaxtlarda yetkin bir qadından çox uşağa bənzəməsi, otağın hərarəti, kəsif havası və bu kimi başqa şeylər evliliklə bağlı xəyallarını zədələyir, onu evlilikdən soyudurdu.

Aşpaz qadın Olqa ikinci yemək kimi Layevskiyə yumurtalı ispanaq, Nadejda Fyodorovnaya isə xəstə olduğu üçün südlü sıyıq gətirdi. Qadıncığaz bikef-bikef, əvvəlcə, sıyığı qaşıqladı, sonra ağzını hörtüldətdi. Layevskinin hirsindən başı qaşındı. Bu, adamı it yerinə qoymaq idi, amma özünə hirslənmək əvəzinə, onda bu hissi oyadan Nadejda Fyodorovnaya acığı tutdu. Aşiqlərin bəzən öz sevgililərini niyə öldürdüyünü indi daha yaxşı başa düşürdü. Düzdür, özü kimsəni öldürməzdi, amma hakimin yerində olsa, belə cinayət törətmiş adamı təmizə çıxarardı.

Yemək bitəndə:

– Merci⁸, canım-gözüm, – deyərək qadının alnından öpdü.

İş otağına keçib bir-iki dəqiqə o baş-bu başa var gəl etdi, çəkmələrinə çəpəki nəzər saldı, sonra divana oturub mızıldandı:

– Qaçmaq lazımdır! Münasibətlərimizə bir aydınlıq gətirib qaçmaq lazımdır!

Divana uzandı, yenidən Nadejda Fyodorovnanın ərinin ölümündə günahkar olduğunu fikirləşdi. Çəkmələrini geyinmək üçün arxası üstə yatıb, ayağını şaquli vəziyyətdə havada saxlayanda düşünürdü: “Bir insanı kimisə sevdiyinə, ya da birindən soyuduğuna görə günahlandırmaq ağılsızlıqdır. Çünki sevmək də, nifrət etmək də bizim əlimizdə deyil. Nadejda Fyodorovnanın ərinə gəldikdə isə, ola bilsin, onun ölümündə təqsirim var. Amma arvadına vurulmağımda, arvadının da məni sevməyində kim məni qınaya bilər ki?!”

Sonra ayağa qalxıb, furajkasını axtarıb-tapdı. Məmurların hər gün yığışıb vint⁹ oynadığı, soyuq pivə içdiyi yerə – iş yoldaşı Şeşkovskinin evinə yollandı. Yolda gedə-gedə düşünürdü: “Bu tərəddüdlə lap Hamletə oxşayıram. Ax…Şekspir hər şeyi necə də aydın görürmüş!”

III

Qəsəbədə subay adamların, əcnəbilərin nahar etməsi üçün uyğun bir yer olmadığından, Samoylenko evində stol açdırırdı. Bu söhbətin baş tutduğu əsnada evində təkcə iki nəfərə yemək verirdi. Bunlardan biri dəniz ilbizlərinin embriologiyasını tədqiq etmək məqsədi ilə Qara dəniz sahillərinə səfər etmiş gənc zooloq fon Koren, o biri isə müalicədə olan yaşlı dyakonun¹⁰ yerinə təyin olunmuş dyakon Pobedov idi. Pobedov ruhani seminariyasını bitirən kimi bura göndərilmişdi. Hər ikisi nahar və şam yeməyi üçün Samoylenkoya aylıq on iki rubl ödəyirdi. Samoylenko günorta saat iki radələrində onlara nahar vermək üçün vədələşmişdi.

Birinci fon Koren gəlmişdi. Qonaq otağında səssiz-səmirsiz oturub, yazı stolunun üstündən götürdüyü albomu açıb enli şalvarlı, silindr şlyapalı əcnəbi kişilərin, içinə halqa bərkidildiyi üçün tumanlarının ətəyi kilsə zəngi kimi açılan, başıyaylıqlı qadınların solğun fotoşəkillərini gözdən keçirirdi. Samoylenko fotoşəkillərdəki adamlardan çox azını xatırlayır, adını unutduğunu söylədikdən sonra:

– Ah, təsəvvür edə bilməzsiniz, necə zəkalı adam idi! – deyə əlavə edirdi.

Fon Koren alboma baxmağı yekunlaşdırdı, rəfdəki tapançanı götürdü, sol gözünü qıyaraq uzun müddət şahzadə Vorontsovun portretini nişan alıb durdu; aynanın qarşısına keçib əsmər üzünə, geniş alnına, zəncilərinki kimi qara-qıvırcıq saçlarına, İran xalısına bənzəyən, üstü iri-iri güllü, solğun qumaş köynəyinə, belini korsaj kimi dövrələyən kəmərinə uzun-uzadı tamaşa etdi. Görünür, aynada özünə baxmaq ona fotoşəkilləri nəzərdən keçirməkdən, qundağı işləməli tapança ilə oynamaqdan daha böyük zövq verirdi. Yaraşıqlı üzündən, səliqə ilə qırxılmış saqqalından, vücudunun sağlamlığını, bədən quruluşunun mütənasibliyini qabarıq gözə çarpdıran geniş çiyinlərindən məmnun görünürdü. Təkcə bunlardan yox, əyninə kip oturan kostyumundan, köynəyinin rənginə uyğun düşən qalstukundan, sarı ayaqqabılarından – hər şeyindən xoşhal idi.

Zooloqun başı albom vərəqləməyə, aynada özünə baxmağa qarışdığı vaxt Samoylenko yaxası-başı açıq, gödəkçəsiz-jiletsiz mətbəxdə – divanda oturaraq təlaşla, tər tökə-tökə salat, ədəva hazırlayır, səbzə üçün ət, xiyar, soğan doğrayır, ikidəbir masaların ətrafına dolanır, xidmətçiyə göz bərəldir, hədələyici him-cimlərini ona gah bıçaq, gah qaşıqla göstərirdi.

– Sirkəni ver! – Samoylenko səsləndi, – sirkə yox, başın batmasın, şey, zeytunyağını da, zeytunyağı… Harda qaldın, heyvan?

Səndələyən xidmətçi də qırıq səslə ona belə cavab verirdi:

– Yağ gətirirəm, əlahəzrət.

– Tez elə, gözünün qabağında şkafda yağı görmürsən? Daryaya denən, xiyar bardağına şüyüd doğrasın! Başa düşdün, şüyüd! Qaymağın ağzını ört, qanmaz, milçəklər daraşacaq!

Bağırtılarından bütün ev titrəyirdi. Saat ikiyə on-on beş dəqiqə qalmış dyakon gəlib çıxdı. Dyakon iyirmi iki yaşında, sısqa, uzunsaç, saqqalsız, bığ yeri təzəcə tərləmiş cavan oğlan idi. Həmin gün qonaq otağına girən kimi ikonanı görüb xaç çəkdi, gülümsəyərək əlini fon Korenə uzatdı. Zooloq soyuq tərzdə salamlaşıb soruşdu:

– Harda qalmısınız bayaqdan?

– Buxtada balıq tuturdum.

– Həə, belə de. Dyakon, belə baxıram, siz heç vaxt öz peşənizlə doğru-dürüst məşğul olmayacaqsınız.

Pobedov güldü, əlini ağ cübbəsinin dərin cibinə soxdu.

– İş qaçmır ki! Əvvəl-axır işlə də məşğul olacağıq da.

Zooloq köks ötürdü:

– Sizi çubuqla əməllicə əzişdirmək lazımdır.

Aradan on beş-iyirmi dəqiqə keçsə də, yeməyə çağıran yox idi. Xidmətçi mətbəxdən-zala, zaldan-mətbəxə qaçıb-qayıdır, Samoylenkonun bağırtıları ara vermirdi:

– Ora yox, masanın üstünə qoy! Əvvəl get yu, sonra gətir bunu! Al görüm!

Əməlli-başlı acmış dyakonla fon Koren hövsələsizliklə dabanlarını yerə vurmağa başladılar. Lap teatr lojalarındakı tamaşaçılara oxşayırdılar.

Nəhayət, yemək otağının qapısı açıldı, taqətsiz xidmətçi yeməyin hazır olduğunu xəbər verdi.

Yemək otağında onları qarşılayan Samoylenko mətbəxin boğucu havasından qızarmış, qan-tər içində idi. Əvvəlcə sərt baxışlarla ikisinə də baxdı, sonra şorba qazanının qapağını qaldırıb şorba çəkdi. Ancaq onların iştaha ilə yediyini, şorbanın dadından məmnun qaldığını gördükdən sonra xəfifcə köks ötürüb dərin kreslosuna yayxandı. Ağır-ağır özünə bir qədəh araq süzərək sağlıq dedi:

– Gənc nəslin şərəfinə!

Layevski ilə aralarındakı söhbətdən sonra kefi pozulmamışdı, amma sabahdan bəri ruhunun dərinliklərində bir ağırlıq hiss edirdi. Layevskiyə yazığı gəlirdi, ona kömək etmək istəyirdi, amma necə?!

Şorbaya girişməmişdən əvvəl qədəhi başına çəkdi, dərindən köks ötürüb dedi:

– Bu gün Vanya Layevskini gördüm. Maddi durumu bərbaddır, mənəvi cəhətdən də tamam çöküb. Acınacaqlı vəziyyətdədi.

Fon Koren:

– Rəhmin gəlməyə adam tapdın sən də! – deyə qarşılıq verdi, – bu sevimli cavan oğlanı dənizdə boğulan görsəm, çəliyimlə vurub bir az da dibə itələyərdim. Boğulsun, gəbərsin, cəhənnəmin dibinə batsın!

– Yox əşşi, sənin əlindən gəlməz.

Zooloq çiyin çəkdi:

– Niyə ki? Sənin kimi mənim də əlimdən xeyir əməllər gəlir.

Dyakon gülə-gülə soruşdu:

– Qəsdən dənizdə adam boğmaq xeyir əməldirmi?

– Layevski kimilərini, əlbəttə.

Samoylenko mövzunu dəyişmək istədi:

– Dovğada elə bil nəsə çatışmır.

Fon Koren danışığına davam etdi:

– Şübhəsiz ki, Layevski cəmiyyət üçün vəba toxumudur. Onu yox etmək bütün insanlığa xidmətdir.

– Yaxın tanışın haqqında bu cür sözlər danışmaq sənə başucalığı gətirməz. Nə vermisən ona, ala bilmirsən?

– Sən də bəsdir, doktor! Bu mikrobla nə alış-verişim ola bilər ki?! Hər qabağına çıxanı dost bilmək, yaxşıya, pisə fərq qoymamaq, icazə ver deyim ki, malı-mala qatmaqdır. Layevski adlı bu adam mənim gözümdə alçağın yekəsidir. Bunu onun özünə hiss etdirməkdən vicdanım zərrəcə narahat olmur! Amma belə bilməzdim, demək, sən onu öz yaxının hesab edirsən, istəyirsən, öpüşüb-qoxlaş onunla, bundan mənə nə?! Bir tərəfdən də, əgər onu özünə yaxın bilib Pobedovla, mənimlə bir tərəziyə qoyursansa, deməli biz səndən ötrü heç nəyik. Sənin insana qoyduğun xətir-hörmət elə bu qədərdir!