Kitabı oku: «Duel», sayfa 3

Samoylenko ikrahla üzünü turşudub mızıldandı:

– Kiməsə alçaq demək! Bu o qədər pis bir şeydir ki, söz tapa bilmirəm!

Fon Koren nitqinə davam etdi:

– İnsana işinə görə, əməlinə görə qiymət qoyular. Dyakon, mənə yaxşı-yaxşı qulaq asın və hökm çıxarın! Mən bu saat cənab Layevskinin Çin tapmacası kimi uzun əməllərinin hamısını sizin üçün aydınlaşdıracağam. Burada yaşadığı iki il deyil, amma o daha nələr eləmədi ki?! Barmaq qatlayaq: birincisi, kəndin camaatına vint oynamağı öyrətdi, iki il əvvəl buralarda heç kimin bu oyundan xəbəri yox idi, halbuki indi səhərin gözü açılandan gecənin bir aləminəcən hər kəs, hətta qadınlar da vint oynayır. İkincisi, camaatı pivə içməyə öyrəşdirdi. Kəndin camaatı cürbəcür araqlar haqqında bildiklərini ona borcludur. Nə necə?! Eləcə ki, Koşelov arağını 21 nömrəli Smirnovdan gözüyumulu ayırd edirlər. Üçüncüsü, əvvəllər burada başqalarının arvadları ilə oğrun-oğrun, gizlincə yatıb-dururdular, amma Layevski bu işdə də birinciliyi öhdəsinə götürüb, açıq-açığına başqasının arvadı ilə yaşayır. Dördüncüsü…

Fon Koren dovğa kasasının dibini siyirib, xidmətçiyə verdi, üzünü təzədən Pobedova çevirdi:

– Tanışlığımızın elə birinci ayında mən Layevskinin nə yuvanın quşu olduğunu başa düşmüşdüm. İkimiz də bura eyni vaxtda gəlmişik. Onun kimilər dostluğu, yoldaşlığı, əlbir bir iş görməyi çox xoşlayır, çünki vint oynamaqdan, yeyib-içməkdən ötrü adamın yan-yörəsində həmişə dost-tanışa ehtiyacı var. Bu boşboğazların gözü həmişə onları dinləyən adam axtarır. Əvvəl-əvvəl yoldaşlığımız oldu: hər gün qapımda bitir, çalışmağıma mane olur, hamının yanında yaşadığı qadından danışırdı. Hələ ilk gündən onun müdhiş yalançılığı məni heyrətə salmışdı. Bir dost kimi çox içməyinə, ifrat bədxərcliyi ucbatından boğazacan borca girməyinə, tənbəlliyinə, mütaliəsinin azlığına və əxlaqazidd davranışlarına görə ona təpinirdım. Suallarımın cavabında acı-acı gülümsəyərək: “Mən bədbəxt, fərasətsiz bir adamam”, ya da: “Bizim kimi kölələrdən nə istəyirsiniz, əzizim?!”, yaxud da: “Get-gedə zayımız çıxır…” kimi başqa bəhanə tapmayanda Oneginlə¹¹, Peçorinlə¹², Bayronun Qabililə, Bazarovla¹³ əlaqəli anlaşılmaz, rabitəsiz fikirlər sadalayaraq: “Bunlar bizim canı-qanı bir mənəvi atalarımızdır,” – deyərdi. Yəni belə çıxırdı ki, rəsmi dövlət zərflərinin həftələrlə bağlı saxlanılmasında, hər gün başqalarını içirməyində özü yox, bu bəxtsiz-talesiz adamlar: Onegin, Peçorin, Turgenev imiş günahkar. İçki düşkünlüyünün, tüfeyliliyinin məsuliyyəti sanki öz boynunda qalmırmış, hansısa naməlum boşluqlar imiş səbəbkar. Üstəlik: “Biz 1880-lərin adamları…”, “Biz quldarlıq dövrünün yarıyuxulu, sinirləri taqətdən düşmüş nəsli…”, “Sivilizasiya bizi korladı…” kimi sözlərlə hamımızı rəzil, yalançı, səfeh yerinə qoyub, bizi də öz günahlarına şərik edirdi. Xülasə, cənablar, belə başa düşürəm ki, Layevski kimi “böyük” şəxsiyyətin çöküşü də böyükdür, onun çöküşü, cəmiyyətə yadlaşması, əxlaqsızlığı, təbii, həm də tarixi hadisədir, bunun baş verməyinin qarşısını heç kim ala bilməzdi.” Müqəddəs” bir adam kimi Layevskinin ətəyindən öpmək lazımdır, çünki zəmanənin, ictimai şüurdakı təlatümlərin, atalar nəslinin qurbanıdır. Məmurlar, qadınlar onu dinləyəndə vəcdə gəlirdi. Uzun müddət kimə ürcah olduğumu kəsdirə bilmədim: bir həyasızamı, ya hiyləgərin, fırıldaqçının birinəmi?! Onun kimi dünyagörmüş, əlinə iki-üç kitab almış, durmadan əsil-kökdən dəm vuran həriflər özünü fövqəladə, ruhi qarışıqlığı olan bir adam kimi təqdim etməyin yolunu çox yaxşı bilirlər.

Samoylenko dözə bilmədi:

– Daha bəsdi! Onun kimi nəcib bir adam haqqında belə danışılmağına icazə verə bilmərəm!

Fon Koren soyuq-soyuq:

– Sözümü kəsmə, Aleksandr Davidıç, – dedi, – bunu da deyim, bitirirəm. Layevski çox bəsit varlıqdır. Deyimmi, necəsini? Səhər sübhdən çəkələk, dəniz vannası, çay, günortayacan yenə çəkələk, gəzinti, laqqırtı; saat ikidə çəkələk, nahar yeməyi və şərab, saat beşdə dəniz, çay və şərab, ardınca vint və boğazdan yuxarı boşboğazlıqlar, saat onda şam yeməyi, şərab; gecəyarısından sonra da la femme¹⁴ və yuxu… Onun həyatı qabıq altındakı yumurta sarısı kimi bunların arasına qısıtlanıb. Yerişi, oturuşu-duruşu, əsəbi, oxuyub-yazmağı, sevinci – onun bütün hərəkətləri ya qumarla, ya şərabla, ya da qadınla bağlıdır. Həyatında qadınlar əzici bir rol oynayıb. Hələ on üç yaşında aşiq olduğunu özü demişdi ki! Tələbə vaxtı – birinci kursda oxuyanda şəxsiyyətində xoş izlər buraxan bir qadınla yatıb-qalxırmış, musiqi bilgisini o qadına borcludur. İkinci kursda tanış olduğu bir fahişəni əxlaqsız həyatdan qurtarıb, özünə məşuqə edib. Altı ay birlikdə yaşadıqdan sonra qadın təzədən baş götürüb öz yuvasına qaçıb. Bu az iztirab çəkdirməyib Layevskiyə: yazıq bundan elə üzülüb ki, universiteti atıb, iki il əlini ağdan-qaraya vurmayıb. Amma bir tərəfdən də yaxşı olub. İşsiz-gücsüz evdə oturarkən dul bir qadınla tanış olur, qadın ona hüquq fakültəsini buraxıb, ədəbiyyat fakültəsinə girməyi tövsiyə edir. Elə bu cür də eləyir. Təhsilini bitirən kimi də indiki sevgilisi… nə idi adı… tanıyırsınız da, bu evli qadına vurulur, bir xam xəyalın dalınca durub Qafqaza gəlirlər. Sabah-birigün ondan da bezəcək, yeni bir xam xəyaldan ötrü qayıdıb Peterburqda lövbər salacaq.

Samoylenko zooloqa sərt-sərt baxaraq:

– Nə bilirsən? Bəlkə, yeməyinlə məşğul olasan? – dedi.

Masaya polyak sousunda bişirilmiş kefal gəldi. Samoylenko müştərilərinin boşqabına bütöv kefallar qoydu, öz əlilə üzərinə sous sıxdı. İki dəqiqə sükut oldu. Dyakon dilləndi:

– Qadın hər kəsin həyatında mühüm rol oynayır, bu qaçılmazdır.

– Amma hər şeyin də bir həddi var. Biz kişilər üçün qadın bir ana, bir qız övladı, bir bacı, bir ömür-gün yoldaşıdır, amma Layevskidən ötrü qadın ancaq məşuqədir. Qadınla bir yerdə yaşamaq onun yeganə xoşbəxtliyi, həyatının yeganə məqsədidir; onun bütün nəşəsinin, hüznünün, sıxıntısının, ümidsizliyinin səbəbi qadındır. Həyatı mənasızlaşıbsa, səbəb qadındır, üfüqdə yeni bir işıq, yeni bir ilğım işardısa, arxasında yenə bir qadın axtarmaq lazımdır. O yalnız qadın şəkillərindən, qadınlar haqqında yazılmış kitablardan zövq alır. Onun fikrinə qalsa, yaşadığımız çağ özümüzü unudub məhəbbətlə sərxoş ola bilmədiyimiz üçün qırxıncı, altmışıncı illərdən daha betərdir. Mənə elə gəlir ki, bu şəhvət düşkünlərinin kəllə sümüyünün altında beyinlərinin pozulmağına səbəb olan sarkoma¹⁵ növündən nəsə bir ur var. Adam içində oturanda Layevskiyə fikir verin, özünüz görəcəksiniz. Onun yanında ümumi mövzulardan, məsələn, hüceyrə quruluşundan, instinktlərdən söhbət düşəndə, bir küncə çəkilib mumlanır, heç kimə qulaq asmır, elə lal-dinməz oturur ki, görsən, inanmazsan. Fikrini soruşsanız, bunlar onun üçün əhəmiyyətsiz mövzulardır, önəmsizdir. Amma dişilərdən, erkəklərdən, məsələn, hörümçəklərin cütləşdikdən sonra dişisinin erkəyini yeməyindən söz düşəndə hərifin gözləri ay kimi parlayacaq, üzü qızaracaq, bir sözlə, elə bil cana gələcək. Ali, ya adi, fərq eləməz, onun düşüncələrinin ortaq nöqtəsi hər zaman eynidir. Yolda qabağına ulaq çıxsa: “Görəsən, eşşəklə dəvəni cütləşdirsən, nə əmələ gələr?” – deyə soruşacaq. Bunlar da bir yana, hələ yuxularını demirəm. Heç yuxularından danışıb sizə? Ah, heç soruşmayın da, hamısı qeyri-adi şeylərdir. Kişinin oğlu yuxuda gah ayla evləndirildiyini, gah dustaqxanada gitara ilə birgə yaşamağa məcbur edildiyini görür.

Dyakon ucadan qəhqəhə çəkdi. Samoylenko qaşlarını çatdı, gülməmək üçün zorla üz-gözünü turşutdu, ancaq özünü saxlaya bilməyib o da qəhqəhə ilə güldü.

Gözünün yaşını silə-silə:

– Yalan deyir, vallah, yalan danışır! – deyirdi.

IV

Dyakon hər şeyə gülərdi: gülməkdən partlayacaqmış kimi qarnını qucaqlayıb qəşş edərdi. Elə bil hər kəsdə gülünc bir şey tapıb ayama qoşmaq üçün adam içinə çıxırdı. Samoylenkoya tarantul¹⁶, xidmətçiyə də ördək adını taxmışdı. Bir dəfə Layevski ilə Nadejda Fyodorovna haqqında makaka¹⁷ demişdi, fon Koren bunu eşidəndə gülməkdən uğunub getmişdi. Gözləri ilə adamı yeyirdi, kimisə dinləyəndə kirpik çalmadan qulaq asırdı; gülmək üçün an güdür, şaqqanaq çəkməmişdən qabaq üzü gərginləşirdi.

Zooloq danışığını yekunlaşdırmamışdı, Dyakon gözlərini onun üzünə zilləyib səbrsizliklə gülünc nəsə deməyini gözləyirdi:

– Belə əxlaqsız, nəcabətsiz adamı gündüz vaxtı çıraqla gəzsəniz, tapa bilməzsiniz. Miskin, əfəl, lırt adamdır; ağlı da bütün günü yeyib-içib pərqu döşəkdə yatan, faytonçusu ilə oynaşan tacir arvadlarının ağlı ilə birdir.

Dyakon təzədən şaqqanaq çəkdi. Fon Koren:

– Dyakon, qurtarın da gülməyi, bu qədəri lap ağ oldu axı, – deyib tənbehlədi.

Dyakon gülməyini kəsdikdən sonra davam etdi:

– Hərif bu dərəcədə yolunu azmış, pozğun adam olmasaydı, özümü korluğa vurub, elədiklərinə göz yumardım. Qorxduğum odur ki, qadın məsələsində bu hərifdə şeytan tükü var, özü kimi miskin, pozğun adamlar da onu qaldırıb dağın təpəsinə qoymaqla Layevskini camaatın başına dərd edəcəklər. Azarları da son dərəcə yoluxucudur. Bayaq demişdim, görərsiniz, iki il keçməz, vint və pivə azarı bütün Qafqaz sahillərinin canına hopacaq. Camaatın, ələlxüsus, orta təbəqənin, oxumuş adamlara, ali təhsilə, kübar davranışa, bəlağətli danışığa necə hörmət qoyduğunu özünüz məndən yaxşı bilirsiniz. Layevski nə bayağılıq eləyir-eləsin, hamı onun düz elədiyinə, başqalarının da nümunə götürməli olduğuna inanacaq. Axı, canım, kişinin oğlu savad alıb, azad düşüncəlidir, universitet bitirib! Axı onun əsəb zəifliyi var, bəxtsiz-şanssız, zəmanənin qurbanı olan bir adamdı! Ona hər şey olar! Beləcə, heç kim onu heç nədə təqsirkar saymayacaq. Elə sevimli, istiqanlıdır ki, söz ola bilməz! Hər kəsə qarşı açıqfikirli, üzüyola, ünsiyyətcil, sadədil və təvazökardır. Kimin ürəyi istəyir, buyurub onunla içə bilər, aydan-çaydan söz salıb qeybət qıra bilər. Din və əxlaq məsələlərində camaat antropomorfizmə¹⁸ meyillidir. Hansı tanrıda öz zəif cəhətləri varsa, həmin tanrını daha çox sevirlər. İndi siz bir də Layevskini təsəvvür edin, görün ki, heyranların üzərində nə qədər güclü təsirə malikdir! Üstəlik də, mahir aktyor və fırıldaqçının yekəsidir! Camaatı barmağına necə dolamağı çox yaxşı bilir! Elə götürək sivilizasiya haqqında dediklərini. Sivilizasiyanın baş hərfindən xəbəri yoxdur, amma dediklərinə bir baxın: “Sivilizasiya bizi pozdu. Sivilizasiyanın nə olduğunu bilməyən ibtidai insanlara, təbiətin sadə övladlarına elə həsəd aparıram ki!” Bu sözlər gör heç ağzından əskik olurmu? Görən də elə bilər ki, bu cənab bir vaxtlar özünü bütün varlığı ilə sivilizasiyaya həsr edib, inkişafa, tərəqqiyə böyük töhfələr verib, sivilizasiyanı doğma övladı kimi bağrına basıb, sivilizasiya da ona “çox sağ ol” əvəzinə, xəyanət edib, müqəddəsi canından bezdirib. Elə bil Faustdur, ya ikinci Tolstoy. Şopenhauerə, Spenserə dünənki uşaq gözü ilə baxır, elə əda ilə danışır ki, elə bil Spenser bunun tay-tuşudur, uzaqdan əl eləyib: “Spenser, nə var, nə yox, qardaş?” – deməyə haqqı çatır. Spenserdən xəbəri yoxdur, amma di gəl, evindəki xanımı haqqında: “Spenseri oxuyub,” – deyə istehza ilə dodaq büzür. İndi işə bax ki, bu əclafa can-dildən qulaq asırlar. Heç kimin ağlına da gəlmir ki, bu şarlatan nəinki Spenser haqqında bu cür səs tonu ilə danışmağa layiq deyil, heç Spenserin ayağının tozu da ola bilməz. Yeganə məqsədi öz dayazlığını, əxlaq düşkünlüyünü ört-basdır etmək olan bu tiplər həmişə sivilizasiyaya, kultlara, özünü təsdiqləmiş adamlara palçıq atıb onları gözdən salmağa cəhd göstərir.

Zooloqa artıq hirslə deyil, təsdiqedərcəsinə baxan Samoylenko:

– Kolya, başa düşmürəm ki, nə istəyirsən o yazıqdan? O da hamı kimi adamdır, nə qədər desən, zəif cəhəti var. Amma zəmanənin düşüncəsi ilə ayaqlaşa bilir, vəzifəsini yerinə yetirir, vətəninə, ölkəsinə bir xeyri dəyir. Bundan on il qabaq, buralarda bir xəfiyyə vardı, çox kəlləli adam idi, o deyirdi ki…

Zooloq onun sözünü kəsdi:

– Yetər, bəsdir sən də! Vəzifəsini yerinə yetirir… Vəzifəsini yerinə yetirib neynəyir ki guya? O gəlib, nə dəyişib ki? Məmurlar daha insaflı, daha dürüst, daha xoşrəftar olublar məgər? Əksinə, ali təhsilli, ziyalı adam imici ilə onların əxlaqsızlığına bəraət qazandırmış oldu. Ancaq ayın iyirmisi – maaşlar verilən gün, işin qulpundan yapışır, başqa vaxt ayaqları çəkələkdə dolaşıb özünü elə minnətlə dartır ki, guya Qafqazda xidməti qulluqda olmaqla Rus hökumətinə böyük yaxşılıq eləyir. Aleksandr Davidıç, bax, qəti onu müdafiə etməyə çalışma! Səni də heç səmimi adam saymıram. Sən əgər onu, doğrudan, dost bilsəydin, onun bu şeylərinə birinci sən özün göz yummazdın, elə öz xeyrinə görə onu zərərsizləşdirməyə çalışardın.

– Necə ki?

– Zərərsizləşdirmək də. Madam ki, adamın düzəlməyinə ümid yoxdur, tək çarə onu zərərsizləşdirməyə qalır, – fon Koren bunu deyib barmağını boğazının çevrəsinə dolandırdı, – boğmaq da olar. Bu cür həm ümumun xeyrinə olar, həm özünün. Belələrini gərək mütləq öldürəsən!

Samoylenko ayağa qalxdı, zooloqun durğun, soyuq çöhrəsinə heyrətlə baxdı.

– Sən nə danışırsan?! Dyakon, bu nə deyir?! Ağlını itirib, ya nədi?!

– Yox, əşşi, mən demirəm ki, illah da edam edilsin. Təhlükə sübut olunsa, başqa yollar da fikirləşmək olar. Madam ki, yox edilməsi arzuolunan deyil, onda cəmiyyətdən kənarlaşdırılsın, imtiyazları əlindən alınıb icbari əməyə cəlb edilsin.

Samoylenko ürkmüş kimi oldu:

– Bir de görüm, ağzından çıxanı qulağın eşidir?

Dyakonun balqabaq dolmasını istiotsuz yediyini görüncə:

– İstiot səpin, istiot səpin! – deyə xəbərdarlıq etdi.

Zooloqa çevrildi:

– Sözüm nədə idi?! Hə… Sənin kimi ağıllı-başlı adama yaraşırmı bu sözlər? Dostumuzu – ləyaqətli, ziyalı bir adamı icbari əməyə cəlb etmək, eləmi?

– Ləyaqətlidir? Müqavimət göstərəcək? Onda qandal vurulsun!

Samoylenko artıq heç nə demirdi, barmaqlarını tərpətməklə kifayətlənirdi. Dyakon onun çaşqın üzünə baxaraq gülməyə başladı.

Zooloq:

– Artıq bu söhbəti yekunlaşdıraq, – dedi, – amma yaddan çıxartma, Aleksandr Davidıç, ibtidai insanlar yaşamaq uğrunda mübarizə apararkən, təbii seçmə¹⁹ yolu ilə Layevski kimilərdən qorunurdu. İndi yaşadığımız sivilizasiya həyat uğrunda mübarizə və təbii seçmə məsələsini yadırğayıb, biz fərdi şəkildə dayaz, mənfur adamları yox etmək qayğısına qalmalıyıq. Yoxsa Layevski kimilər çoxalsa, sivilizasiya ortadan qalxacaq, bəşəriyyət əsil-nəcabətini itirəcək, bunun məsuliyyəti də bizim üstümüzdə qalacaq.

– Əgər bundan ötrü kimlərisə asmaq, boğmaq lazımdırsa, yerin dibinə girsin sivilizasiya! Gəl mən də sənə bir şey deyim, sən çox bilgili, çox ağıllı adamsan, ölkəmiz səninlə fəxr edir, amma almanlar səni pozub. Bəli, bəli almanlar! Almanlar!

Samoylenko, Derptdə tibb fakültəsini bitirdikdən sonra tək-tük alman görmüş, almanca bircə kitab oxumamışdı. Bu illər ərzində belə qənaətə gəlmişdi ki, siyasətdə və elmdə bütün çirkinliklər almanlardan çıxır. Bu düşüncənin haradan əmələ gəldiyini özü də bilmirdi, amma bu qənaətinə möhkəm etiqad bəsləyirdi.

– Bəli, almanlar! – deyib xahiş etdi, – gəlin, gedib bir çay içək!

Üçü də birdən qalxdı, şlyapalarını geyinib bağçaya çıxdılar, saralmış ağcaqayın, armud və şabalıd ağaclarının kölgəliyində oturdular. Zooloqla Dyakon kiçik masanın yanındakı skamyada əyləşdilər, Samoylenko isə geniş arxalığı geriyə doğru əyilmiş həsir kresloya yayxandı. Xidmətçi çay, cem, bir şüşə də sirop gətirdi.

Hava çox isti idi, kölgədə ən azı otuz dərəcə hərarət vardı. Yaxıcı istidən, bürküdən nəinki tək bir yarpaq, hətta şabalıd ağacından sallanmış hörümçək də yerindən tərpənmirdi.

Dyakon masanın altından gitaranı götürdü, simlərini dınqıldadaraq incə səslə pəsdən bir avaz tutdu: “Ruhani məktəbinin müridləri durub meyxana qabağında…”

Amma istidən dərhal səsini kəsdi, alnının tərini sildi, mavi, qızğın göy üzünə baxdı.

Samoylenko yuxulamağa başladı. Bir anda bütün əzalarını saran günorta yuxusu, istilik, səssizlik onu elə bil sərxoş etmişdi, əməlli-başlı süst düşmüşdü. Yavaş-yavaş gözləri yumuldu, qolları boşaldı, başı sinəsinə düşdü. Yuxuya getməmişdən qabaq, həzin, ağlamsınan bir səslə: