Kitabı oku: «Çuğullar», sayfa 2
Tort və gül dəstəsi aldım. Satıcı dedi ki, Hollandiyadan təzə gətirmişik, lakin azacıq soluxmuşdu. Üstünə su çilətdirdim ki, təzə görünsün.
Axşam “Senyora” adlandırılan, kübar qadın obrazı yaradan iş yoldaşım aldığım gülləri xeyli iylədi, “siz centlmensiz” tərifini yağdırdı.
Üçümüz də yellənən stullara əyləşib gülümsədik, ortaya çay və peçenye gəldi. Düşündüm ki, arvadı senyora olanın əri senyor olar. Əri işləri barədə danışdı, adamların get-gedə dözülməz olmasından şikayətləndi, 60-cı illərin ədəbi proseslərindən, Yevtuşenko ilə yeyib-içməsindən, Axmatovanın həyatının son günlərində yatdığı sanatoriyaya getməsindən, apardığı gülləri titrəyən əlləri ilə necə alıb sinəsinin üstünə qoymasından, avtoqraf verməsindən, birinci əri Qumilyovla 1903-cü ildəki görüşünü necə müfəssəl təsvir etməsindən danışdı, fərəhləndi və o xatirələri hələ də ürəyində saxladığını dilə gətirdi. Qarşılarındakı cavan oğlansa məktəb illərindən, universitet auditoriyasından ağızdolusu gaplayıb dəcəl hərəkətlərini qəhrəmanlıq saydı, ər-arvad qaqqanaq çəkdi, bir-iki lətifə, hikmətli söz, köklüyün maddələr mübadiləsini pozması, Aydan gətirilən qumun yerli sementə qatılması ilə binaların Rixter cədvəlinin ən yüksək göstəricinə dözməsi, toyuğun balalarını qoruması ilə qadınların müdafiə instinktinin oxşarlığı, kinolardan parçalar söhbətə rəng qatdı, amma əsas gözlədiyim kübar qadının bilgilərini eşitmək idi.
Əri mədəniliyini nümayiş etdirib o biri otağa çəkildi və televizorun səsini artırdı ki, həyat yoldaşı ilə gənc əməkdaş arasındakı iş müzakirəsini eşitməsin, ən azından bu, kübar ailələrdə etikadan kənar sayılırdı.
Niyə onların“kübar ailə” çağırılmasını bilmirdim: mənzil adi mənzil, çarpayı eyni cür çarpayı, masa eyni masa, ayaqyolu da bizdəkindən. Ola bilsin ki, kübarlıq onların hərəkətlərində, danışıqlarında büruzə verirdi və anlaşıldı ki, yarıəcnəbi, yarıazərbaycanca danışmaq, ayağını ayağının üstünə aşırıb gözləri xüsusi tərzdə fırlatmaq, üstəlik, siqareti müştüklə çəkmək, hündürdən yox, astadan danışmaq, baletvari əl hərəkətləri – kübarlıq sayılırmış.
Ərinin o biri otağa çəkilməsi ilə qapını azacıq aralı qoymasından sonra da kübar qadın söhbəti açmağa tələsmirdi. Gözlərini yumması, baxışlarını bir nöqtədə saxlayıb gənclikdən əsər-əlamət qalmayan bədənini əsdirməsi söhbətə asta giriş üçün taktika sayılmalıdır. Bəlkə də, əri yarıaçılı qapıdan arvadının hərəkətlərini görsəydi təəccüblənməzdi, çox güman ki, onu çoxdan tanıdığından dözürdü. Niyə belə düşünürəm axı?! Bəlkə də, hər ikisini birləşdirən, bir-birinə zövq verdirən bayağı olmayan hərəkətləridir.
– Evoranın mahnıları ilə aran necədir?
– Çox yaxşı. Sevirəm onun “Besame Muço”sunu.
– Ola bilməz. Sən Evoranı tanıyırsan? – deyə yarıaçılı qapıdan görünən ərinə səsləndi:
– Cem, təsəvvür edirsən, o, Evoranı tanıyır.
Əri gülümsünüb əl çaldı.
– Onda söhbətimiz şirin alınacaq və hər sözümü göydə tutacaqsan, tez də ayrılacağıq. Onsuz da yuxum gəlir, elə sən də dəmir deyilsən.
“Sən” deməklə yeni səmimi ünsiyyət mühiti yaratdı.
Senyora – o şirin, qaraşın, bəzən siqarı damağında sıxıb şəkillər çəkdirən kök ispan qadınının mahnısını səsləndirməklə bu evə sərinlik, ətrafı kaktuslarla dolu ucsuz-bucaqsız çöllərin ahəngini gətirdi, ona, eləcə də Anna Axmatovadan avtoqraf alan, Rojdestvenski ilə bir mehmanxanada qalan ərinə sonsuz dostluq hissimi gücləndirdi. Ah, Evora, səni necə də sevirəm! Səni qucaqlamaq, göz yaşlarını silmək, birlikdə “Besame Muço”nu oxumaqla qəlbini fəth edən ilk azərbaycanlı oğlan olmaq istəyirəm. Kübar qadının əri Mürəbbə (arvadı onu Cem çağırsa da, bir kəndli balası kimi o mənümçün sadəcə Mürəbbə idi) hərdən sakit, hərdən çılğın hərəkətlərə yol verirdi. Arvadını isə Evoranın gəncliyi sanırdım, belə düşüncələrə getməyin yeri yoxdur, onsuz da kübar qadının qarşısındakı çolpanı əjdahalar yurduna – toksikologiya laboratoriyasındakı reallığa qaytaracağını bilirdim. Onu da bilirdim ki, çuğulluğun ilk dərsini almaqla, bəlkə, xoş, bəlkə də, vicdansız aləmə daxil olurdum, onun incəliklərini dəqiqliklə öyrənmək həyatımı osminoq kimi bədənsiz, ya da kirpi kimi tikanlıya çevirəcəkdi.
Hə, uzaqdan başlayacağını bilirdim, Evoranın mahnısı, müştüyə keçirdiyi siqareti odlaması, yellənən stula yayxanıb ayağını ayağının üstünə aşırması, üç-dörd qullab və dərindən ahhh.
– Biz onunla bacı-qardaşıq… Artıq neçə ildir.
– Kiminlə?
– Axmatovadan avtoqraf alan ərimlə. Yəqin, Axmatova da cinsi təlabatının ödənməməsi ucbatından əri Qumilyovdan şikayət edərmiş.
– Bəlkə “mən qadınla yox, ifritə ilə evlənmişəm” deyən əri arvadı tərəfindən təmin olunmayıb?
– Dilin uzundur ha. Söhbətin belə fırlanacağını gözləmirdim. Bir halda ki, evimdəsən, peçenye ilə çaya qonaq edilmisən, hörmətli müdirimizin çuğulluğa dair ilk bilgi dərsi keçmək tapşırığına görə səni qovmuram. Nə isə, üstündən keçək, ilk dərsimizə başlayıram.
– Burda dərs keçməli nə var ki? Gördüyünü xəbər verirsən, vəssalam. Çox sadə.
Onun şaqqanaq çəkməsinə söhbətdən xəbərsiz, yarıaçılı qapıdan baxan ərini təəccübləndirmədi, yenə də əl çaldı. Necə də hissiyyatsızlıq, taxta çərçivə, bayağı ürək.
– Bilirsən, – deyə müştüyünü barmaqları arasında sıxdı, sonra dodağına yaxınlaşdırıb dərindən qullab aldı, – Əslində, xəbəri vermək bacarığı adamdan fitri istedad tələb edir. Gendən də gəlməlidir. Əgər yoxdursa, onu məktəb illərindən ali məktəbə qədər formalaşdırmaq lazımdır. Xəbər hamıya gərəklidir. Xəbərsiz dünya dağıla bilər, xəbərsiz cəmiyyətdə fəlakətlər baş verər, kişilər arvadlarının, arvadlar kişilərinin etdiklərini bilməz, dövlət xarici siyasətdə səhvə yol verməklə əhalisinə açıq-aşkar təhlükə yaradar. Televiziya, qəzet, radio hər gün xəbər verməsə, onda ilk iqtisadi formasiya yenidən qayıdar. Xəbərvermə anlayışı… O da bir gözəllik, o da bir sənətkarlıq, yaradıcı yanaşma tələb edir, – deyə ayağa qalxıb emolar kimi həyəcan və çılğınlıqla əl-qol atdı, təkcə qara paltarı, qara dodaq boyası, bir də yan-yörəsində hərlənən oğlanlar çatışmırdı. Hərdən yaxınlaşıb gülümsünür, başımı tumarlayırdı:
– “Xəbərvermə formulu” xəbər ötürənin özü tərəfindən dəfələrlə dəyişdirilə bilər və informasiya çatdırılan obyektin ovqatı ilə düz mütənasiblik təşkil etməlidir. İnformasiya ötürülən şəxs əsəbi və çılğın olarsa, onda xəbərvermə anlayışı fiaskoya uğrayar. Mənim xəbərvermə üslubum tam klassikdir: bu, müdirimin kefinin kök vaxtı ilə bağlıdır. Əhvalı yaxşıdırsa, deməli, xəbəri çatdırmaq olar. Burada da müəyyən nüanslar var. Kefi kök olanda sənə lazım olan və şəxsi məqsədin üçün çoxdan planlaşdırdığın işləri gerçəkləşdirə bilərsən. Məsələn, məvacibin artırılması, yaxud vəzifədə irəliləmək xahişləri məhz müdirin psixoloji vəziyyətinin aktiv fazasında alt şüuruna yeridilməlidir. Nəzərdə tutduğun obyektin sıradan çıxmasını istəyirsənsə, müdirin qanı qara olmalıdır. Bu, əla fürsətdir. Əsəbi vaxtda ötürdüyün xəbərlərdə də ehtiyatı əldən verməməlisən. Məhz həmin məqamda xəbər çox incə şəkildə ötürülməlidir, çünki birbaşa xəbər – obyekti infarkt həddinə çatdırar. Yəni, mustafaya uzaqdan – dövrə vura-vura gəlinməlidir.
Bu yerdə peçenyedən bir dişləm alıb dodağını yaladı, axıcı gözlərinin şiddətini artırdı, canıma istilik gətirməsindən qaqqanaq çəkdi. Onun ecazkar baxışlarından ehtiyatlanıb yarıaçılı qapıdan ərinə baxdım ki, hərəkətlərimdən şübhələnib mənzildən qovmasın. Qadın peçenyedən ikinci dişləmi alanda başımı aşağı saldım. Ehtiraslı anlar özündə qaldı. Bunu etməyin mənasızlığını anlayıb yenidən xəbərvermə formuluna qayıtdı:
– Tutaq ki, bir xəbər verirsən: “Filankəs dünən sizi işçilər arasında söyürdü”. Belə birbaşa xəbər onunla nəticələnər ki, müdir hirslənib həmin işçini təcili otağına çağırar və affekt vəziyyətdə informasiyanın kim tərəfindən ötürülməsini tələb edər. Nəticədə ifşa olunarsan. O, bunu qəsdən etmir, sadəcə xəbərin ötürülməsi elə birbaşa və anidən alınır ki, qan təzyiqi avtomatik olaraq qalxır, əlləri əsir, həmin əməkdaşı axtarıb ortadan bölmək istəyir. Belə olan surətdə taktika təxminən belə qurulmalıdır: “Çox təəssüf ki, Sizin kimi müdirin xeyirxahlığını çörəyi dizləri üstündə olanlar dəyərləndirə bilmir”. Onu tərifləyir, çörək verən adam olduğunu söyləyirsən… Və opppaaa, yaltaq sözlərdən pərvazlananda xəbəri ötürürsən. Sonda xahiş edirsən ki, “mənim adım olmasın”. Birinci dərsim bu, – deyə yarıaçılı qapıdan hərdən bizə baxan ərini səslədi, – Cem, gələ bilərsən.
Əri televizoru söndürüb yenidən yanımıza keçdi.
– Hər şey yaxşıdır?
– Yaxşı olmayıb, necə olasıdır ki? – Senyora lovğalanıb ərinin saçını tumarlaya-tumarlaya qullab aldığı siqaret tüstüsünü nazla üfürdü.
– Bir məsələni də unutma. O turşumuş qıza üz vermə. Gözünü zilləmə, söhbət Adilədən gedir. Səni caynağına keçirmək istəyir. Bizimlə otur-dur, onun səviyyəsi nədir ki, axşamlar evə ötürüb gətirdiyi qutablardan yeyirsən… Fuuuu… Ağlını başına yığ. Əgər nəsə duysan, bunu müdirə xəbər verməyə çəkinsən, taktikanı müəyyənləşdirə bilməsən, mənə yaxınlaş. Özüm çatdıraram ona. Təbii ki, müəlliflik hüququnu pozmayacam, xəbərin mənbəyini söyləməklə onu sevindirəcəm. Belə etsən, laboratoriyada işləyib saç-saqqalını ağardarsan. Bizim ailəyə xoş gəldin, gənc həmkar.
* * *
… İş yerindən yenə kif iyi gəlirdi, “pəncərəni açmaq olar” sualını verməyib özüm açdım. Nəzərlər Adiləyə dikilsə də, bunu etdim, sanki o qızdan icazəni əbədilik almışdım.
Pıçıltılar artdı. Gözümü mikroskopun obyektivinə dikməklə demək istədim ki, pıçıltıları yığışdırın, mən işləyirəm, faydalı əməklə məşğul olun, bura qeybət yeri deyil, sizə təmiz hava bəxş edirəm.
Müdirin içəri girməsi ilə bu mənzərəni sakitcə sezməsi – süni kübarların müştüklə siqaret çəkməsi, Adilənin qulaqlıqla musiqi dinləməsi, qaşqabaqlı müavinin arvadına telefonla hədə-qorxu gəlməsi bir anda yığışdırıldı, hamı səpələnib iş başına keçdi. Mənim müdirim, mənim ağam gülərüz olmaqla yanaşı, həm də qoca vaxtında bir gənclik obrazı yaradırdı.
– Sabahınız xeyir, – deməsi ilə xor kapellası dilə gəldi.
– Sabahınız xeyir.
– Balaca yığıncaq keçirək.
Əməkdaşlar onun kabinetinə keçdi. Laklanmış masanın arxasında əyləşdik.
– Yay mövsümü ilə bağlı nə düşünürsüz?
Əsəbi müavin dedi ki, “yay mövsümü ilə bağlı ciddi işlər görməli, fermer və sahibkarları bu barədə maarifləndirməliyik”. Senyora bəyan etdi ki, “gücləndirilmiş iş rejiminə keçməliyik”. Adilə qayıtdı ki, “daha da məhsuldar işləməliyik”. Beləliklə, on beş işçinin dilindən çıxan kəlmələrdən belə məlum oldu ki, bu barədə ciddi şəkildə düşünürlər.
– Bəs, yeni əməkdaş bu barədə nə fikirləşir?
Düşündüyümü təklif kimi kabinetində səsləndirəcəkdim, əgər burada demək lazımdırsa, deyərəm.
– Biz mövsümlə bağlı meyvə-tərəvəz topdansatış bazalarında yoxlamaya başlamalıyıq. Nəzarət tədbirləri paytaxtın bütün bazarlarında aparılmalıdır.
İlahi, görəsən, bu təklifi verəndə beynimlə ürəyim razılığa gəlmişdimi? Görəsən, bu təklifi verəndə taxta, yoxsa aliminium medala ümid etmişdim? Altımış beş yaşlı müdirin köpü artanda da, belə pörtməmişdi. Adilənin baxışlarında matəm musiqisi səsləndi, Senyora nırçıldadı, qaşqabaqlı müavinin qaşları alnına qədər gərildi, bu ona necə də yaraşırmış. Onların gözlərində – az qala elə indicə ömürlük qapanacaq gözlərində, təklifimlə həmrəylik ifadə edən məqamlar görmək istədim, görə bilmədim. Sanki Venera Marsla toqquşmuşdu, Çaves xəstə Fidelin çarpayısının başında imperialistləri söymüşdü. Qaranlıqda böyüyüb bəslənən və gün işığına çıxanda matadorların qarınlarını cırmağa hazır öküz iş yoldaşlarımda Taleyranın Napoleonun atmacalarına inciyən gözlərini gördüm. Məni çayın mənbəyində dayanıb mənsəbindəki quzuya “sən suyumu bulandırdın” deyən canavara oxşatdılar. Əslində, bu mehriban düşmənlər ocağına bir caxnaşma salmaqla, özümü qınamaq istədim, bacarmadım. Daş bostana atılmışdı, özü də məlum istiqamətdən.
– Yeni əməkdaşın təklifinə münasibətiniz necədir?
Kübar qadın Senyora dedi ki, bazara çıxmağa ehtiyac yoxdur. Çünki kəndli belə zəmanədə keyfiyyətli məhsul becərməyə çalışır ki, alıcısı olsun. Məhsullar yoxlanılsa, heç nə aşkar edilməyəcək.
– Buna əminsiz? – Tibet kahini gülümsədi. Sanki, məzələnirdi.
– Ötən ilin nəticələrinə əsasən, – Senyora faktı səsləndirəndə məğrur görkəm alıb bir gözü məndə, digəri müdirdə qaldı. – Ümumiyyətlə, ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulu yetişdirərkən azot, fosfor və kaliumdan beş-altı dəfə istifadə olunsa belə, məhsullarda nitrat az müşahidə edilir və bu amil xarici ölkələrdən idxal edilənlərin yanında toya getməlidir. Apardığımız araşdırmalara əsasən xaricdən gələn məhsullarda nitratın səviyyəsi yerli məhsullardan çoxdur. Bu da yerli məhsulun daha ekoloji olması faktını təsdiqləyir.
Müdir fısıldayıb üzünü mənə tutdu:
– Yeni əməkdaş nə deyir?
– Üzr istəyirəm, Senyora elə indicə özündən asılı olmadan təsdiqlədi ki, əməkdaşların bazarlara reydə çıxması mütləqdir. Çünki onun söylədikləri ötənilki analizlərin nəticələridir və üstündən bir il keçib. Deməli, bir il ərzində bizim kəndli nitratın miqdarını kəlləçarxa qaldırıb.
Senyora çölpişiyinə çevrildi, müavinin qaşları dartıldı, geniş alnı göründü, təkrar edirəm, bu ona necə də yaraşırmış. Və Senyoranı sakitləşdirdi:
– Senyora, səbirli ol. Yeni əməkdaş adından da göründüyü kimi, hələ yenidir. Cənab müdir (müavin “cənab müdir” deyəndə ətim tökülürdü), məsələ burasındadır ki, zəhərlənmə faktları qeydə alınmayıbsa, reydə çıxmaq əlavə məsrəfə gətirib çıxaracaq.
Müdir yenə üzünü tutaraq:
– Yeni əməkdaş bu barədə nə deyir?
– Bir ay əvvəl qonşum zəhərlənmişdi.
Yerdən “nə olsun ki”, “nə demək istəyirsən”, “bəlkə, sənin qonşun anadangəlmə xəstədir” atmacaları eşidildi.
– Onu xəstəxanaya yerləşdirəndə Toksikologiya şöbəsinin baş həkiminin telefon nömrəsini götürdüm. İcazə versəniz indi ona zəng vuraram.
– İcazə verirəm, vur. Yoldaşlar, maraqlı oldu, hə? – deyə müdir şaqqanaq çəkdi.
Toksikologiya şöbəsinin müdirinə zəng edib danışığı səsgücləndiriciyə keçirdim. Qısaca deyim ki, o, aşağıda söylədiklərini hamı eşitdi:
– Təkcə bostan-tərəvəz məhsulları yetişəndən bu günə qədər ölkədə yetmiş beş zəhərlənmə faktı qeydə alınıb ki, bu da ötən illə müqayisədə iki dəfə çoxdur.
Daş. Üzüaşağı gələn daş. Həyatımı cəhənnəmə çevirəcək daşı görə bilmədim. Çünki çox sürətlə başıma düşdü. Heç nə xatırlamıram. Onlar – nifrətli baxışların sahib və sahibələri nifrinlərini üstümə saldılar, qarğışlarını qabırğama döşədilər. Bütün bunları eşidən müdir isə “yoldaşlar, bu necə də maraqlı oldu” – deyə qəhqəhə çəkirdi.
Müavin söz atdı ki, bu yolla fermerləri, sahibkarları pis öyrətmiş olarıq, qoy elə laboratoriyaya gəlsinlər. Adilə dedi ki, insan hüquqları təşkilatları bunu özlərinə ağ bayraq edərlər ki, fermerlərə dövlət səviyyəsində sataşılır, onlara öz məhsullarını sərbəst şəkildə satmalarına imkan verilmir. Hətta sürücü Vəli də yerdən söz atdı ki, bir bazar o biri bazardan ən azı beş-on kilometr uzaqda yerləşir, nə qədər benzin israfına yol veriləcək.
– Və son sözünüz? – deyə müdir gülməkdən qarnını tutmuşdu. Bilmirəm onların sözlərinəmi, ya yeni əməkdaşın təklifinəmi, yaxud təfriqənin artmasına görəmi…
Əlavə etdiyim bir cümlə isə göz yaşları çıxana qədər şaqqanaq çəkmələri ilə nəticələndi, əslində, əl meymunu deyildim, yalnız işdən danışmışdım.
– Laboratoriya analizlərinin nəticələri əldə olunana qədər standartlara cavab verməyən məhsulların satışına qadağa qoymalıyıq, – bu cümlədən sonra az qala gülməkdən ürəkləri dayanacaqdı.
Müavin kinayə ilə qımışdı:
– Əzizim, indi guya yeni söz dedin də, hə?
Müdir danışıqlara son qoydu:
– Yeni əməkdaş və bütün günü qulaqlıqla musiqiyə qulaq asan Adilə sabah sübh tezdən analizlər götürmək üçün bazarlarda olsunlar.
Daha şaqqanaq çəkmədilər. Müdirin getməsini gözlədilər ki, dağ çaylarından sel yaradıb qarşılarındakı mikrobu həmin seldə üzən talaşaya döndərsinlər, istəsələr uşaqlar üçün qayıq düzəltsinlər, istəsələr qulaqlarını təmizləsinlər. Araşdırmalara əsasən, dünya okeanlarının səviyyəsi ildə bir millimetr qalxırsa, bugünkü iclasda onu üç millimetr qaldırmışdım. Nə iş tutdum? Rica edirəm, bağışlayın, ən ülvi məhəbbətinizə and verirəm, məni bağışlayın, vallah, özümdən asılı olmadı, belə edəcəyimi düşünməzdim, heç bilmirəm məni hansı milçək dişlədi.
Sarsaq, ya qeyri-sarsaq, dilimdən çıxmışdı, vəssalam. Budur, düşmənləri artırdım, heç əməlli-başlı düşmən var idi ki? Yaxın gələcək üçün onların hədəfi məlum oldu. İlahi, müdirin yenidən qayıdıb təzə bəyanat verməsi, kürkə bürünən şamanlar kimi ruhumu marallar qoynuna apardı. Qardan ağ yorğana bürünən çöllərə… O çöllərdə qaralan aullara. Müdirin bəyanatı üçüncü dünya müharibəsinin başlanmasına qığılcım oldu.
– Qərarımı dəyişirəm. Sabah on beş işçinin hamısı bazarlara reydə çıxsın. Yeni əməkdaş düz deyir, analizlər götürülməli, nəticələr elan edilənə qədər məhsulların satışlarına qadağa qoyulmalıdır. Biz öz hökmümüzü yeridib sübut etməliyik ki, hələ mövcuduq.
Göydən iri daşın əvvəlcə sakit, sonra yüksək sürətlə düz təpəmin ortasına yaxınlaşdığını görürəm. Ağrı… Dözülməz ağrı…
O getdi. Gözlər, bütün gözlər, yox-yox, qoyun, belə ifadə edim, gözlərin içindəki ağlar qaralara qarışdı, damarlar daraldı. Orda nələr vardı. Kin, sui-qəsd istəyi, ayaqdan asmaq, qulağın divara mıxlanması, qəbirə diri-diri yumaltma, barmağın çərtilib yerinə duzun basılması, başın gərdəndən ayrılması, hətta kəllənin su damcısı ilə deşilməsi.
Müdir yenidən qayıtdı. O, bu gün məni öldürəcək.
– Son sözüm budur. Heç kim orda-burda gizlənib yalandan akt tərtib etməsin. Yeni əməkdaşın təklifi idarəmizin hörmətini ən yüksək səviyyyə qaldıracaq. Kim hara gedəcəksə, məkanları öz aranızda bölüşdürün. Yaxşısı budur ki, qrafik tutun.
Nəinki, üçüncü dünya müharibəsi, artıq ulduz müharibəsi başlandı. Bu, gənc bir oğlanın bundan sonra müsibətlər içində keçəcək taleyinin başlanğıcı idi. Qorxuram. Çox qorxuram. Qoy, məni öldürsünlər, qoy dərimi soysunlar, burdan gedə bilməyəcəyəm. Çünki bu işi çətinliklə tapmışdım.
* * *
Müdir öz otağına çəkildi. Qalmaqal yaradıb kabinetində sərinlənməyə getdi. Qoruqçu başı ilə işarə etdi ki, çöl qapısının ağzındakı köşkünə gəlim. Görəsən, niyə çağırırdı? Yəqin, darıxdığından nərd çırpmağa adam axtarır. Köşkə girəndə qapını tez arxadan bağladı ki, heç kim görməsin, hələ pərdəsini də çəkdi.
– Gəldiyini heç kim görmədi?
– Mən bilən yox. Nəsə olub?
– İnan Allaha ki, iclasda sifətinin necə qaraldığını görəndə pis oldum. Sənə çətin olacaq. Bu adamyeyənlər məkanına hardan gəlib çıxmısan? Reydə gedəndə ehtiyatlı ol. Bütün hərəkətlərini izləyəcəklər, bütün danışıqlarını beyinlərinə yazacaqlar.
– Reydə Adilə ilə çıxacağam.
– Bala, heç kimə etibar yoxdur, özü də bayaqkı haqq-hesabdan sonra. Bilirsən, cəngəllik olsaydı, düşmənlə çöl dilində danışardın, burda isə alınmır. Evini yıxırlar, dillənə bilmirsən, hardan sübut edəsən. Çuğullar həmişə yanımızdadır, günün iyirmi dörd saatı, ilin üç yüz altımış beş günü. İnsan cildinə girən çuğullar o adamlardır ki, öz dostunu hətta pulsuz-parasız ideya naminə satar. Təsəvvür et ki, Pavlik Morozovun atası bir az un saxlamışdı ki, qoduğunu yedizdirməyə çörəyi olsun, acından ölməsin. Bolşeviklər gələndə itin küçüyü atasını satdı. Buna nə ad verilir-verilsin, satqınlıqdır. Doğma atasını satmasına görə bir gün ərzində bütün ölkədə tanındı, nümunə göstərildi. Dövlətin bədbəxtliyi onda idi ki, öz məqsədi naminə atanı balaya satdırırdı. Təbliğata görə uşaqların vicdanı satın alınırdı.
Qoruqçunun söhbətindən sonra anladım ki, lap çox qorxuram.
– Hörmətli qoruqçu, heç bilmirəm necə deyim. Çuqulluqdan savayı heç nə bacarmırlar. Sizin başınız ona görə dazlaşıb, eləmi?
– Həri, bəs necə?! Hələ o müavin var e… o lap İudadır. Hələ Adiləni demirəm. Bilsə ki, onunla evlənmək istəmirsən, evin yıxılacaq.
– Hə, ondan zəhləm gedir. O da onlardandır, çuğullardan.
* * *
Bu, həyat idi, təəccüblənmirdim, müdir ilk addımını atmışdı. Ona xəbər aparmadığıma görə, bu gün çıxardığı oyun birinci cəza üsulu sayılmalıdır. Çox acınacaqlı araşdırmamın nəticələri aşağıdakılardan ibarət oldu:
1. O, sındrıma əməliyyatını hiss etdirmədi;
2. Yeni əməkdaşın öz müdafiəsini necə qurmasına fikir verdi;
3. Məni qabağa verməklə, əməkdaşların fəaliyyətində dönüş yaratdı;
4. Eyni zamanda yeni əməkdaşı qalmaqala saldı;
5. Bu, çox peşəkarlıqla həyata keçirildi.
Ziddiyyətlə dolu nəticələr. Bu gün başqa bir hadisənin də şahidi oldum ki, Kənd Təsərrüfatı Nazirlyindən idarəmizə gələnlərdən gizlədildik. Müdir tapşırdı ki, onların hər sualına bir cavab verin. İkinci cavab işdən qovulma deməkdir. Növbəti tapşırığı belə oldu ki, ağzımızı qulağımızın dibinə aparıb çox gülümsəməyək, katibə özfəaliyyətə yol verib çay təklif etməsin. Və sonuncusu, hamı onların gözündən uzaq gəzsin.
Verdiyi tapşırıqları bununla əsaslandırdı ki, nazirliyin hiyləgər əməkdaşları söz ala bilərlər. Nəhayət, araşdrımamı başa vurdum. Bizim müdir nazirliyin əməkdaşlarının gözlərinə görünməyi ona görə istəmirdi ki, birdən içimizdən kimisə dartıb yuxarılara apararlar. Kimsə nazirliyin əməkdaşlarının xoşuna gələr. Müdir qorxurdu ki, kimsə oralara getsə, burada baş verənləri ovuclarına qoyar.
Yerinə kiminsə gələcəyindən qorxması qarnındakı yeli artırırdı. Ah, müdir, sən necə də axmaqsan. Məgər xəbərin çatdırılması üçün yalnız ora getmək lazımdır? Axı, bunu elektron poçt vasitəsilə də ötürmək mümkündür, ya da telefonla.
Ah, ana, hardasan? Çox istəyirəm bütün bunları sənə danışım. Deyim ki, biri vardı, biri yox, bir yumrusifət müdir vardı. Sən də pürrəngi çayı qarşıma qoyub, əlini çənənə söykəyib deyəsən ki, “səbrli ol”.
Krıma dincəlməyə gedən və bir aydan sonra qayıdacaq anam baş verənləri bilməlidir.
* * *
İş saatı başa çatanda Adilə hamının gözü qarşısında qoluma girdi. Etiraz etməyə cürətim çatmadığından qolunu çıxara bilmədim. Bunu əməkdaşların gözü qarşısında etməsi yandıq verməkdən savayı bir şey deyildi. Hiyləgər və bəlkə də, ağıllı addım. Əslində, ağılsız addım hesab etdim. Bir halda ki, ona meylim yoxdur, yüz dəfə qoluma girsə də, Kurosavanın xeyir-duası da məni onunla toy çaldırmağa razı sala bilməzdi.
Hava dumanlı. İndi deyəcək ki, dumandan xoşum gəlir.
– Dumandan xoşum gəlir.
İndi deyəcək ki, adamın işi olmaya, bütün günü dumanlı havada payi-piyada gəzə.
– Adamın işi olmaya, bütün günü dumanlı havada payi-piyada gəzə.
Dediyi hər söz yadımdadır. Belə adamlarla həmişə rastlaşırıq. Bir sözü, bir lətifəni dəfələrlə təkrar söyləyirlər. Ya harada nə dediklərini unudurlar, ya da balaca beyinləri yeni sözləri qəbul etmir. Qıcqırmış beyinlər çoxalıb.
İndi qayıdıb deyəcək ki, “çox uzaqda qalırsız?”. Əslində, ünvanımı öyrənmək istəyir. Bilməyə çalışır ki, hara gəlin köçəcək. Məqsəd aydındır. Kaş, o toy günü fatanı başına sərib, ağ neft çırağının ətrafında dolandıraydım, kaş ayağının altına nimçəni mən qoyaydım. Ancaq şadlıq evindən toy gecəsinə qədər yanındakı mən olmayaydım. Kiminlə evləndiyimi dərk edəndə həmin gecə ürəyim partlayardı. Hə, indi de, görək. Axı, sual verməli idin ki, çox uzaqda qalırsız? Dedi.
– Çox uzaqda qalırsız?
– Paytaxtdan 20-25 kilometr aralıda.
– Bəs, özünüzü işə necə çatdırırsız?
– Bağışlayın, dünənə qədər mənə “sən”lə müraciət edirdiz, bu gün “sən”i “siz”ə çevirən səbəb nədir?
– Yəqin ki, romantik hava, – deyə qırışlar içindəki gözü gənclik havası ilə qıyılıb onu Mərkəzi Asiya sakinlərinə bənzətdi. Biz görmüşük ki, romantik havada “sən” deyərlər, bunda əksinədir.
Yenə də danışırdı. Deyirdi ki, xörək bişirməyin ustasıdır. Tanış sözlərdir, çox qızlar belə deyir. İndi deyəcək ki, “atam ciddi olduğundan, məktəbə başıaşağı gedib, başıaşağı gəlməyi tələb edirdi. Heç vaxt qısa ətəkli don geyinməmişəm, sevdiyim olmayıb, paytaxtda ünvanları tanımadığımdan dəfələrlə azmışam”. Düşündüklərimin hamısını dedi. Ərə getməyən qadınların çoxusu bir-birinə bənzəyir.
O danışır, düşüncələrim isə peyğəmbərin yanında qalmışdı… İsanın… İsa bilirdi ki, onu əhatəsində olanlardan kimsə satacaq. Neçə gün əvvəl demişdi ki, sizin içinizdən biri məni ələ verəcək. Məhz kimin olacağını bilsəydi də, heç nə etməyəcəkdi, çünki əlindən vurub-yıxmaq gəlmirdi. Gəlsəydi belə, nüfuzdan düşərdi. Peyğəmbərlərin uğurlarının təməlində fəqirlikləri durur. Adamlar onları belə görmək istəyirdilər. İudanın dolların indiki məzənnəsi ilə iki yüz-üç yüz dollar alması İsanın həyatının sonunu yaxınlaşdırdı: əzablı yollar, xaç daşımaq, çarmıx və mismarlanma. Pasxaya az qalmış İuda Ponte Pilata söz verdi ki, İsanı onlara təhvil verəcək. İuda çox gözləmədi, düşündü ki, onu yalnız ibadət etdiyi yerdə yaxalatdıra bilər. Adi bir qulun satış qiyməti ilə ölçülən pulun məbləği İudaya çox göründü, İsa satıldı.
– Rəvayətə görə, İuda sonralar özünü asdı.
– Nə? – deyə Adilə gözlərini bərəltdi. – Mən burada şəkərburaya naxış vurmağımdan danışıram, sənsə İuda deyib durmusan. İuda satqın olub. Onun sonuncu hərəkəti dünyanın ən naxələf adamlarına adının verilməsi ilə nəticələnib.
Həəəə, İuda… Bir ağılsız hərəkətinlə adını bədnam etdin. Tanrının ömrü uzun olduğundan adamlara bir səhvini düzəltməyə qırx-əlli il vaxt verir. Səhvim o idi ki, bu toksikologiya laboratoriyasına gəlmişdim. Və sonda. Görəsən, yanımda nazla addımlayan bu qız İudanı satqın adlandıranda, özünü necə təsəvvür etdi: axı, sən də ondan əskik deyilsən!
Satqınlar da satıcı kimidir: satırlar, sadəcə məlumatı, ya bəzədilməmiş doğrunu, ya da bəzək vurulmuş yalanı.
* * *
Bir Şərq bazarı. Ölçü-biçisi yox, nizamsız. Qarşılarından keçəndə müştəri olmağımızı düşünərək gözləri əlimizdə qalan sadə adamlar. Əlimizi çantaya, cibimizə atıb kiçik avadanlığı çıxarmayana qədər “qardaş”, “bacı” sözləri əskik olmur. Bir az keçsəydi, evlərinə qonaq çağıracaqdılar.
– O nəmənədir elə?
– Bu kiçik qurğu sizin evinizi yıxa da bilər, tikə də.
– Bu balaca ha?
– Hə, bu balaca.
– Evimi nətər yıxacaq?
– Öz iynəsilə. Bax, qurğudakı bu iynəni görürsüz?
– Görürəm.
– Onu satdığınız almaya batıraq.
– Aha.
– İndi rəqəmlərə baxaq.
– Nə yazdı?
– Yazdı ki, sizin almaların nitratı çoxdur, deməli, satışı qadağandır. Meyvələrini müsadirə edirik.
– Sən lap ev yıxansan ki…
Satıcının gözlərində qurbağanı təpiklə əzib yağış arzusu ilə arxası üstə çevirən zalım uşağın qəzəbini gördüm. Hətta Afrika cəngəlliklərində tüfəngini sinəsinə sıxan ovçudan çəkinən qara adamların qorxusunu sezdim.
– Niyə müsadirə edirsən? İndiyə qədər bunlarla böyüməmişik?
Qocanın gözlərində bir payız səhərində pendirlə şirinçay içib, sonra “bismillah” deyib beli götürməsini, neçə sotluq bağını yarıaçılı gözlərlə seyr etməsini görürdüm. Həyat yoldaşının “Allah qoysa, bu il meyvə bol olar” sədasını da eşidirdim. Onun qanrılıb əlini alnına tutaraq “Allah qoysa” cavabı qulağıma dəyirdi. Beldən möhkəm yapışıb torpağın altını üstünə çevirir, hərdən alaq otlarını yolub kənara atır, hərdən alnında puçurlanan təri silir, hərdən alma ağaclarını tumarlayan görürdüm. Meyvə yetişəndə taxta müqəvvanı bağın ortasına basdırmasının seyrinə dalmışdım. Günortalar gözünün çimirini alıb yenidən bağa dönməyini, ağacların budaqlarına qonan quşlara daş selbələtməsini təsvir edirdim. Almaları nəvələri ilə səbətə yığanda necə də sevinirdilər.
– Qoca, ötən payızdan bəri meyvə bağına necə girməyindən tutmuş səbətlə meyvə toplamağına qədər hər səhnəni gördüm. Mən bunu yaşadım. Yalnız bir şeyi görə bilmədim. İstəyirəm danışasız, nəyi görə bilmədim.
– Axı, hardan görəsən ki, kəndə gələn təzə aqronom başımıza necə oyun açdı. Həyətinin anbarında çoxlu azot, fosfor olanda elə bildik ki, bazara çıxarıb satacaq. Sən demə, bizim üçün gətiribmiş. Günlərin birində bağıma gəlib hər il nə qədər məhsul götürdüyümü soruşdu. Cavab verəndə, az qaldı ki, gülməkdən başını müqəvvaya çırpsın. Sonra “Aqrotexniki qulluğun yeni qaydaları” kitabını oxuyur, hərdən eynəyinin altından baxıb deyirdi ki, “görürsüz, indi az sahədən çox məhsul götürmək lazımdır, siz isə çox sahədən az məhsul götürməklə dədə-baba qaydası ilə sürünürsüz”. Və bu yolla anbardakı gübrələri bizə satdı, özünə maşın aldı, biz də o maşının havasına uçduq.
– Bilirsən, qoca, uşaq vaxtı siqaret çəkəndə filtrini çox isladardıq, sonra dərindən qullab alardıq. Filtrdə qara rəngdə müxtəlif hərflər yaranardı, ən çox qaraltı hansı hərfə bənzəyirdisə, onu qismətimiz bilərdik. Məndə həmişə “K” hərfi çıxardı. Elə adı “K” hərfi ilə başlayan qız ilk məhəbbətim oldu.
– Bunun mətləbə nə dəxli var?
– Demək istəyirəm ki, heç nə təsadüfi deyil. Ola bilsin, bura gəlməsəydim, kimsə meyvənizdən yeyib zəhərlənəcəkdi, siz də gedəcəkdiz fələyin badına.
Toksikologiya laboratoriyasının Adilə adlı ülyahəzrət əməkdaşı uzaqdan bizi seyr edəndən sonra yaxına gəldi, hadisəni danışdım, o da “müsadirə et” dedi. Gözlərimin içinəcən izləməyə başladı ki, müsadirə edəcəyəm, ya yox. Qəribə gözləri vardı. Mənim balam, o gözləri dahi rəssamlar görsəydi, fırça ilə kətana həkk etməmiş rahatlıq tapardılarmı? Səni yola gətirmək üçün ilan dili çıxarar, qucaqlarına alıb o sakit çay məcrasına aparar, gözlərindən öpüb Günəş qarşısında diz çöküb deyərdilər ki, “İlahi, yaratdığına min şükür”. Fırçanı rənglərə batırıb, hələ gözünün cizgilərini çəkib qurtarana qədər alınlarına soyuq tər gələr, barmaqları titrəyər, ürəkləri məhvərindən çıxar, dizləri əsərdi: bu həyatdır, ceyranım. Hələ də heç kimin evinin şamını yandırmayan gözəlim. Bəlkə də, hansısa kişi sənin xoş sözlərinə tamarzı qalıb?! Axı, bir körpə isti ana qucağı tapmaq istəyirdi sənin yaxanda! Axı, gələcək nəvələrin bir nağıl, bir bayatı həsrətində idi; o nəvələrin ki, uşaqlığına bənzəyib palçıqda eşələnəcək, qumdan ev yapacaq, xar tutu dərəndə üst-başına yaxacaq, evə gələndə anaları görməsin deyə paltarlarını çıxarıb yuyulmayanların altına soxub gizlədəcək, sonra dolabdan təmiz paltarlardan birini əyninə keçirib süfrə başında oturacaqdı, gülə-gülə, ilk hiylələri öyrənə-öyrənə. Bilirəm, indi mənə görə əzab çəkəcəksən. Məndən xəbər aparmasan müdirin hazırladığı əsərin ən mənfi surətinə çevriləcəksən. Sənə yazığım gəlir, gözəlim, həm də sevinirəm ki, çörək ağacın olacağam. Hərdən, yanında lazımsız sözlər danışmaqla, sən onu müdirə çatdırmaqla olacağam çörək ağacın. Yox, şirin balam. Gözlərini bərəldib xəbər verəsi nəsə gözləmə. Çünki bu qocanın meyvələri, doğrudan da, müsadirə edilməlidir. Çox nitratlıdır. Düzdür, müqəvvanı bağın ortasına basdırandan sonra onun sərçələrə necə daş selbələtməsini görsəm də, meyvələr yetişəndən sonra bazara çıxarıb yaxşı qiymətə satıb axşamlar süfrə başında arvadına nələr, nəvələrinə nələr alacağına söz versə də, yatağına uzananda xoş arzular diləyib əllərini göyə açsa da, gecələr şirin yuxu görsə də, sən deyən alınmayacaq. Çünki kəndlərinə gələn aqronom oğlanın özü varlanıb, bu qocanı zibilə salmasını anlayanda acıdım ona. Gərək, bu ağsaqqal o gənc aqronoma qulaq asmayaydı, o da qulaqlardan əriştə asmayaydı. Mənim Səhl ibn Sumbatım. Sən Babəkin yerini çuğullayanda, əvəzində ərəb bahadırından ənam olaraq dörd-beş kənd alanda, vicdanın ağrımadımı? Ah, Babək, bilirəm, bir çuğulun xəbəri ilə Əmir-əl-Mömünün edam qəssabxanasında şaqqalananda, apardığın iyirmi illik mübarizənin puça çıxmasını yada salanda, neçə yanıb-tökülmüsən. Ah, Səhl ibn Sumbat. Sən boş içindən gələn çuğulluğunla o bahadırı edam kötüyünə aparmağı bacardın. Döyüşdə məğlub olandan sonra yorulan və apardığı müharibənin puç olduğunu düşünən Babək beş-on döyüşçü yoldaşları ilə dağlarda gecələyir, carçıların kəndbəkənd gəzib “Babəki görüb xəbər verənə mükafat boyun oluruq” sədalarını mağaralardan eşidib “ah” çəkirdi. Onu tutmaq üçün Afşinin əsgərləri gecələr gözlərini qırpmır, iyirmi il hərəkata rəhbərlik edənin gözlərinin qarşısından getməyən zəhmindən qorxurdular. Mötəsim yata bilmir, yuxularını ərşə çəkən adamı ələ keçirməsə, başı edam kötüyünə qoyulmasa, bədəni şaqqalanmasa, neçə min kilometrlərlə kol-kos, əqrəblər, çiyan-kərtənkələlər sürünən uzaq səhralıqda yerləşən məmləkətə sakit həyat bəxş olunmayacaqdı. İyirmi il alınmayan işi Səhl ibn Sumbat bir dəqiqədə etməyi bacardı, “uf” demədən bacardı, çünki tabeliyində rəiyyətin olması üçün ayrılacaq dörd-beş kənd sonsuz arzularının gerçəkləşməsinə gətirib çıxaracaqdı.
