Kitabı oku: «Damda dəli var», sayfa 2

Saleh Çavuş:

– Başa düşdük, sağ olun, – dedi.

Nuri əfəndi anladıqlarını kəndlilərə başa saldı:

– Yəni, demək istəyir ki, o işiniz də həll olacaq. Tütün qiymətlərini artıracaqlar, amma sement qiymətlərini, nal mıxını – qalan bu kimi şeylərin qiymətini endirəcəklər.

İqtisad elmləri doktoru:

– Başqa soruşacağınız, öyrənmək istədiyiniz nəsə varmı?

Saleh Çavuş:

– Sağ olun, soruşacaq bir şeyimiz qalmadı.

Ali təsərrüfat mühəndisi sözə başladı:

– Bunu da deyim, çünki bu haqda sual vermədiniz. Prinketon Universitetinin Beynəlxalq Əkinçilik Münasibətlər İnstitutunun təşkil etdiyi bir konqres hesabatından öyrənmiş oluruq ki, alternativləri yaxşıca xəbərdar edib xərcə işarə edilmək şərti ilə bunun üzərində qətiyyətlə durmaq lazımdır. Aliment xarakterə sahib, yəni daha açıq söyləyim, heç kimin təsiri olmadan dolanışıqla əlaqədar olan ödəniş, ehtiyacın vəziyyətinin nizamlanmasının qiymətdən düşməsini müşahidə etdiyimizə dəlalət edir. Düşünürəm ki, bu məqam yaxşı başa düşüldü.

Nuri əfəndi kəndlilərə:

– Burda başa düşülməyəcək nə var ki? – dedi, – Yəni stansiyadan gələn yolu qəsəbəyə qədər uzadacaqlar. O iş də düzəldi, demək, başa düşdünüz də…

Alqış səsləri yüksəldi. Siyasətçiləri çiyinlərinə qaldırdılar. Tələsik başqa qəsəbəyə gedəcəkləri üçün yeməyə qalmadılar. Maşına mindilər. “Yaşa, var ol!..” səsləri içində avtomobillər toz-duman qaldırıb uzaqlaşdı.

AVTOMOBİL DÖYÜŞÜ

Ora haradır, bura haradır… Çakır Yaqub bəyin əsil-kökünü bilənlər hələ yaşayırlar. Çakır Yaqub bəyin əlindən gəlsə, çox yox, hələ bundan iyirmi il əvvələ qədər, hər yaz kəndindən çıxıb qıçı yamaqlı şalvarla qaça-qaça bu torpaqlara işləməyə gəldiyini bilənləri öldürər.

Onun əsas düşməni Rza bəydir. Çünki Rza bəy həm doğma, həm də yerli olduğu üçün Çakır Yaqubun varlı olmasını həzm edə bilmirdi. Te-tez deyirdi:

– Hələ bu çöl donuzuna baxın! Dağdan gəlib bağdakını qovmaq istəyir. Onun çatlaq dabanla gəlib pambıq tarlalarında kiminsə əli altında işləmək üçün qapımızda yalvardığı günlər hələ yadımızdan çıxmayıb.

Yadın, səfilin gəlib bu torpaqlara yerləşdiyi bəs deyilmiş kimi, bir də qalxıb nəcabətli, şərəfli bir kişi ilə sidik yarışına çıxmağa cəhd edirdi.

Yaqub bəy hotel tikdirəndə Rza bəy həm hotel, həm də kinoteatr tikdirirdi. Yaqub bəy də ondan geri qalmır, bir kazino, bir də bar tikdirirdi. Biri ipəyirmə fabriki inşa etdirirdisə, o biri toxuma dəzgahları qurdururdu.

Rza bəy qəsəbədə ilk “Kadillak” maşınını alanda Çakır Yaqub bəy təkcə oğullarına deyil, kürəkənlərinə də “Kadillak” alırdı. İki bəyin qapısının ağzında rəngbərəng, model-model maşınlar yatıb qalırdı.

Çakır Yaqub bəy son model “Buik” maşını alıb:

– Onun bütün “Kadillak”larını mənim “Bıyık”ın bir təkərinə dəyişmərəm, – deyə, sağa-sola söz yayınca iş cızığından çıxdı.

Bu söz Rza bəyin qulağına çatdı.

– Yolda onun “Bıyık”ını görməyim, əzib keçərəm, Vallah, parça-parça edərəm! – deyə xəbər göndərdi.

Çakır Yaqub bəy isə:

– Arxamca danışmasın, ər meydanı buradır, – dedi, – budur, maşınlar ortadadır. Kişi kimi döyüşdürək!

Bunu eşidən Rza bəy də sözündən qalmadı:

– Sözündən dönən qəhbədir, döyüşdürək! Sənin “Bıyık”ın mənim “Kadillak”ımın tozunda qalar…

Çakır Yaqub bəylə Rza bəyin avtomobil döyüşdürəcəyi xəbəri ağızdan-ağıza yayıldı. Məmləkət iki yerə ayrıldı: bir yanda “Kadillak”çılar, bir yanda da “Buik”çilər… Hər iki bəyin adamları öz bəylərinin maşınının qalib gəlməsini istəyirdi, içlərindəsə digər bəyin qalib gəlməsi üçün dua edirdilər.

Mərcə girənlər, mübahisə edənlər çoxalmışdı.

– Rza bəy avtomobil döyüşü üçün İzmirdən sürücü sifariş edib, – deyə ortalıqda söz gəzirdi.

Dəfələrcə maşın aşırmaqdan, harasa çırpmaqdan ötrü məhkumluğu olduğu üçün vəsiqəsi əlindən alınmış izmirli bir sürücü gəldi. Nəşəni çox çəkdiyi vaxt sükanın arxasında yatmaqdan başqa günahı yox idi. Beləsi Rza bəyin daha çox işinə yarayırdı.

İzmirli sürücü:

– Maşını yuxulayanda da sürərəm, – deyə öyünürdü.

Rza bəy sürücüyə dedi:

– Vurub qabağa keçməlisən. Deşib keçəcəksən… Əzib keçəcəksən! Toza döndər o namussuzu, parçası qalmasın. Nə istəsən verəcəyəm. Ortada şərəfim var. Başa düşdünmü? Şərəfim!

İzmirli sürücü:

– Bu işin axırı ölümdür, – dedi, – amma bir halda ki, ortada olan şərəfindir, and olsun, tikəsini sağ qoymaram.

Çakır Yaqub bəy bir yerli sürücü tapdı. Vaxtilə Rza bəy bu sürücünü şillələdiyi üçün ona qarşı qəzəbli idi.

Sürücü deyirdi:

– Yaqub bəy, bu işi mənə burax, Allahın izniylə tozunu göyə sovuraram.

Bazar günü meydan doldu. Döyüş yeri əvvəldən payalarla, lentlərlə düzəldilmişdi. Rza bəyin “Kadillak”ı uzaqdan görünəndə gurultulu alqış qopdu. “Maşallah! Maşallah!” səsləri ərşə qalxdı. “Kadillak” gəlin kimi çiçəklərlə, rəngbərəng ipək parçalarla, zərli gəlin lentləri ilə bəzədilmişdi. Maşın meydanda ona ayrılmış yerdə dayandı.

Rza bəy meydanın bir başında, Çakır Yaqub bəy digər başında idi. Çakır Yaqub bəyin sürücüsünü meyxanadan güclə qaldırdıqları üçün gecikmişdi. “Buik”in siqnalı eşidildikdə:

– Yaşasın Yaqub bəy! – deyə qışqıranlar oldu.

“Buik” toz qaldıraraq fırtına kimi gəldi, əzilməmək üçün qaçışan camaatın arasından keçib yerini tutdu.

İki maşının arasında yüz iyirmi addım məsafə vardı. Ortada dayanan hakim havaya bir dəfə atəş açanda sürücülər qaza basacaqdı. Çakır Yaqub bəyin “Buik”i qurbanlıq qoç kimi bəzədilmişdi. Maşının qabaq hissəsinə zərli qoç buynuzu yerləşdirilmiş, arxasına da ərəbcə yazılan “maşallah” lövhəsi asılmışdı. Faraların bir yanına iri göz muncuğu, nal, bir yanına bir baş sarımsaqla, köhnə uşaq başmağının tayı asılmışdı.

Döyüşə başlamadan əvvəl Rza bəy xəbər yolladı:

– Mən ortaya şərəfimi qoydum. Çakır Yaqub da şərəfini qoyurmu?

Çakır Yaqub bir ortadakı “Buik”inə, bir də meydanın qarşısındakı düşməni Rza bəyə baxdı.

– Mənim şərəfim budur, ortadadır! – dedi, – Kiminki parçalanıb əzilərsə, qoy o da bu məmləkətdən çıxıb getsin!

Geniş torpaqları bölüşə bilməyən iki varlı döyüşəcək avtomobilləri ilə ortaya şərəfini qoymuşdu. Çakır Yaqubun bir güvəndiyi vardı. Çilli Xoca “Buik” üçün bir dua hazırlamışdı. Hamı bilirdi ki, bu duanı üstünə taxanın, müharibəyə belə getsə, bədəninə güllə, şarapnel, top təsir etməzdi. “Buik” yox, alman tankı olsa da batmazdı…

Çakır Yaqub “Buik”ə son dəfə bir də baxdı. Çilli Xocanın verdiyi dua gizlətdiyi yerdə idi. Bu Çakır Yaqub açıq-aşkar hamını gic hesab edirdi. Yad yerdən, kənardan gəlmiş Çakır Yaqubu şeyxi, sülaləsi ocaq olmuş Çilli Xocanı tanıyır, bu məmləkətin şərəfi Rza bəy Çilli Xocanı tanımırmı? “Kadillak”ın radiatorunun içində də Çilli Xocanın duası vardı.

Hakim əlindəki tapançanı yoxlayıb yerini bərkitdi. Hər iki sürücü hazır olduqlarını bildirdi. Tapançadan atəş açıldı. İki tərəfdən də uğultu qopdu. Hər şey bir dəqiqənin içində baş verdi. İki maşın döyüşkən xoruzlar kimi bir-birinin üzərinə atıldı. Vuruşma… İki mühərrikin gurultusu…

Tamaşaçılar çığırışdılar, kimi başını əllərinin arasına aldı. Sanki iki maşın son sürətlə bir-birinə toqquşanda başqa nəsə olacağını düşünürdülər. Nə “Buik”, nə “Kadillak” döyüşdən qaçmışdı. İndi iki maşın da parça-parça olmuş, bir-birinin içinə girmişdi. Əzik-üzük olan ön hissə, parçalanan mühərriklər yerə səpələnmişdi.

Çakır Yaqub bəy deyindi:

– Vaay şərəfim!.. Amma onunku da…

İkisi də maşınlarına minib müxtəlif tərəflərə getdilər. Sürücülərə heç nə olmamışdı. Benzin buxarı tüstüləyən, qızmış mühərriki izləyənlər yavaş-yavaş dağıldı.

Bir-birinə düşmən bəylərin sürücüləri gülümsəyirdi. İzmirdən gələn digərinə:

– Yaxşı oldu, qardaş, – dedi, – burnumuz qanamadan sovuşdurduq.

Digəri:

– Mən, – dedi, – bizim “Buik”in təzə mühərrikini dünən İstanbula göndərmişdim…

İzmirli:

Mən də… – dedi və qəhqəhə çəkib, yerdəki parçaları göstərdi, – Həriflərin şərəfinə bax, parça-parça oldu.

İzmirli bir cüt kağızı bükdü, nəşəli siqaretdən dərin qullab aldı, yoldaşını qonaq etdi. O da siqaretdən uzun bir qullab çəkdi.

– İyirmi mini yaman qopartdıq haa! – dedi.

Yerə səpilmiş vintləri, dağılmış parçaları ayağı ilə itələyərkən Çilli Xocanın duasını tapdı. İzmirli sürücü də radiatora bağlanmış duanı çıxartdı. Kiçik dua üçbucaq formasında əskiyə tikili idi. Əskini sökdü. İçindən mumlu bir əski də çıxdı. Bu əskini də açanda qəzetdən qoparılmış bir parça çıxdı.

İzmirli sürücü:

– Vay namussuz! – dedi, – Qəzet parçasını dua adıyla sırıyıb.

Əlindəki qəzet parçasını oxumağa başladı:

“Dövlət borclarımızın məbləği doqquz yüz səksən iki milyon, girov olan yüz on üç ton qızıl qarşılığı alınan borc üç yüz əlli altı, ticari borclar üç yüz iyirmi iki, kreditli idxal səkkiz yüz, avadanlıq kredit müqavilələri yeddi yüz otuz üç milyon Türk lirəsi olmaqla, xarici ticarət borc məbləği üç milyard beş yüz milyona yaxındır”.

Adanalı sürücünün tilsimindən çıxan qəzetdə də bunlar yazılmışdı:

“Şəhərdə maşın problemi son həddə çatıb. Dövriyyə olmadığı üçün bələdiyyə avtobus gətirə bilmir”.

ZARAFATCIL ADAMLAR

Həyat acıdır, bəylər. Həyat tikanlı yoldur. Həyat… Mənim düz üç dolu dəftərim var, bu dəftərləri həyat fəlsəfəsi ilə doldurdum. İndiyə qədər on altı min bu qədər, – “həyat budur, həyat elədir, həyat belədir” – deyə, dəftərimə həyat haqqında böyük sözlər yazmışam.

Həyat iztirabdan ibarətdir. Həyat dik və sərt yoxuşdur. Həyat axan sudur. Həyat teatr səhnəsidir. Son dəftərimin ən sonunda da həyat haqqında bunları yazdım: “Həyat nədir?”

Bəli, məhz belə… Həyat acıdır, bəylər. Həyatın acı olub-olmamasından yenə danışımmı?

İşim-gücüm yox idi – miras yediyim üçün yox, iş tapa bilmədiyim üçün. İki gündür, su və hava ilə yaşayırdım. Parkda oturub həyatın nə olduğunu düşünürdüm. Yanımdakı adam qəzetini oxuduqdan sonra cibinə qoyarkən:

– Baxa bilərəmmi? – dedim.

Kişi qəzeti uzatdı. Tez kiçik elanlara baxdım. Elanlardan birini oxuyarkən içimdə ümid yarandı. Hər yaşda qadın, kişi işçi axtarılırdı. Qəzeti kişiyə verdim. Vaxt itirməyə dəyməzdi. Son gücümü topladım, qaça-qaça elandakı ünvana getdim. Böyük bir ticarət mərkəzinin beşinci mərtəbəsi: hirslənər, danlayarlar deyə liftə də minmədim. Beşinci mərtəbəyə çatanda yorğunluqdan pilləkəndə oturdum. İş istəyəcəyim 18 nömrəli otaq qarşımdaydı. İnsanlar içəri girib-çıxırdı. Girənlər ümidli, çıxanlar əsəbi, qaş-qabaqlı idi.

İş verənlərin qarşısına gümrah çıxa bilmək üçün xeyli dincəldim. 18 nömrəli qapıdan içəri keçdim. İlk rast gələn insana dedim:

– Qəzetdə bir elan gördüm…

Nəzarətçiyə oxşayan adam əli ilə, “İçəri gir, gözlə!” işarəsi verdi.

Salona çoxlu kürsü və kreslolar qoyulmuşdu. Altı qadın, səkkiz kişi oturmuş, beş adam da ayaq üstəydi. Mənim kimi yazıq birindən soruşdum:

– Görəsən, nə işdir?

– Bilmirəm, – dedi, – sıra ilə içəri buraxırlar…

Kimisi on dəqiqə, kimisi də təxminən yarım saat içəridə qalır. Sonra qışqıra-qışqıra çölə atılırlar.

Sözünü tamamlamamış gözlədiyimiz salondan içəri açılan qapı “şaq-q” deyə açıldı, üzü pomidor kimi qızarmış, tər içində kök kişi çölə çıxdı:

– Namussuzlar! Alçaqlar! Rəzillər! – deyə qışqıra-qışqıra getdi.

– Hər halda işə götürmədilər, ona hirslənib, – dedim.

Yanımdakı adam:

– Yəqin, – dedi, – hər çıxan, bax, belə bağıra-bağıra gedir.

Qapıçı:

– Növbə kimdədir? – deyə soruşdu.

Çox bəzəkli, makiyajlı gənc bir qadın:

– Məndə, – deyib nazlı-nazlı içəri girdi.

Mənim kimi gözləyənlərin birindən soruşdum:

– Görəsən, içəridə nə edirlər?

– Məncə, imtahan edirlər, – dedi.

Məktəbdə öyrəndiklərimi ağlımdan keçirməyə başladım. Bura bir ticarət işi dəftərxanası olduğuna görə, hər halda hesabdan imtahan götürəcəkdilər. İçimdə vurma cədvəlini yenidən təkrarladım. Sonra endirim, faiz hesablarının necə edildiyini düşünməyə başlamışdım ki, içəridən bir qadın çığırtısı gəldi. Qapının divara çırpıldı, qadın qızarıb-bozarmış halda çölə atıldı.

– Əxlaqsızlar! Namussuzlar! – deyə qışqıra-qışqıra getdi.

Açıq qapıdan çölə çoxlu kişi gülüş səsləri gəlirdi.

– Görəsən, qadına nəsə etdilər? – soruşdum.

Yanımdakı:

– Zənn etmirəm, – dedi, – bir şey etsəydilər, qışqırmazdı. Bəlkə, çətin sual veriblər.

Bir gənc bildirdi:

– Bəli, qadın çətinə düşüb yəqin ki!

Yanındakı adam:

– Kişilər də qışqırır, qardaş, – dedi.

Nəzarətçi:

– Növbə kimdədir? – soruşdu.

Bir az əvvəl çıxan qadın üçün “çətinə düşüb yəqin ki!” deyən gənc içəri girdi. Yenə ağlımdan mürəkkəb faiz hesablarına başlamışdım ki, bayaq içəri girən gənc fəryad qopararaq çölə atıldı.

– Bu necə işdi? – deyə qışqıraraq özünü pilləkənə atdı.

Yanındakı adam:

– Bu gənc bayaqkı qadın qədər də dözmədi, – dedi.

Məndən sonra işə düzəlmək üçün dörd nəfər də gəlib növbəyə durmuşdu. Bir tərəfdən də yeniləri gəlirdi. Növbəsi çatıb içəri girənlər beş-on dəqiqə sonra qan-tər içində, sifəti qıpqırmızı, qışqıra-qışqıra, söyərək çölə atılırdı.

Dəhlizdə görünüb növbəsi çatanı içəri saldıqdan sonra yox olan nəzarətçini tutdum.

– İçəri girənlərə nə edirlər? – deyə soruşdum.

Gülərək:

– Təcrübədən keçirirlər! – deyib getdi.

Qoca qadın da, qoca kişi də digərləri kimi canlarını xilas edərmiş kimi çölə atıldılar, qışqıra-qışqıra getdilər. İçəridən hər adam çıxanda açıq qalan qapıdan içəridəkilərin qəhqəqə səsi eşidilirdi. Hamı belə qışqıra-qışqıra çıxıb getdikcə bir tərəfdən sevinirdim. Deməli, onları işə götürmürdülər. İşə girmək ehtimalım artırdı. Amma bir tərəfdən də qorxurdum. Görəsən, içəridə nə cür təcrübə edirdilər? Qorxmağa da başlamışdım. Əgər iki gündür, ac olmasaydım, işi də, təcrübəni də, imtahanı da buraxıb gedərdim. Amma ”bəlkə, işə götürərlər” ümidi ilə qorxu içində gözləyirdim. Məndən əvvəlki qoca rəngi ağarmış halda qapıdan çıxdı. Digərləri kimi qışqırıb-bağırmağa taqəti qalmamışdı.

– İçəridə nə edirlər, əmi? – deyə soruşdum.

– Aman, soruşma, get, gör! – dedi.

Qapıçı:

– Növbə kimdədir? – deyə soruşdu.

Səsimi çıxartmadım. Məndən sonrakı kürəyimi silkələyərək:

– Növbə sizindir! – dedi.

– Siz buyurun, mən tələsmirəm, – dedim.

– Olmaz, heç kimin növbəsinə keçə bilmərəm! – dedi.

Yaramaz tramvayda, avtobusda olsa, növbə, hörmət gözləməz, əzib keçərdi.

– Xahiş edirəm, buyurun.

– Yo-ox… Vallah, olmaz, əvvəlcə siz buyurun!

Qapıçı kürəyimdən itələyib qapını örtdü. Ürəyimdə Allaha dua edirdim: “İlahi! Sən məni utandırma! Sən mənə qüvvət ver! Təcrübədirmi, imtahandırmı, bunu üzü ağ yola verib bir iş-güc sahibi olum…”

İçəri girəndə bəlkə, aclıqdan, bəlkə də, qorxudan gözlərim qaraldı. Bura başdan-ayağa döşənmiş böyük bir ofis idi. İçəridə saya bilmədim, amma bəlkə, on adam vardı. Məndən əvvəl çıxana hələ də qəhqəhə ilə gülür, gülməkdən gözlərindən axan yaşları silirdilər. Hamısı da kök, qarınlı, hündürboy insanlar olduqlarından gülmək onlara yaraşırdı. Üstü şüşəli, iri bir masanın arxasında oturan adamın qarşısına keçdim. Adamın mənə ilk sualı belə oldu:

– Zarafatı sevirsinizmi?

İşə girə bilmək üçün, görəsən, nə cavab verməliydim? Adamları bir-bir süzdüm. Aralarında heç mənim kimisi yox idi. Hamısı gözəl geyimli, kök, baxımlı, yanaqlarından qan daman adamlar idi. “Hər halda bu şəxslər zarafatı sevirlər” – deyə düşündüm, məcburi təbəssümlə:

– Əlbəttə, zarafatı sevirəm, cənab, həm də çox sevirəm, – dedim, – Zarafatı sevməyən insan olar?

– Madam, zarafatı çox sevirsən, otur bu kresloya.

Acından ayaqda durmağa halım yox idi, amma hörmətli davranmaq üçün:

– Ayaq üstə duraram, cənab, – dedim.

– Yox, olmaz! Zarafatı sevirsənsə, oturmalısan.

Zarafatla oturmaq arasında heç bir əlaqə tapmadım, amma sözünə qulaq asıb oturdum:

– Təşəkkür edirəm!

– Yo-ox, yo-ox, onda yox, bu kresloda otur.

Göstərdiyi kresloda oturdum.

– Burada gördüyün hamı, hər birimiz çox zarafatcılıq, – dedi.

– Çox gözəl, cənab. Elə mən də zarafat üçün ölürəm.

Adam ordan-burdan danışmağa başladı. Arabir məndən soruşduqlarına qısa, tərbiyəli cavablar verirdim. Amma mənə nəsə olurdu. Bağışlayın, oturan yerimdən bir istilik tutdu, mümkün şey deyil. Getdikcə istilik artır. Artıq bu istilik deyil, oddu… Qızğın tavaya qoyulmuş şabalıd kimi altımdan etibarən kabab olmağa başladım. Allah, Allah… Görəsən, xəstəyəmmi? Mən bilən, xəstələnən insanı altından yox, başından qızdırma basar. Sağa-sola qıvrılırdım, olmurdu. Mən qıvrandıqca onlar da mənə baxıb gülürlər. Onsuz da adamlar zarafatcıldı, mənim halım da gülünməyəcək kimi deyil… Canım ağrıyırdı, amma onlara baxıb gülürdüm. Altımdan elə bir istilik gəldi ki, sanki tutuşacaqdım.

Qarşımdakı:

– Nə oldu, narahatsınız? – dedi.

“Xəstəyəm” desəm, bəlkə, işə götürməz, ona görə də bildirdim:

– Xeyr, səhhətim yerindədir, turp kimiyəm, – dedim.

– Niyə elə qıvrılırsınız?

Adamlar uğunub gedirdilər. Bir bəhanə tapmaq üçün:

– Bağışlayın, – dedim, – babasilim var… İcazə versəniz, ayaq üstə durum, otura bilmirəm.

Artıq gülməkdən yerə yıxılacaqdılar. Hər tərəfimdən tər süzülürdü. Alnımdan axan təri silib ayağa qalxdım, “Niyə dayanmadan gülürlər?” – deyə qışqıracaqdım, amma adamlar zarafatcıldı, birdən məni işə götürməzdilər…