Kitabı oku: «Damda dəli var», sayfa 3

Masa arxasındakı adam zəngi basdı. Gələn nəzarətçiyə:

– Bəyə bir çay gətir, – dedi.

Buna sevindim. Deməli, məni bəyənmişdilər. Acından qarnım quruldayırdı. İsti çayı içsəydim, aclığımı yatırardı. Nəzarətçi çayı gətirdi. Ayaq üstə idim. Stəkanı əlimə götürdüm. İki qəndi stəkana atan kimi çay “püff” edib köpük saçaraq havaya fışqırdı. Nəylə qarşılaşdığıma təəccüb etdim. Əlimdən stəkanı güclə atdım. Üst-başım köpüklü çay içindəydi, əllərim isti çaydan yanmışdı. Hər halda, bir səhvə yol vermişdim. Adamlar gülməkdən artıq yerə yıxılırdılar. Düzü, gülünməyəcək vəziyyətdə də deyildim.

Aralarından biri qəhqəhələr arasında:

– Bu qarşıdakı qapını aç və masanın üstündə bir qovluq olacaq, onu gətir, – dedi.

Adamın göstərdiyi qapını açdım, qovluq-filan yox idi. Axtardım, dolaşdım, yoxdu… Ay Allah, “yoxdu” desəm, görəsən, məni bacarıqsız sanmazlar? Qorxaraq:

– Orada qovluq yoxdur, cənab, – dedim.

Hələ də gülən adam:

– Buradaymış, gəl! – dedi.

Gələn vaxt:

– Aman, qapını açıq qoymusan, – dedi, – dərhal bağla!

Qapını bağladım. Bu dəfə başqa biri sual verməyə başladı. Amma suallarına cavab verə bilmədim, çünki məni asqıraq tutdu. Bütün tərsliklər üst-üstə gəlirdi.

– Adınız nədir?

– Adım… həb…həb, həb, həb, həb…çi-i-i-i… Mə, məm, Məm… həb, həb, həbçi-i-i-i… Adım Məmməddir… çi-i-i-i!

Adamlar yerə yıxılırlar. Bu başıma gələnlərə nə deyim, bilmirəm ki… Qırx ildə bir qarşıma iş çıxdı, gah oturan yerimi od basdı, gah çayı tökdüm, gah asqıraq tutdu…

– Neçə yaşınız var?

– Qı…qı, qı, həbçi-i-i-i-i!.. Qırx bir. Həbçi-i-i…

Gülməkdən boğulacaqdılar. Aralarından biri:

– Qarşıda kran var, get, üzünə su vur! – dedi.

Üzümü yaxalayanda bir az düzəldim, asqırağım keçdi, amma bu dəfə də başladı gözlərim sulanmağa… Göz sulanması deyildi, əməlli-başlı hönkür-hönkür ağlayırdım. Mümkün olan şey deyildi, heç başıma gəlməmişdi. Görəsən, aclıqdandırmı, bilmirdim… Təlxək olub getdim adamların yanında. Belə şikəst, gah asqıran, gah zırıldayan adamı işə götürərdilərmi?

– Niyə ağlayırsınız?

– Mən? Bilmirəm… Anam rəhmətli…

Bir gülür, bir gülürdülər ki… Yalan demirəm, lap hönkür-hönkür ağlayırdım. Biri şkafdan bir şüşə odekolon çıxartdı.

– Bir az qoxlayın, düzələrsiniz, – dedi.

Ovcuma tökdüyü odekolondan dərin bir nəfəs aldım. Deyəsən, əsəb odekolonuymuş. O-oh, içim açıldı. Məndə bu gün mütləq nəsə vardı. Bu dəfə də hıçqırıq tutmadımı məni! Hı-ık, hı-ık… Adamlar mənə “dəli” deyəcəkdilər. Gah ağlayır, gah asqırır, gah hıçqırırdım. Hələ də niyə qovmurdular, bilmirdim.

– Nə işi görürdünüz?

– Əv… hı-ıyk… ee… hı-ıyk… rəngsazlıq… hıyk.

– Aman, bəsdi, sus! – deyə qışqırırdılar. Gülməkdən öləcəkdilər.

– Bu şkafı aça bilərsinizmi?

Şkafın qapısını açanda, elə bil, top partladı: “Gum-m!” Mən qorxudan yerə sərildim. Yarıtmazlıq ancaq bu qədər ola bilərdi. Daha işə götürməzdilər. Heç nə yox, adamları güldürə-güldürə öldürəcəkdim. Aralarından ən canlısı masanın üstündəki tozu üfürdü. Bir az sonra da boğulurmuş kimi qəhqəhələr içində:

– Niyə qaşınırsınız? – deyə soruşdu.

– Vallah, təmizəm, – dedim, – dünən çimmişəm, amma bilmirəm, bu nə qaşınmadır, düşüb canıma.

Birə deyildi, birə insanın harasınasa girir, axı. Mənimsə hər yerim birdən qaşınırdı: xart, xart, xart…

Ən yaşlı olanı soruşdu:

– Ali təhsiliniz varmı?

– Ədəbiyyat fakültəsini bitirmişəm.

Qulağını ağzıma yaxınlaşdırıb:

– Ucadan danışın, ağır eşidirəm, – dedi.

Qulağında ağır eşidənlərə xas alət vardı. Bir tərəfdən “xart, xart” qaşınarkən qışqırdım:

– Ədəbiyyat fakültəsi…

Ağzımı alətə yaxınlaşdırdım:

– Ədəbiyyat… deyərkən adamın qulağındakı eşitmə alətindən üzümə fəvvarə kimi su fışqırdı.

Nə baş verdiyini anlamadım. Dayandığım yerdə yıxıldım. Bura ofis yox, cadulu ev idi. Acından başım fırlanmağa başladı.

Yıxılan tək mən deyildim. Onlar da gülməkdən yerə yıxılmışdılar. Sanki qəhqəhədən öləcəkmiş kimi yerdə qıvrılırdılar. Birtəhər özlərinə gəlib ayağa qalxdılar. Artıq gülmürdülər, hamısı ciddi iş adamı olmuşdu. Zarafat-zad qalmamışdı.

Biri:

– Afərin, – dedi, – çox yaxşı dözdün. İndiyə qədər, bəlkə, qırx adam gəlib, heç biri axıra qədər dözə bilmədi. Hətta ilk təcrübədə qaçanlar da oldu.

– Anlamadım, cənab, nəyə dözdüm?

– Amerikada zarafat vəsaiti hazırlayan bir fabrik bizə iş təklif edib. Bəzi zarafat vəsaitləri göndərib.

– Bəli?

– Bu zarafatların bəzisi ağır olur, təhlükəli olur. Ona görə əvvəlcədən yoxlamaq, təcrübədən keçirmək istədik.

Sonra bir-biri ilə danışmağa başladılar:

– Amerikada bu zarafat vəsaitlərini satan düz on min mağaza var.

– Bəli, bəli… İldə iyirmi milyon dollardan çox gəlir əldə edirlər.

– Burada da yaxşı satış olacaq… Təcrübə də göstərdi ki, heç bir təhlükəsi yoxdur.

– Fabrik bizə əlli konteyner mal təklif edir.

– Digərlərindən də istəyək. Bu işdə qazanc var. Çünki xalqımız amerikalılardan daha zarafatcıldır. Zarafatı sevən insanlarıq.

Ən yaşlı və ən kök olanı, katibləri olduğunu hesab etdiyim birinə:

– Qeyd et, – dedi, – iki min ədəd stula qoyulacaq oturacaq qızdırma lövhəsi, on min qutu qaşındırma tozu, beş yüz sandıq hıçqırıq odekolonu, beş min su fışqıran eşitmə aləti, iyirmi min şüşə göz yaşardan su, beş ton dəli şəkər, otuz min qutu partlama kapsulu… Hamısını yaz, dərhal göndərsinlər.

Dözümlülüyümü bəyəndikləri üçün hər halda işə götürmüşdülər. Amma düzü, işimin nə olduğunu başa düşə bilməmişdim. Öz aralarında danışarkən məni unutmuşdular.

Mənə ən çox danışana:

– Cənab, – dedim, – görəsən, işə qəbul olundummu?

– Hə-ə-ə, – dedi, – az qala səni unutmuşduq. Bəli, iş istəyənlərin içində səndən daha dözümlüsü çıxmadı. Səni işə götürdük.

Katibinə tərəf döndü:

– Mühasibatçıya de, kassaya tapşırsın, bu adama iki lirə yarım pul versinlər.

Sonra mənə qayıtdı:

– Şirkətimiz Amerikadakı fabrikdən hər ay bu zarafat vəsaitlərinin başqa çeşidlərindən gətirəcək. Sən hər ayın üçündə burada ol. Təzə gələn zarafat alətlərini üzərində təcrübə edərik. Sonra gedib kassadan iki lirə yarım götürərsən. Hər ayın üçü, unutma! Ayın üçü bazara düşərsə, ertəsi gün gələrsən.

– Hı hı-ı… – deyə güldüm.

O da güldü:

– Çox zarafatcılsınız. Mən də zarafatı çox sevirəm.

Güldüm, o da güldü. Ac-yalavac, amma bütün gücümü toplayıb adamın burnuna bir yumruq endirdim, dal-dala getdi, dizini yerə qoydu. Burnundan qan fışqırdı. Qalanları təəccüblənmişdi.

– Sizə kiçik bir zarafat etdim, – dedim.

Yıxıldığı yerdən:

– Amma belə də zarafat olmaz axı… Bu eşşək zarafatıdır, – dedi.

– Nə edək, kasıbıq. Ayda qazanacağımız iki yarım lirə ilə gətirtdiyiniz zarafat oyuncaqlarından ala bilmərik… Sizin xətriniz üçün zarafat da etməyək? Alətsiz, vəsaitsiz zarafat ancaq bu qədər olur.

Qapını gurultuyla örtüb çıxdım. Dərhal evimə getdim. İçi həyat fəlsəfəsi ilə dolu dəftərimin ən sonuna bu sözləri yazdım: “Həyat acı bir zarafatdır”.

ALIN TƏRİ

Üç il idi, onu görmürdüm. Çox istədiyim bir dostum idi. Necə istəməyim, yoxsul günlərimizdə səfalətimizi dostcasına bölüşmüşdük. Bir simiti ikimiz bir stəkan çayla isladıb yeyərdik. Mənə köhnə bir palto vermişdi. Şalvarım, pencəyim deşik-deşik olduğu üçün yayın istisində o qalın paltonu kürəyimdən çıxara bilməmiş, isti su kranı kimi başdan-ayağa tərləmişdim. Mənə bir məktəb yoldaşım, “Götür bu pulu, bir iş qur” – deyib iki min lirə vermişdi. Bütün həyatım boyu iş deyilən şeyi bacara bilmədiyim üçün iki min lirəni götürüb ovcuna qoymuşdum. Özünü möhtəşəm, bənzərsiz iş adamı hesab edirdi. Onu məndən əvvəl tanıyanlar da elə deyirdilər. Bir vaxtlar İstanbulun qara bazarında kral imiş. Əmri altında qırx-əlli sələmçi çalışırmış. Gündə min, iki min lirə qazanırmış. Sonra işlər düz getməyib, heç nəsiz qalıb. Mənim də xasiyyətimdi, harda işi getməyən, harda mirasını yeyib heç nəsiz qalanlar varsa, onları axtarıb tapır, onlarla yoldaş oluram.

Onu tanıdığım vaxt, bəlkə, üst-üstə on dəfə müflisləşmişdi. Artıq elə olmuşdu ki, borclu olduğu adam qabağına çıxıb pulunu istəsə, qovardı. Amma heç vaxt varlı olmaq ümidini itirməmişdi.

İnsanın işi tərs getdisə, axıra qədər o cür davam edər. Bir məktəb yoldaşımdan götürüb verdiyim iki min lirə də onu xilas etmədi. Bu bacarıqsızlığı nə mən onun başına qaxdım, nə də o məndən dostluğunu əsirgədi. Sonra həmin iki min lirənin ödəyə bildiyim qədərini, üç-beş lirəsini o köhnə tanışıma ödədim.

Sonralar başımıza bir çox hadisələr gəldi. Dostluğumuz soyudu. Bir-birimizi itirdik. Bu günlərdə başqa bir yoldaşla danışarkən söz hərlənib-fırlanıb ondan düşdü.

– İndi görmə onu, – dedi, – varlanıb.

– Yaxşı görək!..

– Vallah… Gündə min lirəyə pul demir.

– Yaxşı görək!

– Şəxsi maşını var, sürücüsü var…

– Necə oldu?

– Əməlli-başlı oldu da. Gün olur ki, bir telefonla on min lirə qazanır.

– Zarafat edirsən?

– Bir ticarət mərkəzi tikdirib, bir də bina tikdirir.

İnsanın heç cür inanmağı gəlmir. Üç ildə bütün bunlar necə olur? Mən gecə-gündüz işlədiyim halda zirzəmidəki evimin kirayəsini belə güclə verirəm.

Bir də üstəlik:

– Nə qədər köhnə borcu varsa ödəyir, – dedi.

Ağlıma bizim köhnə hesab gəldi. Ona məktub yazdım. “Bəlkə, xatırlayarsan, – dedim, – bizim bu…”

Xatırlayıb… Bir adam göndərdim, pulu verdi. Özü ilə telefonda danışdıq.

– Niyə yanıma gəlmirsən? – dedi.

– E-eh, – dedim, –onsuz da uğursuzun biriyəm. Özümə xeyrim yoxdu, heç olmasa, sənə ziyanım dəyməsin.

– Əvvəllər gəlirdin, – dedi.

– Əvvəllər sən də mənim kimi işə yaramazın biri idin, – dedim, – itirəsi nəyin vardı?

Çox israr etdi. Durub getdim. Böyük bir ticarət mərkəzində beş-altı otaqlı ofis tutub. Qapısının üstündə “Alın təri – İdxalat, İxracat, Komissiya işləri” yazdırıb. Məni çox yaxşı qarşıladı. Maşınına mindik, günorta yeməyi yedik. Başqa ofisi də varmış. Onun da adı “Alın təri Ticarət Evi”.

– Aman, qardaş, – dedim, – üç il ərzində bütün bunları necə etdin?

– Alnımın təri ilə.

– Kim bilir neçə minə olan maşını göstərdim:

– Bəs bu?

– Alnımın təri ilə!

Sonra məni öz ticarət mərkəzinə apardı. Onun da qapısında “Alın təri Ticarət Mərkəzi” yazılmışdı. Bir ticarət mərkəzi yenə tikdirib, adı da “Kiçik Alın təri Ticarət Mərkəzi”.

Axşamüstü avtomobili ilə yaşadığı binaya apardı. Çaşıb qaldım: iki bloklu, səkkiz mərtəbəli bina idi. Hər mənzildə altı otaq vardı. Qapıdan girərkən başımı qaldırıb baxdım: “Alın təri binası” yazılmışdı. Daha dözə bilmədim:

– Mənə bax, – dedim, – sən bu ticarətxanalarının, ticarət mərkəzlərinin binalarının adlarını dəyişdir.

– Niyə?

– Dəyişdir də…

– Nə qoyum?

– “Sidik Ticarət Evi”, “Böyük Sidik Ticarət Mərkəzi”, “Kiçik Sidik Ticarət Mərkəzi”, “Sidik Binası” qoy.

Təkrarən:

– Niyə? – deyə soruşdu.

– Niyə olacaq? – dedim, – İşləməkdən tək alnım yox, qoltuq altım tərləyir, imanım sarsılır, hələ bir ev kirayəsini vaxtında ödəyə bilmirəm. Sənin alnın Qaraqulaq suyunun qaynağı olsa, üç ildə bu qədər tərləməz e-e! Səndəki alın təri yox, sidikdi… Dayanmadan qurthaqurt pivə içsən, üç ildə bu qədər sidik də gəlməz insandan…

“Xüdahafiz” deməmiş çıxıb getdim. Hələ alacağım beş yüz lirə var. Adam göndərsəm, görəsən, verərmi? Əgər verməsə, batdım. Beş yüz lirəni çıxarmaq üçün hələ belə əlli yazı yazmalı olacam. Deməli, alnım da, altım da xeyli tərləyəcək.

NƏ GÖZƏL MƏMLƏKƏT!

İki qonşu ölkə arasında bir ticarət razılaşması olacaqdı. Buna görə də qonşu ölkələrin birindən ticarət heyəti digərinə gəlmişdi. Qonaq ticarət heyətinin başçısı öz ölkəsinə hər gün hesabat göndərirdi. Aşağıda bu gündəlik hesabatların tərcüməsini görəcəksiniz.

3 MART 19…

Hava limanında təyyarədən düşdüyümüz zaman bizi gömrük məmurlarından başqa qarşılayan olmadı. Məmurlar çamadanlarımızı, çantalarımızı didik-didik edib gözdən keçirməyə başladılar. Bu hərəkətin protokola zidliyini, ticarət heyəti olduğumuzu, əşyalarımızı yoxlaya bilməyəcəklərini söyləsək də, gömrük məmurlarına söz başa sala bilmədik. Sənədlərimizi göstərsək də, faydası olmadı. Yoxlanışdan sonra təxminən iki saat gözləməli olduq. Gəlib-gedən olmadığı üçün nə edəcəyimizi bilmirdik. Gecələmək üçün hotel axtarmağa qərar verdiyimiz vaxt bizi beş yüz nəfərə yaxın kütlə qarşılamağa gəldi. Qarşılayanların başında olan şəxs:

– Elə bilmişik, dəniz yolu ilə gələcəksiniz, ona görə də səhərdən bəri sizi körpüdə gözləyirdik, – dedi.

– Yaman zarafatcılsınız, – deyə cavab verdim.

Bu şəxsin bizim ölkəyə dənizdən yol olmadığını bilməməsi, əlbəttə, mümkünsüz idi. Gömrük məmurlarından şikayət etdik. Çox nəzakətli şəkildə üzr istədi:

– Sizi bizdən biri biliblər. Qaçaqmal şəbəkəsi gəlir deyə şikayət olub… – sonra gülərək əlavə etdi, – Sizi yad yerinə qoymayıblar, bizdən hesab olunursunuz.

– Təşəkkür edirik.

Qarşılayanların başında gələn şəxs:

– Sizi ancaq beş-altı yüz nəfərlə qarşılaya bildik, – dedi.

“Niyə bu qədər çoxluq?” – deyə soruşmağıma imkan vermədən:

– Çünki, – dedi, – jurnalistlər Amerikadan gələn bir aktyoru qarşılamağa gediblər. Hörmətli nazir də təbliğat gəzintisindədir. Nazir müavini açılış mərasimində, baş direktor da tikintisi davam edən anbardadır. Vali bazarı təftişə çıxıb. Protokol Müdiri stansiyada Baş naziri yola salır. Məktub şöbəsi ilə Hüquqi işləri müdirini bu səhər təqaüdə göndərdilər. Xüsusi Qələm Müdiri lazım olduğu üçün icazəlidir. Baş direktorun köməkçisi səhhətində yaranan problemlərə görə istefa verdi. Ən axıra bircə mən qaldım. Ona görə bu qədər az adam gəldik. Yoxsa on beş-iyirmi min adamla sizi qarşılayardıq.

– Zati-aliniz kimdir? – deyə soruşdum.

– Mən nazirliyin nazir müavininin birinci şöbə müdir vəkilinin katibə köməkçisinə kömək edirəm. Əgər nazirlik əmri ilə çıxarılmasam, səhhətimlə əlaqədar istefa etdirilməsəm, məcburi məzuniyyətə göndərilməsəm, görülən lazımlı iş üstündə işdən çıxarılmasam, vəzifədən qovulmasam, bu dəqiqədə bu işlə məşğulam.

Avtomobillərə minərkən:

– Qarşılama mərasimini dənizdə hazırlamışdıq, – dedi, – İndi hamımız birlikdə sahilə gedək. Orada mərasim bitdikdən sonra istirahət edərsiniz.

Sahildə maşınlardan düşdük. Qayıqlara minərkən açıq dənizdən yaxta çıxdı. Yaxta körpüyə yaxınlaşa bilmədiyi üçün qayıqlarla yaxtaya yaxınlaşdıq. Yaxta hərəkət edincə bizi bayraqlarla bəzənmiş gəmilər qarşıladı. Sahildən qırx bir dəfə top atıldı.

Sahilə qayıtdıq. Sahildə iyirmi-iyirmi beş kiçik qız uşağı bizə çiçək dəstələri verdi. Üzərində “Xoş gəlmisiniz!” yazılmış, palıd budaqları və süpürgə otları ilə bəzənmiş dirəklərin altından keçərkən qurbanlar kəsildi. Orkestrın qarşısından keçərkən şəkillərimiz çəkildi. Alqışlar içində qonaq qalacağımız hotelə gəldik.

4 MART 19…

Hoteldə jurnalistlərin hücumuna məruz qaldıq. Şəkillərimizi çəkdilər.

– Ölkəmiz sizə necə təəssürat bağışladı? – deyə sual yağdırdılar.

Biz də hər getdiyimiz geridə qalmış ölkədə həmişə, hər yerdə olduğu kimi:

– Möhtəşəm! Əla! Cənnət kimi… İnkişafınıza heyran qaldıq. Sizdən öyrənəcəyimiz çox dərs var, – kimi uydurma sözlər söylədik.

Jurnalistlərdən biri məndən soruşdu:

– Ən çox xoşunuza gələn nə oldu?

Hansı cavab verilsə, xoşlarına gələcəyini əvvəlcədən öyrəndiyim üçün:

– Kabablarınıza, dolmalarınıza, bir də paxlavalarınıza heyran olduq, – dedim.

Jurnalistlər gedirdi ki, aralarından biri:

– Siz nə oynayırsınız? – deyə soruşdu.

– Oyun sevmirəm, – dedim.

Üzümə qəribə-qəribə baxdı.

– Ciddi deyirəm, həyatımda heç vaxt oyun oynamamışam, – dedim.

Bizim heyətdəki yoldaşlardan birinə tərəf çevrildi:

– Siz harada oynayırsınız? – dedi.

O da oynamadığını deyincə başqasından soruşdu:

– Matçda kimlər oynayacaq?

– Nə matçı? – soruşduq.

– Siz “Magsonar” futbol komandası deyilsiniz?

Həyatımda bu cür zarafatcıl insanlar görməmişdim.

Aralarından biri:

– Yox, canım, bunlar futbolçu-filan deyil, – dedi, – bunlar Monakodan gələn güləş komandasıdır.

Başqa bir jurnalist də:

– Yox e-e-e, – dedi, – görmürsünüzmü adamların üzlərini, bunlar açıq-aşkar Honoluludan gələn operetta artistləridir.

Biz jurnalistlərə ticarət heyəti olduğumuzu deyincə:

– Elə isə səhərdən bəri niyə bizi məşğul edirsiniz? – deyə deyindilər.

Onlardan üzr istədik.

5 MART 19…

Gecəki ziyafət çox şən keçdi. Ziyafət süfrəsində bir şəxs ayağa qalxıb iki ölkə arasındakı mədəniyyət, ticarət, tarix, kosmoqrafiya, kimya və hesab münasibətlərindən, tale ortaqlığından söz açdı, qədəhini şərəfimizə qaldırdı. Bütün qədəhlər havaya qalxdığı anda qəfildən işıqlar söndü. Qısa təəccübdən sonra hamı çölə atıldı. Nə ilə qarşılaşdığımızı bilmirdik.

– Qısa qapanma!.. Qısa qapanma!.. – deyə qışqırırdılar.

Əvvəlcə bizə qarşı edilən bu hərəkəti bu ölkənin ənənəsi, zarafatı, sürprizi kimi başa düşdüm. Bir müddət sonra işıqlar yandı.

Nəzakətli bir şəxs:

– Bağışlayasınız, – dedi, – Elə bildik, qısa qapanmadır, çünki bizdə arada belə şeylər olur. Amma qısa qapanma deyilmiş.

– Bəs nə imiş? – deyə soruşdum.

– Bu dəfə sayğac sıradan çıxıb, – dedi…

Təkrar yeyib-içməyə başladıq. Yenə lampalar söndü. Bir qaçışma, yüyürüşmə oldu. Qaranlıqda tutduğum birinə:

– Qısa qapanmadır, yoxsa sayğac atdı? – deyə soruşdum.